Month: November 2019

УИХ-ын гишүүн Ж.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

– Ашигт малтмалын тухай хуулийн зарим заалтыг хүчингүйд тооцсон шийдвэрийг Цэц гаргасан. Ингэхдээ хуулийн 47.1 дүгээр зүйл буюу Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр (АМНАТ)-тэй холбоотой заалтуудыг хүчингүйд тооцсон. Энэ асуудал дээр таны байр суурь ямар байна вэ?

-Би Цэцийн дунд суудлын хуралдаанд оролцсон. Бид үнэндээ алтан дээрээ анхаарал хандуулаад энэ тал дээр төдийлөн анхаарал хандуулаагүй юм билээ. Ашигт малтмалын тухай хуулийн 47.1-т “Ашигт малтмал худалдсан, худалдахаар ачуулсан, ашигласан хуулийн этгээд … нь ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр төлөгч байх ба ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг худалдсан, худалдахаар ачуулсан, ашигласан бүх төрлийн ашигт малтмалын борлуулалтын үнэлгээнээс тооцож улсын төсөвт төлнө” гэснийг Үндсэн хуулийн Цэцийн 2019 оны аравдугаар сарын 30-ны өдрийн 04 дүгээр тогтоолоор хүчингүй болгосон. АМНАТ-ийг худалдах борлуулах, ачуулах, экспортлох, өөрийн хэрэглээнд нь ашиглах гээд энэ болгоноос татвар авч байгаа. Нэг л нэртэй хуулийг давхардуулж татвар авчихаад байна. Уурхайгаас олборлох, борлуулах, боловсруулах, угаах, экспортлох бүх үе шатанд нь татвар авч байна гэсэн үг. Логик утгаараа Цэцийн гаргаж байгаа дүгнэлт үндэслэлтэй.

Нэг татварыг шат шатанд нь авч байна л даа. Энэ дээр л бид унаад байгаа юм. Одоо орж ирж байгаа заалтад 47.1-ийг задлаад худалдсан, худалдахаар ачуулсан 47.1.2 дээр экспортолсон, 47.1.3 дээр өөрийн хэрэгцээнд ашигласан гэдэг байдлаар оруулж ирж байна. Урд нь эдгээрийг үргэлжлүүлээд бичсэн таслалтай байсан бол одоо дээрээс нь доошоо үргэлжлүүлээд биччихсэн заалт орж ирж байна. Цэцийн дүгнэлтээр хүчингүй болгосон хуулийг агуулгаар нь буцааж сэргээвэл дахиад Цэц хүчингүй болгох нөхцөл байдал үүснэ. Засаж байгаа хууль нь таслалтай араасаа бичигдсэн заалтыг цувуулаад биччихээд орж байна шүү гэж ажлын хэсэгт хэлсэн.

Миний бодлоор тусгай зөвшөөрөл бүхий байгууллага буюу уурхайгаас хэн олборлож байна тэндээсээ л ялгавартайгаар татвараа авчихъя. Дараа нь боловсруулаад угаадаг компанид өгөхдөө тодорхой өртөг шингээгээд ашигтай байдлаар цаашаа зарчихна. Сангийн яам яг ямар хэмжээний татвар авах ёстой тэр татвараа олборлож байгаа компаниас нь авчих аа. Нөгөө хэд нь өөр өөрсдийн өртөгөө шингээгээд шат шатандаа явсан нь дээр гэж хэлсэн. Эсвэл олборлож байгаагаас нь АМНАТ авна. Дараагийнх нь Ашигт малтмалын нөөцийг боловсруулсны татвар, худалдан боловсруулсны татвар зэрэг өөр өөр нэртэй байвал Цэц дээр унахгүй. Өнөөдөр яалтчгүй татварыг давхардуулсан байна.

-Цэцийн шийдвэрээс болж ирэх оны төсөвт 1.3 их наядын цоорхой гарна гээд байгаа. Үнэхээр ийм эрсдэл үүсэх үү?

-2020 оны төсөв батлагдаад явж байтал дахиад Цэц татаж авчраад сөхвөл ёстой 2020 оны төсөв тасарна гэсэн үг. 1.3 их наяд төгрөгийн нэг их наяд төгрөгийн татварыг аль хэдийнэ хураагаад авчихсан. Он дуустал үлдэгдлийг нь хурааж авах үлдсэн. Түүнээс биш бүр алдагдалтай биш. 2020 онд энэ хууль байхгүй тохиолдолд харин онгорхой болох асуудал гарч ирэх байх.

