Month: November 2019

УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-АМНАТ-тэй холбоотойгоор гаргасан Цэцийн шийдвэрээс үүдэн төсөв 1.3 их наяд төгрөгийн алдагдал хүлээнэ гэж байна. Үнэхээр ийм хэмжээний алдагдал хүлээх үү?

-Төсвийн орлого дутагдах асуудал үүсэх юм бол Сангийн яам хариуцлага хүлээх ёстой. Энэ бол цэвэр Сангийн яамны хариуцлагын асуудал. Гуравдугаар сард Үндсэн хуулийн Цэцээс АМНАТ-ийн хууль чинь болохгүй байна шүү гэх сануулга өгсөн. Төсвийн төслөө боловсруулж байхдаа тэр сануулгыг нь анхаарах ёстой байсан. Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатарын яриад байгаа шиг 1.3 их наяд төгрөгөөр төсөв цоороод байгаа юм байхгүй. Энэ онд 657 тэрбумын АМНАТ-ийн орлого ороод ирчихсэн. Өмнөх онуудад суусан орлогыг харж байхад 1.2 их наяд гэх мэт янз бүрийн л хэмжээтэй байсан юм билээ.

Ер нь цаашдаа санхүү, мөнгөний бодлого тодорхойлохдоо улс орны хөгжлийн бодлогыг давхар харах нь зүйтэй юм. Тэгэхгүйгээр тухайн яам зөвхөн өөрсдийнхөө төлөвлөгөө, явцуу эрх ашгаа бодож бусад салбарын эрх ашгийг хөсөр хаяад байж болохгүй. Иргэд, аж ахуйн нэгжүүд, байгууллагынхаа бодит үйл ажиллагаа, ашиг, орлогод нь сөргөөр нөлөөлөхүйц хэмжээний бодлого явуулаад байх нь зохимжгүй л дээ.

-Таны хувьд Цэцийн шийдвэрийг зөв гэж үзэж байна гэсэн үг үү?

-АМНАТ дээр гарсан Цэцийн шийдвэрийн зөв л гэж харж байгаа. Тухайн аж ахуйн нэгж олборлолт хийж байгаа аман дээрээ татвараа төлөөд л болоо юм биш үү. Шат дамжлага бүрт татвар авахаар заасан нь Сангийн яам бэлэнчилж, татварын орлогын эх үүсвэрийг бүрдүүлэх гэсэн л үйлдэл. Баялаг бүтээн, ажлын байр бий болгож, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг аж ахуйн нэгжүүдийг дарамталсан бодлого явуулж байгаа нь үнэн шүү дээ. Энэ нь монополь болон гадны компаниудын эрх ашгийг хамгаалсан ийм л үйлдэл болж хувирч байгаа юм.

Шат дамжлага бүрт татвар аваад байхаар хэн түүнийг үнэ цэнэ хүрэх бүтээгдэхүүн болгож боловсруулахын төлөө явах юм бэ. Бушуухан ухаад л зарахаа бодно биз дээ. Дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн боломжийг хааж, эрх зүйн орчныг муутгасан хуулийг бид дэмжээд байж болохгүй.

-2020 оны төсвийг сонгуулийн төсөв боллоо гэж шүүмжилж байна. Тиймдээ ч нүүрс гаргах дээд хэмжээ 30 сая тонн байхад энэ жилийн төсвийн төсөлд 40 сая тонн гэж тусгасан гэх юм.

-Дэндүү дампуу , хэт улстөржсөн, сонгууль руу чиглэсэн, улс орны хөгжлийн бодлогыг ор тас орхисон, жалга довны улс төрийн ашиг сонирхлыг хангасан төсөв болсон. Энэ төсөв яагаад хоёр их наяд төгрөгиин алдагдалтай орж ирж байгаа юм бэ. Хөрөнгө оруулалт нь л 3.6 их наяд. Яасан баян юм бэ. Гэтэл бид зөвхөн энэ онд л гэхэд 1.5 орчим тэрбум ам.долларын төлбөртэй. 2021-2024 онд таван төлбөр хүлээж байна. 14-15 тэрбум ам.долларын маш том төлбөрүүд бий. Тийм байж яагаад хуримтлал бий болгохгүй байгаа юм бэ. Эдийн засаг, нийгмийн хөгжил, улс орны аюулгүй байдлаа зөвхөн өнөөдрөөр харж болохгүй шүү дээ. Тогтворжуулалтын сангийн хэдэн төгрөгөө хүртэл төсвөөр бараад дуусах нь. Идээд дуусахаар байна. Ийм байдалтайгаар цааш явах юм уу. Аль нэг нам, улс төрийн хүчинд зориулж хуримтлалаа үлдээх гэж байгаа мэт сэтгэхгүйгээр асуудалд хандаж болохгүй. Улс орны аюулгүй байдал гэдэг нийт монголчуудын л аюулгүй байдал шүү дээ. Гэтэл үүнийг улс төрийн намын өнцгөөр харж, тухайн сонгуульд л ялж байвал хамаагүй гэж үзэж байна. Улс төрийнх нь л ашиг сонирхол хангагдаж байвал улс орных нь хамаагүй гэж байгаа нь туйлын харамсалтай.

-Хэнтий, Увс аймаг руу хамгийн их төсөв төсөвлөгдсөн гэдгийг та юу гэж харж байгаа вэ?

-УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, Сангийн сайдын гарч ирсэн аймаг, сум, дүүрэг хөгждөг марафон эхэлж байна л даа. Жижиг мажоритор тогтолцооны чинь үр дүн л энэ байхгүй юу. Төсвийг 76 тийш нь хувааж байна. Манай тойрогт л илүү мөнгө ороод ирвэл, би л нэр хүндтэй байж, сонгогдож чадаж байвал гэсэн үзлээр хандаад байгаа юм. Тэгвэл энэ дунд хэн улс төрийн нийтлэг эрх ашгийн төлөө явах юм бэ. Шинжлэх ухаан, дэвшилтэт техник технологи, зам харилцаа, улс орны хэмжээний бодлого руу хэн харах ёстой юм бэ. Үүний төсөв мөнгийг хуваарилахын төлөө хэн явах вэ. Өнөөдөр 76 гишүүн нь тогоотой хоол руу том халбага, сэрээ барьсаар дайрч байгаатай л адил байна. Ийм байдлаар цааш явахгүй. Энэ улс орны хөгжлийн бодлого биш. Тиймдээ ч Ардчилсан нам холимог тогтолцоог санал болгож байгаа юм. Тодруулбал, 50 гишүүн нь орон нутгийнхаа төлөөллөө хангаад, 26 нь улс орны нийтлэг эрх ашгаа бодно гэсэн үг. Ийм байж гэмээнэ улс орон арай өөр хэв маягаар хөгжинө. Түүнээс 76 жижиг тойргоор улс орны бодлого тодорхойлно гэвэл худлаа болчихоод байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оруулахаар гаргаад буй Ардчилсан намын саналууд дэмжигдэх болов уу?

-Бид улс орны эрх ашгийг харсан бодлогын түвшний асуудлуудыг тавьсан. Бид өөрийн намынхаа эрх ашгийг хангасан нэг ч асуудал тавиагүй.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт батлагдаж чадах болов уу?

-Зөвшилцлийн ажлын хэсэг ямар үр дүнд хүрэхийг хэлж мэдэхгүй юм. Харж л байя.

-Орж ирсэн БНХАУ-ын 800 иргэн үүрэн холбооны операторуудын сим картыг ашиглаад санхүүгийн луйврын шинжтэй үйл ажиллагаа хийснийг холбогдох байгууллагууд мэдээлсэн. Ийм нөхцөл байдал үүсч байгаа нь ямар үр дагавартай юм бэ?

-Улс орны үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын баталгааг хангаж байдаг гол төрийн бүтэц нь Засгийн эрх барьж байгаа парламент, гүйцэтгэх засаглалын эрхийг барьж байгаа Засгийн газар. Энэ нөхдүүдийн л үйлдэл үйл ажиллагаанаас шууд шалтгаална шүү дээ. Монголын төр өнөөдөр ямар сул, арчаагүй байгааг харуулсан тод томруун жишээ бол саяын 800 хятадын асуудал. Өөр юу гэж харах юм.

-Цэцийн даргын гаргасан гэх үйлдлийн тухайд та юу хэлэх вэ?

-Одоогоор байр суурь илэрхийлэхэд арай эрт байна л гэж харж байна. Нэгдүгээрт, энэ асуудал тодорхой болоогүй. Ямар нэгэн нотолгоогүйгээр хүнийг харлуулаад, эсвэл өмөөрөөд байх нь зохимжгүй. Тиймээс асуудал тодорхой болсны дараа байр сууриа илэрхийлэх нь зөв. Үнэхээр баримттай асуудал гарч ирж байгаа бол ямар хуулийн хариуцлага байдаг юм түүнийг хүлээх л байх. Хэрэв нотолгоогүй шуугиан дэгдээсэн бол хэцүү л юм. Манайд янз бүрийн л юм болдог шүү дээ. Болсон хойно нь л дүгнэе.

-Саарал жагсаалттай холбоотойгоор Монголбанк болон Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга нарыг ажлаас нь чөлөөлж байна. Зөвхөн эдгээр албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцох нь зөв үү?

-Саарал жагсаалтад орсны дараа Ардчилсан нам УИХ-ын даргад шаардлага тавьсан. Саарал жагсаалтад оруулсан, гол үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой Монголбанкны ерөнхийлөгч, Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга, Хууль зүйн сайд, Сангийн сайд нарт хариуцлага тооц гэсэн шаардлага тавьсан. Төр арай эзэнгүй болчихоогүй юм байна. Хариуцлага тооцох гол арай тасарчихаагүй юм байна. Ямартаа ч гол хоёр нөхөр дээр хариуцлага тооцох шийдвэр гарлаа. Засгийн газрын хоёр гишүүн дээр хариуцлага тооцох эсэхийг ярих нь эрх баригчдын асуудал. Бид бол шаардлагаа тавьчихсан. Ний нуугүй хэлэхэд Монгол Улсыг саарал жагсаалтад оруулсан үндэслэлүүд дотор байгаа заалтуудыг харахад мөнгө угаах, хар тамхи мансууруулах бодис, эмх замбараагүй байдал, эдийн засгийн ил тод байдал алдагдсан, терроризмыг санхүүжүүлэх магадлалтай зэрэг байгаа юм. Эдгээр гол асуудлыг хариуцсан үндэсний зөвлөл гэж бий. Энэ зөвлөлийг толгойлж байгаа гол хүн нь Хууль зүйн сайд Ц.Нямдорж юм. Энэ нөхөр уг асуудал дээр ямар хариуцлага хүлээх юм бэ. Энэ өнөөдөр гэнэт босоод ирчихсэн асуудал биш юм шүү дээ. 2017 онд FATF-аас тодорхой сануулга ирүүлж байсан. 40 заалт бүхий зөвлөмж ирүүлсэн. Яагаад энэ бүгдийн дагуу үйл ажиллагаа зохион байгуулж болоогүй юм гэдэг нь сонин. Нэг харамсмаар зүйл нь 2011 онд Монгол Улс саарал жагсаалтад ороход өнөөгийн МАН эрх барьж байсан. 2014 онд Ардчилсан намын тэргүүлсэн эвслийн Засгийн газар эрх барьж байхад саарал жагсаалтаас гарсан. МАН дахиад эрх барьж байгаа үедээ саарал жагсаалтад оруулчихлаа. Хэзээ, ямар болзол нөхцөлтэй буцаж гарах юм гэдэг нь тодорхойгүй. Аль нам эрх барьж байгаагаас үл хамаараад Монгол Улс саарал жагсаалтаас гарах ёстой. Тэгж байж бид гадаад зах зээл, санхүү, хөрөнгө мөнгөний асуудал дээр нээлттэй болно. Цаашдаа улс орны хөгжил, үндэсний аюулгүй байдал хангагдах нөхцөл бүрдэнэ.

-Таны ширээн дээр Сангийн сайд асан С.Баярцогтын гаргасан “Оюу толгой төслийн 2009 оны гэрээ, холбогдох баримт бичгүүд” хэмээх товхимол байна л даа. Уншиж үзэв үү. Дүгнэлтэд хүрч чадсан болов уу?