-Ирэх оны төсөв сонгуульд зориулагдсан гээд нэлээд шүүмжлэл дагуулж байна. Таны хувьд 2020 оны төсөв дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Нэг л зүйл дээр шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Монгол Улсын төсөв тогоо тойрсон зүйл болчихоод байна. Аж ахуйн нэгжүүдээсээ татвар авдаг, түүгээрээ барилга байшин барьдаг. Буцаад аж ахуйн нэгжүүд нь тендерт ороод өгсөн татвараа босгодог. Монгол Улсын эдийн засаг баялаг бүтээлт нэг нь нэгэндээ татвар өгч, нөгөөх нь татварынх нь мөнгөөр хэдэн цэцэрлэг, сургууль барьдаг жишиг л үргэлжлээд байна. Баялаг бүтээсэн, том үйлдвэрлэл, ирээдүйгээ харсан бүтээн байгуулалтыг олж харахгүй байна. Хувийн хэвшил өөрсдийгөө аваад явах ёстой гэж хаячихаад байна. Үндсэндээ төсөв маань тогоон дотрох хэдэн төгрөгтөө л эргэлдэж байгаа. Өнөөдрийн төсөв сонгуулийн гэхээсээ илүү тогтолцоо чинь иймэрхүү болчихоод байна. Мажоритар тогтолцоо тойргоо услах талын асуудал болчихдог.

Нэг талаас Сангийн яам улсын хэмжээнд харах гэж оролдоно. Нөгөө талаас гишүүд нь таслах гэж оролдоно. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт Булган аймагт ямар зүйл хийгдэх ёстой тэр хүрээндээ хоёр тийш нь зулгаалдаад л явж байгаа. Уг нь бид 2019 онд илүү их хөрөнгө оруулалтуудыг тавьсан, нэлээд нь хасагдаж байх шиг байна.

-Энэ асуудалтай холбоотойгоор АН Үндсэн хуульдаа сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилж холимог тогтолцоогоор явах нь зүйтэй гэх байр суурьтай байсан…

-Холимог тогтолцоо байх ёстой. Аливаа зүйл хүнээсээ л их шалтгаална. Холимог толтолцооны сул тал гэдэг үүдээр хөөгдөж гараад тооноор ороод ирлээ гэдэгтэй адилхан. Ард түмэн наад хүнийг чинь таалахгүй гээд байхад нам нь манай энэ мундаг сайн хүн гээд тооноор нь оруулаад ирж байгаа нь угтаа маш буруу. Нөгөө талаар мажоритар тогтолцоо бол ард иргэдтэйгээ шууд тулдаг. Би урьд нь хэлж л байсан. Тийм л мундаг юм бол Их хурал тараад улаан нүүрээрээ ард түмэнтэйгээ тулахаа үзье гэж. Мөнгө төгрөг тараагаад иргэдийн саналыг худалдаж авдаг байдал өнгөрсөн. Ард иргэдийн сонгох боловсрол дээшилсэн.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт батлагдах уу. Та хэрхэн харж байна?

-Үндсэн хууль төсвийн дараа яригдаж, шийдэгдэх байх. Ерөнхий сайд танхимаа өөрөө бүрдүүлэх эрхийг нь өгвөл өгсөн шиг өгье. Давхар дээлээ тайлвал тайлсан шиг тайлъя гэж хэлж л байсан. Үндсэн хуульд орж байгаа өөрчлөлтүүд дотор олон чухал заалт бий. Жишээ нь, УИХ 50 хоног хуралддаг байсан бол 75 хоног хуралддаг болгож байна. Дээрээс нь ирц багатай хууль баталдаг байсан бол ирцийг өндөрсгөж байна. Шүүх засаглал дээр Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болох маш том шүүлтүүрийг чангалж өглөө. Шүүгчдийн тоо, ёс зүй, ажиллах хугацааг тодорхой болголоо. Маш олон боломжит хувилбар нэмэлт, өөрчлөлтөөр орж ирсэн. Илүү сайжруулах асуудлууд ч бий.

“Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн Захирагчийн ажлын албаны Хөрөнгө оруулалт, хөгжлийн бодлогын хэлтсийн дарга Б.Чулуун-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-2015 онд батлагдсан Чөлөөт бүсийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, УИХ хэлэлцэж байна. Багагүй маргаан дагуулаад буй уг хуульд яг одоо ямар өөрчлөлт орж байгаа юм бэ?