-Дөнгөж эхнээс нь хараад л сууж байна.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Ванягийн Нэргүйтэй ярилцлаа. Тэрээр их утга зохиолын гал тогоонд ерээд оны сүүл үеэр намуухан орж ирсэн найрагч юм. Ерэн есөн “Болор цом”-д шалгарсан шилдэг шүлгүүд төвийн сонин хэвлэлд гарах үед Нэргүй найрагчийн шүлгийг анх олж үзсэн санагдана. Охидын тухай бичсэн хайрын гоё шүлгүүд хадгалагдаж үлджээ. Одоо бодох нь ээ, их л эмзэг торгон мөртүүд байж билээ. Түүнийг дотогшоогоо зөөлөн найрагч болохыг нь сүүлд мэдэрч билээ. Өр зөөлөн чанар, хүнлэг сайхан сэтгэл нь олон залуусыг араасаа дагуулахад хүргэсэн. Яруу найрагт дуртай олон залуу түүнийг багшаа гэж хүндэтгэдэг юм.

---

-Ерээд оны сүүл үед “Хонгорзул” сонин мандаж байхад “Хулангийн зэл” буланд таны шүлгүүд гарч байсан. Их утга зохиолын дуулиан шуугианд хэрхэн орж ирсэн тухайгаа ярихгүй юу?

-Намайг наймдугаар ангид байхад манай суманд хэдэн зохиолч ирсэн дуулддаг юм. Манай сум гэдэг маань Төв аймгийн Баянхангай. Би чинь Завханы хүн хэрнээ Төв аймагт нүүж ирж сургууль соёлоо төгссөн. Би гэж шүлэг зохиолд дуртай амьтан яахав, өнөө зохиолчдын чинь барааг харчих санаатай явлаа. Соёлын төвийн урдхан зохиолчтой таарлаа. Хүнээс асууж байж очиж байгаа. Мэнд усаа мэдээд гар барьтал би өөрөөсөө жигтэйхэн муухай ичлээ. Учир нь миний гар сайртчихсан, тэр сайхан хүнтэй гар барихад ямар ичмээр санагдсан гэж бодно. “Би шүлэг бичдэг хүүхэд байгаа юм аа” гэхэд “Өө тийм үү” гээд намайг үнссэн. Тэр хүн бол соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч, үргэлжилсэн үгийн нэрт мастер Санжийн Пүрэв гэж агуу хүн байсан. Надад гарын үсэгтэй номоо бэлэглэлээ. Миний баярласан гэдэг жигтэйхэн. Улаанбаатар орохоороо ахтайгаа уулзаарай гэдэг юм. Зохиолч гэдэг маш хол, хүрч барахгүй ертөнц гэж би хүүхэд байхдаа боддог байсан. Гэтэл Пүрэв зохиолчтой уулзсанаас хойш тэрхүү төсөөлөл минь өөрчлөгдөлгүй яахав. Дотно дулаан мэдрэмж төрсөн. Уран зохиол, яруу найраг гэж бодохоор, зохиолч хүний санахаар сэтгэлд гэрэл гэгээ нэмэгдэж, шүлгэндээ их дурлаж байгаа юм. Ингээд наймдугаар ангиа төгсөөд хотод ирлээ. Зохиолчдын хороог сураглаад очсон чинь маш гоё инээд алдсан хүн угтаж авдаг юм. Өнөө Санжийн Пүрэв гуайгаа сураглатал, за хүү минь олон Пүрэв бий. Чи болохоор хар Пүрэвийг асуугаад байх шиг байна. Би чамайг охинтой нь уулзуулъя, зохиолчдын хороонд ажилладаг юм гэлээ. Миний уулзсан тэр гоё хүн Дөнгөтийн Цоодол ах байсан даа. Ёстой бурхан шиг хүн санагдсан. Хүн яахаараа ийм гоё байдаг юм бол, зохиолч л болох юм бол энэ хүн шиг ийм гоё хүн болох байхдаа гэсэн бодол төрлөө. Зохиолчдын хорооны босгоор алхсан тэр цагаас хойш сайн муу ч гэсэн шүлгээ бичсээр явна.

-Та чинь “Бэрс” сургуулийн бүтээгдэхүүн. Бавуудорж ах, дархад Мийгаа ах, Түмэн-Өлзийн Эрдэнэцогт ах, Саруул ах гээд бүгд “Бэрс”-ийг төгссөн дөө. Захирал нь Гомбосүрэн гэж сайхан хүн?

-“Бэрс” кино урлагийн сургууль тухайн үеийн уран бүтээлчдийг, шүлэг найрагт дуртай залуусыг нэгтгэж байсан. “Бэрс”-д ороод Бавуу ах, дархад Мийгаа ах энэ хэдтэй танилцсан. Бас нэг сонин тохиол байдаг. Би оюутан байхдаа “Дэнжийн мянга”-д нэг айлд байсан юм. Манай урд талын хашаанд гэзэгтэй нэг ах хүүхдүүдтэй сагс тоглоод гүйгээд байдаг байсан. Манайхан “Энэ яруу найрагч залуу байгаа юм” гэдэг байсан. Тэр хүн Арлааны Эрдэнэ-Очир ах байсан. Миний бие хөдөө байх даа тамхи ороох сонингийн цаас олдохгүй тариалангийн талбайд хийсч явсан сонингийн тасархайг олж авч билээ. Уг сонины тасархайд Эрдэнэ-Очир найрагчийн “Алд хархан гэзгэнд чинь сэтгэлээ зүүгээд явууллаа, анирхан өглөө босоод зөөлөн зөөлөн самнаарай” гэсэн шүлгийн мөрүүд нь байж байдаг байгаа. Ингэж анх би Эрдэнэ-Очир ахтай бүтээлээр нь танилцаж, шүлгээр нь өвчилж явсан. Харин тэр хүн маань хамар хашаанд минь байж таарсан нь сонин юм шүү. Миний хамгийн айж бэргэж танилцсан хүн бол Эрдэнэ-Очир найрагч. Багаасаа л энэ хүн шиг ийм гоё найрагч болохсон гээд бодчихсон хүн чинь тэр сэтгэлээрээ явчихдаг юм билээ л дээ. Бавуу ахтай мөн л ялгаагүй. Манай сургуулийн нөхөд Бавуудорж найрагчтай их л дотно юм шиг хүзүүдэж авах нь холгүй. Миний хувьд өнөө л их том хүндэтгэл маань нөлөөлдөгсөн үү, нэг л халдаж чадахгүй. Сэтгэлдээ бол хэчнээн бишрэлтэй байгаа. Ийм л хоёр сайхан ахтай таарч танил болсноороо их утга, яруу найргийн сэтгэл зүрх гээчийг мэдэрсэн юм. Энэ хоёр ахаасаа би хүн чанарын гэгээ гэрлийг олж харсан. Энэ хоёр найрагч ах шиг явахад миний амьдрал зөв байх юм байна гэх итгэл надад төрсөн. Бусдыг хайрлах хайр, уран бүтээлдээ хандах хандлага, ахмадаа хүндэтгэх хүндлэл, араасаа олон дүү нараа дагуулсан сэтгэл нь зүгээр үлгэр дуурайлын туйл байсан. Элэг зөөлөн ийм ертөнцөд амьдарч ирлээ.