-Энэхүү хэлэлцээрийн төслийг боловсруулах, Хятадын талтай хэлэлцээ хийх явцад Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс Хил дамнасан чөлөөт бүс гэсэн томьёоллыг өөрчлөх чиглэл өгсөн. Үүний дагуу Чөлөөт бүсийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг боловсруулж Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлэн УИХ-д өргөн мэдүүлэхээр шийдвэрлэсэн. Чөлөөт бүсийн тухай хууль 2015 оны хоёрдугаар сарын 12-нд батлагдсан. Одоо энэ хуулийн зөвхөн 3.1.11-т “Хил дамнасан чөлөөт бүс” гэж хил залгаа улсын хилийн боомтын газар нутагт Засгийн Газар хоорондын хэлэлцээрт үндэслэн байгуулсан чөлөөт бүсийг гэж тусгасныг “ Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүс” гэж өөрчлөхөөр санал оруулж байгаа. Нэр томьёоны л асуудал байгаа.

-Монгол, Хятадын Замын- Үүд, Эрээний эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүс байгуулах тухай хэлэлцээрийг хийхээр хоёр улс хэдийд санал нэгдсэн юм бэ?

-2014 оны наймдугаар сард БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин Монгол Улсад айлчлах үеэр хоёр тал Монгол, Хятадын иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоохоор санал нэгтэйгээр тохиролцсон. Улмаар төрийн тэргүүнүүдийн удаа дараагийн уулзалтаар эдийн засгийн коридор байгуулах, хил дамнасан чөлөөт бүс байгуулах тухай судлахаар харилцан тохиролцсон юм. Улмаар Ерөнхий сайдын 2015 оны 12 дугаар Захирамжаар “Замын-Үүд” болон Эрээний боомтод хил дамнасан чөлөөт бүс байгуулах асуудлыг судлах, холбогдох судалгаа хийж, санал, дүгнэлт гаргах ажлын хэсэг байгуулагдсан. Энэ ажлын хүрээнд Замын-Үүд болон Эрээн боомтын хооронд хил дамнасан чөлөөт бүс байгуулах ажлын урьдчилсан техник эдийн засгийн үндэслэл, эрсдэлийн үнэлгээний судалгаа хийгдсэн. Монгол, Хятадын хамтын ажиллагааны бүс байгуулах асуудал 2015 оноос яригдаж, энэ хугацаанд хоёр улсын дээд түвшний уулзалт дөрвөн удаа зохион байгуулагдсан юм. Мөн онд Монгол улсын Аж үйлдвэрийн сайд, Хятадын худалдааны сайд нар харилцан ойлголцлын санамж бичиг, 2016 онд хамтарсан ерөнхий төлөвлөгөөг үзэглэсэн байдаг.

-Тэгэхээр Чөлөөт бүс байгуулснаар манай улсад ямар боломж нээгдэнэ гэж үзсэн гэсэн үг вэ?

-Орчин үед гадаад худалдааг хөнгөвчлөх, уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх зорилттой уялдуулан хилийн боомтын нэвтрүүлэх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх, олон улсын стандартын дагуу хөгжүүлэх асуудлыг нэгдсэн бодлоготойгоор зохион байгуулах шаардлага бидний өмнө зүй ёсоор тавигдаж байна. Энэхүү бодлогын нэг хэсэг нь хилийн хамтын ажиллагааны бүс байгуулах. Хилийн хамтын ажиллагааны бүс байгуулахад хөрш орны хоорондын худалдааны нөхцөл байдал чухал үүрэг гүйцэтгэдэг гэж үздэг.