-Таны анхны ном юу билээ. Хэдэн онд гарч байв?

-Амархүү ах, Тавхайн Цолмон ах хоёртой уугаад байж байтал Цолмон ах хэлдэг юм. “Миний дүү шүлгийнхээ номыг гаргачихвал засарчихна. Чи их зөөлөн хүн” гэлээ. Яг тухайн агшинд надад “Нээрээ л номоо гаргая” гэсэн бодол төрсөн.

Би ямар эвдэртлээ уучихсан ч биш. Ном гаргах тухайгаа ижий аавдаа хэллээ. Ном хэвлүүлэх мөнгө хэрэгтэй байгаагаа дуулгалаа. Тэр хоёрын хувьд бол надад мөнгө өгнө гэдэг асуудалтай. Учир нь өмнө нь машины мөнгө өгөөд явуулахад би чинь наргичихсан хүн. Гэхдээ ижий аав хоёр минь хүүдээ итгэлгүй яахав. Нэг бяруу төхөөрч аваад хот руу гарч өгсөн юм. Хэдэн шүлгээ бариад Чойномын “Өд” сангийн тэргүүн Ганболд ах дээр очсон. Тэдний хэвлэх үйлдвэрт номоо хэвлүүлэхээр боллоо. Тэр чинь 2007 он юм. “Зургадугаар сарын 27 миний төрсөн өдөр. Энэ өдөр л та номыг минь гаргаж өгөөрэй” гэж Ганболд ахад захисан. Өмнөтгөлөө би Чилаа ахаар бичүүлсэн. Намайг Монголын радиогийн “Шинэ эрин”-д дадлага хийж байхад Чилаа ах огтоос танихгүй хэрнээ “Миний дүү автобусны мөнгөтэй юу” гэж үргэлж асууна. Тийм дээ ч болоод тэр үү, нэг л гоё санагддаг байсан. Ер нь зөөлөн, нуруутай сайхан хүн. Тэгээд би Чилаажав ахаар өмнөтгөлөө бичүүлэхээр хэдэн шүлгээ аваад очиж билээ. Анхны номоо “Гэрэлт эх” гэж нэрлэсэн. “Чи ямар гоё ээжийн тухай нэр өгсөн юм” гэж хүмүүс хэлдэг. Үнэндээ бол миний анхны хайрыг булаасан Нансалмаа хэмээх охинд зориулж бичсэн бүлэг шүлгээрээ нэрлэсэн хэрэг. Нансалмаа гэж төвдөөр Гэрэлт-Эх гэсэн үг юм.

-Тэр жил Санзайгалсангийн Ууганбаяр ах, Лхамсүрэнжавын Ганзул ах та гурав нийлж номын баяр хийж байсан. Зүрх сэтгэл ойр хүмүүс нийлж номын баяр хийх нь сайхан юм байна гэх бодол хүнд төрсөн байх?

-2013 онд аав маань бурхан боллоо. Би тэр үед ном гаргана гэж их ярьдаг байсан. Аавын минь бурхан болсны дараахан “Үнэн” сонины хамт олон миний номыг бэлдэж надад маш том бэлэг барьсан юм. Манай Ууганаа л компьютерт бичээтэй байгаа шүлгүүдийг минь авч янзлаад, Дамбий ах үг үсгийн алдааг нь хянаад бэлдчихсэн байв. Ингэж аавынхаа 49 хоног дээр “Хайрын зүг” гэж номоо гаргасан. Ганзулын маань “Сэтгэл бүрдийн тойром” яруу найргийн ном, Ууганаагийн “Тавилангийн цэцэрлэгт” гэх ном ойрхон гарч, нэг уяаны морьд гэдэг гурвуулаа нэгэн зэрэг баяраа хийж байлаа. Бид гурав гэж баларсан хүмүүс нэг ч хүнд урилга өгч чадаагүй. Магадгүй урилга хэвлүүлэх мөнгөгүй ч байсан байх. Ойр орчмын хүмүүс л ирэх байх гэж бодож байтал “Интерном”-ын танхимд багтаж ядтал олон хүн цугласан. Олон ч сайхан хүн сэтгэлийн үгээ хэлсэн. Мөн ч халуухан баяр болсон. Үгийн хачир болгоход, манай гэр бүлийн хүн анх удаагаа тийм олон зочид цугласан номын баярыг үзэж надад жигтэйхэн хайртай болж билээ (инээв). Тэр баярыг эргээд бодсон ч, дүүтэйгээ ингээд хөөрч суусан ч муу Зул ах нь үнэхээр их санагдах юм аа. (Тэрээр Ганзул найрагчийн тухай ийн хэлээд нулимсаа барьж чадаагүй юм. Хэсэг уйлж байж дотор нь онгойв бололтой яриагаа үргэлжлүүлсэн) Намайг архи ууж байх үед хүмүүс зугтдаг байсан. Тэр хүмүүсийн буруу биш өөдгүй яваа миний буруу. Харин Ганзул надаас нүүр буруулалгүй ирж уулзаад мөнгө өгөөд явсныг би мартдаггүй. Дотроо их л баярлаж билээ. Ганзул бол үнэхээр мэдрэмжтэй, уянгатай найрагч байсан. Яг үнэндээ Ганзулыгаа амьдад би мэдэрч, бахдаж уншаагүй юм байна. Хүн чинь ойр байгаа хүнээ тэр бүр анзаардаггүй юм байна лээ. Өнгөрснийх нь дараа хараад уншаад л, ийм авьяас билэгт найрагч гэдгийг нь амьдад нь хэлж байхгүй яав даа гэсэн харуусал төрсөн. Мэдээж мундаг л гэж боддог байснаас яг нарийн мэдэрч, зүрх сэтгэл, найргийнх нь ертөнцөд гүн нэвтрээгүй л байсандаа харамссан. Ганзул, Ууганаа бид гурав уран бүтээлийн хувьд ч, амьдрал дээр ч сэтгэл нэг явсан. Хэнийх маань санхүүгийн хувьд асуудалтай, хоосон хонох дээрээ тулж байгаа вэ гэдгээ мэддэг байсан. Манай Зулд нэг сонин чанар байдаг байв. Эхлээд хүнийг болгодог, өөрийгөө ар гэрээ дандаа хойш тавьдаг тийм хүн. Найз нөхөд нь болж байвал өөрөө сэтгэл дүүрэн байж чаддаг тийм л хүн байлаа. Оюутан байхад аав, ээж хоёр минь Хайлаастад хашаа авч өгсөн юм. Тэнд л бидний оюутан цагийн онгодтой өдрүүд үлдсэн. Бадамцэрэнгийн Эрдэнэбулган гэж сайхан найз минь байв. За тэгээд л манай Бадамжав, Сонинбаяр, Занданхүү гээд бүгд дарвиж очно.Оройдоо Буяннэмэхийн таван хором хийнэ. Таван минутын шүлгийн уралдаанаа хэлж байгаа нь тэр.

-Та Эрдэнэ-Очир ах, Бавуу ах хоёрын тухай ярилаа. Үнэхээр арга байхгүй. Ууганаагийнхаа тухай, Зулынхаа тухай ярилаа. Таны л ярьж дурсах хүмүүс мөн. Өөр бас танд их утга зохиолд хүндэтгэдэг бурхад байж таарна?

-Төрийн шагналт зохиолч Дарамын Батбаяр гуай байна. Мөн Очирбатын Дашбалбар найрагч байна. Даваасүрэнгийн Чинзориг гэж жүжгийн нэрт зохиолч, бас сайхан найрагч бий. Энэ аваргууд чинь бидэнд хичээл заадаг байлаа. Ер нь бид чинь нэгнээ сайн уншдаггүй юм байна гэх бодол надад их төрдөг. Сүүлд би Хөөдөгийн Эрдэнэбаатар, дархад Мягмаржав гэсэн “Болор цом”-ын эзэн хоёр сайхан найрагч ахын номыг уншлаа. Үнэхээр тас тасхийсэн мөрүүдтэй, барахын аргагүй том найрагчид байж. Сая бас нэг сайхан найрагч дүү минь биднээс алга боллоо. Оролзодынхоо “Тогоруутай нуур” гэж дууг нь л мэдэхээс шүлгийг нь бас л анзаарч уншаагүй байх юм. Хөшөөнийх нь чулуун дээр ямар шүлэг бичих вэ гэхэд хэлж чадахгүй байж жишээний. Тэгэхээр бид нэгнээ мэдэрч унших цаг болжээ.

-Сүүлд хэвлүүлсэн “Мөнгөн өвс” яруу найргийн ном тань утга зохиолд олон хүний талархал хүлээсэн?

-Дорнын их Явуугийн 90 насны ой болох гээд бужигнаад байж байх үед нэг сайхан ном гаргахсан гэх бодол надад төрөөд байдаг. Гэтэл ном гаргая гэхээр мөнгө санхүү нь юу билээ. Ах нь тэр жил айхавтар өвдсөнийг чи мэднэ. Олон сайхан нөхөд маань надад тус болсон. Би гэдэг хүн таван төгрөг олохоороо түүнээ эмэнд өгөөд таардаг. Гэнэт сэтгэл хөдлөөд Явуугийн наадам, хутагтуудын шагналтнууд тодрохоос өмнө нэг ном гаргаад хийморио сэргээчих юмсан гээд өөрийн фэйсбүүк хуудаснаа бичээд тавьчихлаа. Тэгтэл шууд тэр дороо танихгүй цэрэг хувцастай нэг хүн “Битгий олон юм яриад далчиганаад бай. Ахдаа дансаа өгчих” гэдэг юм. Би хувийн чатаар холбогдоод, би таныг танихгүй юм, зүс үзээгүй юм гэлээ. Тэгтэл Дорноговийн Амараа гэж хурандаа утсыг минь авч залгаад “Миний дүү ахыгаа уучлаарай, шууд холбогдсон. Ах нь чиний олон шүлгийг цээжээр хэлнэ. Тэгж би чамайг хүндэтгэх болсон” гээд надад нэг сая 500.000 төгрөг өгдөг юм. Баярмаа гээд бас нэг эгч холбогдож “Би яруу найрагч нарт хайртай. Номоо хэвлүүлэхэд тань сэтгэлийн дэм болох гэсэн юм” гээд мөнгө өгсөн. Завханы Түдэвтэйн Одгэрэл гэж шүлэг бичдэг охин “Нэргүй ах та хаана байна. Би танд 400 мянган төгрөг өгөх гэсэн юм. Манай нөхөр хүргээд өгөөрэй, заавал өгөөрэй” гэсэн гэж холбогдсон. Ингэж л утга зохиолд элэгтэй сайхан хүмүүсийн ачаар “Мөнгөн өвс” маань хэвлэгдсэн.

Нэргүй найрагч бид хоёрын яриа товчхондоо ийм. Зөөлөн сайхан түүний гэгээнд суухад нэг л сайхан байдаг.

“Намирсан цэнхэр бороотой үдшээр

Над руу гүйж ирдэг чиний зөрөг

Учралын мөнгөн харгуй сүлжиж

Уруулыг чинь үнссэн миний ертөнц”.