Дорноговь аймгийн Замын-Үүд төмөр замын боомт нь 1956 онд нээгдсэн. Импортын өргөн хэрэглээний барааг энэ боомтоор авч байна. Тус боомтоор импортолсон барааны бүтцийг үзэхэд, цахилгаан болон механик машин тоног төхөөрөмж тээврийн хэрэгсэл, барилга барихад шаардлагатай төмөр болон ган хийц, цемент голлох буюу 60 орчим хувийг эзэлж байна. Харин тус боомтоор экспортолж буй барааны 70 гаруй хувийг малын гаралтай боловсруулаагүй арьс шир эзэлж байгаа юм. Үүнээс харахад Замын-Үүд–Эрээний хилийн хамтын ажиллагааны бүсэд Монгол-Хятадын хамтарсан арьс, нэхийний үйлдвэрийн кластер байгуулах нэг боломж харагдаж байна. Ингэснээр нэмүү өртөг шингэсэн барааны экспорт нэмэгдэж, тээврийн зардал, чөлөөт бүсэд үйлчлэх татварын тусгай хөнгөлөлт зэргээс дотоодын зах зээл дээр хувцас, өргөн хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүний өртгийг бууруулж болох юм. Тухайн худалдаа эрхэлдэг иргэд чөлөөт бүсээс гурван сая хүртэлх бараа бүтээгдэхүүнийг татваргүйгээр Монголын хил рүү оруулах боломжтой. Энэ нь тус боомтыг түшиглэн чөлөөт бүсийг хөгжүүлэх, хил орчмын худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх боломж гэж үзэж байгаа юм.

-Урд хөрштэй чөлөөт бүс байгуулбал тухайн улсын иргэд зах замбараагүй зорчих суурьших, улмаар уусах эрсдэлтэй гэж зарим улстөрчид хэлж байгаа л даа.

-Өдгөө дэлхийн 120 гаруй улсад 3000-гаад чөлөөт бүс ажиллаж байгаагаас амжилттай хэрэгжүүлж байгаа улсыг БНХАУ тэргүүлж байна.

Энэ улсын чөлөөт бүс хөгжүүлэх онцлог нь бүс нутгуудын тэнцвэртэй хөгжлийг хангах бодлого баримталж туршилтын бүсүүдийг байгуулдаг явдал юм. 2019 оны байдлаар БНХАУ томоохон муж хотуудын онцлог, давуу талыг ашиглан 30 гаруй чөлөөт бүсийг байгуулжээ.

Монгол Улсын хувьд Чөлөөт бүс байгуулах туршлага байхгүй, харин БНХАУ 30 гаруй жилийн туршлагатай. Энэ боломжийг ашиглан Замын-Үүд, Эрээний хилийн хамтын ажиллагааны бүсийг байгуулж, Монгол Улсын харьцангуй давуу талтай бүтээгдэхүүн болох малын болон байгалийн гаралтай түүхий эдэд тулгуурласан үйлдвэрлэлийн салбарт хөрөнгө оруулалт татах замаар эдгээрийг тойрсон кластерийг хөгжүүлэхэд анхаарна. Ялангуяа олон улсын дүрэм, журамд нийцсэн гадаадын хөрөнгө оруулалтын тогтвортой эрх зүйн орчныг бий болгож, үйлчилгээг түргэн шуурхай, чирэгдэлгүй болгох, чөлөөт бүсэд хориглох, хязгаарлах үйлдвэрлэл, үйлчилгээг нарийн тодорхойлж, чанд мөрдүүлдэг жишиг тогтоох шаардлагатай юм. Түүнчлэн Монгол Улсын хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүний экспортын нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, БНХАУ-ын хэрэглэгчийг органик хүнсээр хангахад тухайлбал, рапс, хивэг, хөх тарианы гурил экспортлох, адууны мах болон боловсруулсан махан бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж экспортлох мөн дулааны аргаар боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох боломжтой. Хил дамнасан чөлөөт бүсэд үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг Монгол Улсад тарифын болон тарифын бус хөнгөлөлт үзүүлж буй АНУ, Япон болон ОХУ-ын зах зээлд гарах боломжийг ашиглах, эдгээр орны зах зээлд гарахад Монгол Улс, ОХУ, БНХАУ-ын эдийн засгийн коридор байгуулах хөтөлбөр маш чухал үүрэгтэй. Ерөнхийдөө Замын-Үүдийн чөлөөт бүс нь БНХАУ, ОХУ-аар дамжин Зүүн хойд Ази хийгээд Евро Азийн зарим зах зээлд нэвтрэх боломжтой байршил юм.

Чөлөөт бүсэд хятад иргэд орж ирлээ гэхэд тэрхүү орж ирсэн хаалгаараа л буцаад гарна. Зөвхөн хилийн боомтоор л нэвтэрнэ. Чөлөөт бүсээр дамжаад Монголын хилийг даваад, дураараа явна гэсэн үг биш, тийм боломжгүй.

-30 хоногийн турш визгүй учир Чөлөөт бүсэд орж ирээд суурьшчих юм биш үү гэх болгоомжлол байна.