“Дандаа сайхан юм бодъё

Далавчгүй ч нисэх тухай бодъё

Өөрийнхөө тухай гэгээхэнээр бодъё

Өвдөж байсан ч эрүүл гэж бодъё

Өрөөлийн төлөө илүү сайханыг бодъё

Өрөвдмөөр санагдсан ч хүчтэй гэж бодъё

Өмнөөс алхаж яваа бүсгүйг хайрлахын эхлэл гэж бодъё

Өөрийгөө тэгээд хайр бүхний эзэн гэж бодъё

Өмөлзтөл уйлсан нэгнээ инээж жаргана гэж итгэе

Өнчин хүүгийн сэтгэл дүүрэн амьдрана гэж итгэе…”. Тэр бол шүлэг шигээ яруу тунгалаг хүн. Ууж идэж явсан үе бий. Гэхдээ архинаас бүрэн татгалзаж он оныг үдэж байна. Найз нөхөд олныхоо өмөг түшиг болсон ийм нэг ах минь өнөөдөр “Миний хайрын зүг” уран бүтээлийн үдэшлэгээ хийх гээд сандруухан явна. Олон ч хүний тоглолтыг мөнгө төгрөг харалгүйгээр зохион байгуулж, өөрөө гүйснийг нь мэдэх юм. “Шинэ мянган” утга зохиолын нэгдлийн гишүүн. Тэр хэддээ мань эр хайртай. Тэднийхээ хүрээлэлд, олон сайхан дүү нар залуусын хүрээлэлд шүлгээ бичиж явдаг ийм л эгэл найрагч билээ сэн.

Төрийн тэргүүнээс “Үйлчилгээний гавьяат ажилтан” цол тэмдгийг аваад удаагүй байгаа Нийслэлийн хот тохижилтын газрын авто баазын жолооч Дуламсүрэнгийн Шаравдоржтой ярилцлаа.

---

-Танд төрийн дээд одон медаль хүртсэнд баяр хүргэе. Энэхүү шагналыг авна гэдгээ хэзээ мэдсэн бэ. Яаж бэлтгэж очив?

-Ийм нэр хүндтэй шагнал авах гэж байгаагаа тэр өглөө нь л мэдсэн. Шөнийн ээлжинд гараад өглөө нь буугаад мэдсэн л дээ. Гэрт иртэл утсаар залгаж хэлсэн.

-Хаанаас утасдаж хэлэв. Та ямаршуу байдалтай хүлээж авсан бэ?

-Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас утасдаж мэдэгдсэн. “Та 11:00 цагт ирж, шагналаа аваарай” гэсэн. Тэр өглөө нь би 8:00 цагт ажлаасаа буусан юм. Тэгж л анх мэдсэн.

-Шөнийн ээлжинд гарсан гэхээр унтаж амарч чадаагүй ядарчихсан байж дээ?

-Манай ажил тасралтгүй 24 цагаар Улаанбаатар хотын цэвэр цэмцгэр байдлыг хариуцаж ажилладаг. Бүх л ногоон байгууламж, далан суваг цэвэрлэх, зам талбайг хог шороогүй байх үүргийг хүлээдэг. Хэдий ядарсан ч сайхан хамт олны энерги дунд ядарснаа ч мэддэггүй явж байдаг. Ядарч, зүдрэх бишгүй л зүйл тохиолдоно. Бидний ажил хүнд шүү дээ. Гэхдээ түүнийгээ мэдрэхгүй л өнгөрчихсөн, нэг мэдэхэд л ажлаа хийгээд дуусчихсан, ард нь гарчихсан байдаг юм.

-Таныг мэдээж ажлаас тань л тодорхойлж өгсөн байх. Тэгээд танд тухайн үедээ мэдэгдсэн үү. Авч магадгүй гэсэн таамаг байгаагүй юу?

-Тиймэрхүү юм цухас дурдаж байсан. Тэр үедээ бодоо ч үгүй, санаа ч үгүй. Ажил ихтэй болохоор ажилдаа дарагдаад мартчихсан. Ээлжинд гараад гэртээ хонохгүй. Заримдаа өглөө орж ирнэ. Заримдаа шөнөдөө ирнэ. Тэгэж байгаад л нэг мэдэхэд шагнал өгөхөөр болсон гэхээр нь их цочирдсон. Ажил хийвэл ам тосдоно гэдэг дээ. Төрийн тэргүүнээсээ төрийн дээд эрхэм шагнал аваад зогсож байхад бодитой юм байна, бодитоор үнэлдэг, дүгнэж цэгнэдэг юм байна. Сайхан цаг ирчихсэн юм байна л гэж бодогдсон доо. Нөгөөтэйгүүр би энэ их хүндтэй шагналыг хамт олныхоо өмнөөс авчихлаа, цаашдаа би яах ёстой вэ, юу хийх вэ гэж бодох хариуцлага ирдэг юм байна. Би арай залуу, одоогоос арав, хорин насаар залуу байсан бол маш их юм хиймээр л байна. Тэглээ ч гэсэн би тэтгэвэрт гартлаа маш шургуу хөдөлмөрлөж, их ажлыг хийх урам зориг, үүрэг хариуцлагыг өгдөг юм байна даа л гэж бодогдож сууна.

-Цэвэр, хоггүй хотын төлөө ядарснаа ч үл анзааран ажилладаг байх нь ээ?

-Хамт олны сайхан уур амьсгал дунд ажиллах ч таатай шүү. Би одоо ажиллаж байгаа ажилчдынхаа хамгийн настай нь л даа. Залуучуудтай ажиллах их урам зориг өгдөг. Тэр дундаас эрч хүч, энергиэ авна. Энэ жил 64 нас хүрчихлээ. Залуучуудтай ажиллана гэдэг надад хамгийн сайхан мэдрэмжийг өгч, сэтгэл өег байдаг шүү.

-Анх хэзээ жолооч болж байв. Жолооч болсон түүхээ дурсаач?

-Би 1975 онд жолооч болсон. Тухайн үедээ Тээврийн яамны харьяа Авто тээврийн нэгдүгээр баазад бензин тээврийн машин барьдаг байлаа. Тэнд бол даргаас бусад бүх ажлыг хийсэн дээ. Тухайн үед хувьчлал явагдаад татан буугдсан. Тэгээд энэ байгууллагадаа орсон юм.

-Ажилдаа ингэж дурлах, ядарснаа ч мэдэхгүй ажиллах сайхан хамт олон бүрдэж чадсан гэсэн үг үү?

-Бидний ажил цаг наргүй, хүнд хэцүү ч нэг ч хүн тэгж гомдоллодоггүй. Дарга маань их сайхан хүн. Биднийг маш их дэмждэг, тусалдаг. Байгууллага гэдэг сайхан шүү дээ. Хот тохижилтын газар маань 55 жил болж байна. Би энэ байгууллагад ороод хориод жил болчихож. Нийтдээ 42 жил ажилласан байна.

-Олонх хүмүүсийн бодлоор та бүхний ажил нэг бодлын хотоо цэвэр байлгах хариуцлага, нөгөө талаар бохир заваан ч юм шиг санагддаг. Нийслэлийнхээ цэвэр цэмцгэр байдлыг хангахад жаргалтай үе, хэцүү мөч нь юу байдаг вэ?

-Хүмүүс яахав, хүнд хэцүү, бохир заваан гээд янз бүрээр л ярьж байдаг. Хүн ажлыг голохоос ажил хүнийг голохгүй. Бид хийхгүй бол өөр хэн хийх юм бэ. Хамгийн гол нь тэр шүү дээ. Бид л хийх ёстой. Хотоо цэвэр цэмцгэр, хоггүй шороогүй Азийн цагаан дагинаар нь байлгахын тулд хичээж өдөр бүр ажилдаа яарч тэмүүлдэг. Бохир заваан ажил гээд бүгд хойш суугаад байвал хэн хийх вэ. Тэгэхээр бид л хийх ёстой. Тэр үүднээсээ бид хотоо аль болох цэвэрхэн байлгах гэж маш шургуу хөдөлмөрлөдөг. Бүгд ажилдаа дуртай, хайртай. Манай хамт олон бүгд л тийм хүмүүс байдаг. Олон жил ажиллачихсан. Тэр бүх баяр жаргалаа хамт олноосоо л олж хардаг юм. Хэдий ядарсан ч эрч хүч, энергийг хамт олон минь өгч нөхдөг.

-Хориод жил энэ ажлыг хийхэд шантрах үе гарч байв уу?

-Бэрхшээл бол зөндөө л гарна. Ганц цэвэрлэгээ ч биш бүхий л ажилд явна. Хотын ямар л хүнд хүчир ажил байна тэр бүгдэд оролцоно. Халдварт өвчин гарахад, цас, бороо ороход гээд хотынхоо жаргал зовлонтой үед бүгдэд оролцоод явдаг. Гэхдээ түүгээрээ үргэлж бахархдаг. Энэ бол бидний хийх ёстой ажил. Сайхан хүмүүстэй ажилладаг учраас ажлаасаа шантардаггүй. Би тэтгэврээ тогтоолгоод дөрвөн жил болж байна. Хамт олондоо сэтгэл хоргодоод аль болох явахгүйг хичээдэг. Тийм л хүсэл эрмэлзэлтэй байдаг юм даа.

-Таныг тэтгэврээ тогтоолгочихоод гарсангүй гэдэг ч юмуу одоо амар гэж хэлэх хүн байдаг уу?

-Байхгүй. Манай хамт олон их эвсэг. Тэдэнтэйгээ л ажиллаад байх хүсэл, сонирхол, эрмэлзэл маш их бий. Тэд маань надад ижил дасал болчихсон. Хамт олон гэдэг ийм л сайхан юм байдаг юм байна. Олон жил жаргал, зовлонгоо хуваалцаад хамт байчихсан хүмүүс чинь миний хоёр дахь гэр бүл, ижил дасал болсон ах дүүс минь юм шүү дээ.

– Гэр бүлээ танилцуулаач. Та хэдэн хүүхэдтэй вэ. Таны хань ямар мэргэжилтэй вэ?

-Миний ханийг Түмэнтогтохын Алтанцэцэг гэдэг. Чех улсад арьс ширний чиглэлээр мэргэжил эзэмшсэн. Гутлын технологич, инженер мэргэжилтэй. Миний төрсөн нутаг Төв аймгийн Бүрэн сум. Аав минь Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын хүн. Удмаа дагаж Өвөрхангай аймгийнх гэж л ярьдаг юм. Бид дөрвөн хүүхэдтэй. Дөрвүүлээ тусдаа гарчихсан. Бага охин минь Эрдэнэт хотод ажиллаж амьдардаг. Гурван хүү минь хотод ажил хөдөлмөр эрхлээд амьдарч байгаа. Ач, гуч нийлээд арав гаруй болсон. Манай гэр бүл хориод гишүүнтэй өнөр өтгөн болоод байна. Хүүхдүүд тусдаа гарчихсан болохоор бид хоёр л байдаг юм.

-Цаг наргүй ажиллаад байхаар хүүхдүүд яаж хүлээж авдаг вэ?

-Заримдаа ч хэцүү байдаг шүү. Ач, гуч, хүүхдүүдтэйгээ сардаа нэг ч юм уу хоёр сардаа нэг уулзалдах юм даа. Ажлын цаг маш эрт эхэлнэ. Өглөө 5-6 цагт л гардаг юм. Замын цэвэрлэгчидтэйгээ адилхан өглөө эрт гараад явчихна. Заримдаа ч шөнөдөө бууж ирнэ. Хүүхдүүдтэйгээ тэр болгон таараад байхгүй юм. Нэг уулзалдахаараа хүүхдүүд саначихсан сүйд болно. Ач, гуч нар хааяа нэг амрахаар ирээд ноолоод салахгүй. Нэг уулзсаных гээд сайн эрхлэлдэнэ.

-Ямар үед ажлаараа хамгийн их бахархах мэдрэмж төрдөг вэ?

-Ажлаа нугалчихаад, хийж дууссаныхаа дараа хийсэн зүйлээ хараад бид чадлаа гэж бодоод бахархаад сууж байх хамгийн гоё мөч нь байдаг юм. Манай байгууллага 750 ажилчинтай. Шөнийн ээлжинд ажиллахад бүх зүйл нь бэлэн, хангамж сайтай. Шөнийн ээлжийн тогооч гэж бий. Шөнийн ээлжийн шуурхай гэж бас байна. Ажлаа дуусгаад байрандаа ирээд бөөнөөрөө цайлаад суухдаа хоорондоо жаргал зовлонгоо ярина, инээж хөхрөлдөнө. Нэгнийгээ хөөргөж явуулна. Тэр үед л хамгийн сайхан байдаг юм. Ядарснаа мартаад хоорондоо хөгжилдөөд, дурсамжаа бүтээж байгаа юм шиг л санагддаг.

-Ажлын нөхцөл байдал ажиллахад урамтай, таатай орчныг бүрдүүлж чаджээ дээ?

-Хот тохижилтын газрын дарга Бямбадорж гэдэг хүн хоёр дахь удаагаа энэ байгууллагад ирчихэж байгаа юм л даа. Анх даргаар ирэхэд нь Хот тохижилтын газар маань өр ширэнд орчихсон, машин техник нь муудчихсан хүнд байдалд орсон үе байсан юм. Тэр үедээ 300 гаруй сая төгрөгийн өртэй, ноормын хувцсаа ч тавьж чадахгүйд хүрчихсэн, ноормынхоо сүүг өгч чадахгүй, ажилчдынхаа хоолны мөнгийг өгдөггүй, цалингаа тавихад хүндрэлтэй болчихсон үед л авсан. Дарга маань байгууллагыг өр ширнээс салгаад, өөрийн гэсэн байр орон сууцтай, техник үйлчилгээндээ засвар хийгээд өөд нь татсан. Тэр үедээ манайх түрээсийн байранд байлаа. Одоо өөрийн гэсэн байртай, өр зээлгүй, арвангурав дахь сарын цалингаа өгдөг. Ажлын хувцсыг 2-3 жилд нэг сольж өгдөг байсан бол одоо тогтмол солино. Сард хоёр удаа цалингаа цагтаа тавьдаг. Хоол унааны мөнгөө тогтмол өгнө. Ажилчдын автобус өглөө, оройдоо ажилчдаа зөөдөг болсон. Ажиллах орчин нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Хүний урам зоригийг сэргээж, ажилдаа дурлах шалтгааныг бий болгож чадсан. Энэ бүхнийг хийж чадсан даргадаа маш их баярладаг. Заримдаа бид ядрахаараа амралтын өрөөндөө хоночихдог. Би л гэхэд 24 номертой. Номерынхоо мишокыг аваад амралтын өрөөндөө ороод унтаад өгнө. Тийм л сайхан болгож өгсөн дөө. Манай дарга өөрөө Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгч. Олон хүүхэдтэй айлд өссөн борог амьдрал мэддэг хүн. Өөрөө бидэн дунд ороод жаргал зовлонгоо хуваалцаад, биднийг хүнд ажил хийх үеэр ноормын хувцас өмсчихсөн, хүрз бариад яг л бидэнтэй адил ачиж буулгаад, дунд нь ороод боорцог бол боорцгоо хувааж идээд, хар цайгаа хувааж уугаад, ажилладаг болохоор дарга цэрэг гэж ялгагдахгүй ажиллаж чаддаг. Тэр хэрээрээ хүнд анхаарал тавина. Ажилчдынхаа нийгмийн асуудалд маш их анхаарна. Хүнд хэцүү зүйлийг нь шийдвэрлэж өгөхөөр зорино. Байнга тусламж, дэмжлэг үзүүлнэ. Мөн тэр хэрээрээ хүмүүсээ удирдан чиглүүлнэ, хариуцлага нэхнэ, ажилдаа хариуцлагатай байхыг шаардана. Үнэхээр удирдан зохион байгуулагч хүн шиг санагддаг.

-Шуурхай алба гэж байдаг гэсэн. Ямар үед шуурхай авдаг вэ?

-Цаг агаарын нөхцөл байдлаас шалтгаалаад янз бүр, шуурхай дуудагдана. Хэдэн цагт ч хамаагүй дуудна. Бидэнд утсаа унтраах эрх байхгүй. Шөнө, өдөр хамаагүй. Байнгын утсаа чагнаад л байж байна.

-Урьдчилан сэргийлж болдог уу?

-Нэг үеэ бодоход цаг агаарын мэдээг үнэн зөвөөр мэдээлдэг болчихож. Цаг агаарын мэдээ сонсож байгаад тэдийд цастай, бороотой гэвэл бид хоёр цагийн өмнө очоод бэлэн байдаг. Тэгээд л цас ороод эхэлбэл бодисоо ачиж аваад гарна. Заримдаа 100 тн хүртэлх бодис ачаад гардаг. Цас ихтэй жилийн давтамж таван жилээр явдаг юм шиг байгаа юм. Жилдээ бол 30-150 удаа цас ордог юм шиг байна лээ. Үүнд бол хяруутах, багахан хаялах ч орно. Жаахан хяруу унахад л зам мөстөөд гулгаа үүсдэг. Тэр бүрт л өглөө болгон бодисоо цацна. Хаврын цас ханзартал нэлээд хүнд дээ. Шөнө, өдөргүй л ажиллана. Улаанбаатар хотод 1700 гаруй км далан суваг байдаг байх. Тэр бүгдийг цэвэрлэнэ. Эзэнгүй тэнүүлч нохой, муураа устгана. Нийслэлийн бүх ногоон байгууламжийг хариуцана. Тэр бүрт өөрсдөө л явна даа.

-Энэ бүх ажлыг нэг байгууллага хариуцдаг гэхээр тухай тухайн чиглэлээр сургалт, зааварчилгаа, зөвлөмж хийдэг үү?

-Сургалт явагдана. Ногоон байгууламжийн сургалт, далан сувгийг яаж арчилж цэвэрлэх, зам талбайг хэрхэн цэвэрлэх, нийтийн эзэмшлийн зам талбайд байгаа сандал, ширээ, сүүдрэвч гээд бүгд л манайх хариуцдаг. Тэр бүгдийн засвар үйлчилгээг хийнэ. Засч янзлаад, будаж сэлбээд буцаад байранд нь тавина. Бид тасралтгүй 24 цагаар арчилгаа, цэвэрлэгээгээ хийгээд л явж байдаг даа.

-Та энэ байгуулагадаа хориод жил ажиллахдаа шалтгаангүй ажил таслах үе гарч байв уу?

-Бидэнд тийм зан байдаггүй юм даа. Бүгд хариуцлагаа үүрээд сурчихсан, таслах эрх ч байхгүй. Намайг ажлаа тасалбал миний ажлыг хэн хийх үү, бусдадаа саад болж ажил нэмэхийг хэн маань ч боддоггүй. Үнэхээр бие өвдсөн, ар гэрийн шалтгаантай бол учир байдлаа урьдчилж хэлээд чөлөө л авна. Орны хүндээ хариуцуулж өгнө.