-Чөлөөт бүс хамтын ажиллагааны бүс боллоо гэхэд тэнд хүн амьдрах суурьшлын бүс байхгүй. Зөвхөн худалдаа наймаа, үйлдвэрлэл үйлчилгээ, аялал жуулчлалын үйлчилгээ л явуулна. Хүн амьдраад, суурьших боломж байхгүй. Өдөртөө наймаагаа хийчихээд, үйл ажиллагаагаа явуулчихаад л буцаад хилийн боомтоороо гарна. Тэнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа манай монголчууд Замын-Үүд рүүгээ, хятадууд цаашаагаа өөрийн нутагтаа л орж амьдарна. Тэр ч утгаараа чөлөөт бүс нь Монгол Улсын эдийн засаг, хөгжил хувь нэмрээ оруулахын сацуу бүс нутгийн хөгжлийг түргэсгэх зорилготой, давуу талтай юм. Мөн талууд нийгмийн ёс суртахуунд харш үйлдвэрлэл үйлчилгээ эрхлэхгүй байх зарчим баримтална. Хоёр талын хууль тогтоомжийг хатуу чанга мөрдөнө. Талууд өөр, өөрсдийн хуулийн дагуу хяналтаа тавиад явах юм. 30 хоног визгүй зорчих асуудлын тухайд 2015 онд Чөлөөт бүсийн тухай хуульд тусчихсан байсан заалт юм.

-Одоогоор “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн дэд бүтэц, бүтээн байгуулалт ямар хэмжээнд байгаа юм бэ?

-УИХ-ын 2004 оны 17 дугаар тогтоолоор “Замын-Үүд” эдийн засгийн чөлөөт бүсийг байгуулахаар шийдвэрлэж, нутаг дэвсгэрийн хэмжээг 900 га-гаар тогтоон хилийн заагийг тодорхойлсон. “Замын-Үүд” чөлөөт бүс нь Улаанбаатар хотоос 680 км зайтай, Дорноговь аймгийн Замын-Үүд суманд байрлана. Чөлөөт бүс нь олон улсын жишигт нийцсэн чөлөөт бүсийг байгуулж хөгжүүлснээр Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд бодит хувь нэмэр оруулах явдал юм.

“Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн Захирагчийн ажлын албанаас “Замын-Үүдийн дэд бүтцийг сайжруулах төсөл”-ийг санаачлан боловсруулсан нь дэмжигдэж, Монгол Улс, БНХАУ-ын Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн дагуу 58.8 сая долларын хөнгөлөлттэй зээлээр дэд бүтцийн дөрвөн багц ажил хийгдсэн. Энэ ажлын хүрээнд “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн гурав, дөрөвдүгээр хэсэгт автозам, холбоо дохиолол, усан хангамж, ариутгах татуурга, цахилгаан хангамж, дулааны дэд бүтцийн ажлууд хийгдээд байна. Чөлөөт бүсэд эхний ээлжийн хатуу хучилттай 13.5 км авто зам, явган хүний зам, гэрэлтүүлэг, холбоо дохиоллын сувагчлалын ажил хийгдэж бүрэн дууссан. “Замын-Үүд” суманд 90 мВ хүчин чадалтай дулааны станц, чөлөөт бүсэд дулаан дамжуулах таван төв, Замын-Үүд суманд дулаан дахин дамжуулах долоон төвийг холбогдох шугам сүлжээний хамт барьж байгуулсан. Замын-Үүд сум болон чөлөөт бүсийг цэвэр усаар хангах ус цэвэршүүлэх байгууламж, чөлөөт бүсэд байрлах цэвэр усны өргөтгөлийн станц, хоногт 3040 м3 хүчин чадалтай ус цэвэршүүлэх байгууламжийг холбогдох шугам сүлжээний хамт барьсан. Замын-Үүд сумын дэд станцыг өргөтгөж чөлөөт бүсэд 2×16 мВт хүчин чадалтай дэд өртөө, 10/04 кВ-ын 16 дэд өртөө, 10 кВ-ын хуваарилах байгууламж хоёрыг барьж байгуулсан. Мөн чөлөөт бүсэд салаа төмөр зам оруулах асуудлыг төр болон хувийн хэвшил, түншлэгч талуудын хөрөнгө оруулалтаар шийдвэрлэхээр ажиллаж байна. Зам тээврийн яам, Замын-Үүд төмөр зам , “Замын-Үүд” чөлөөт бүсийн Захирагчийн Ажлын албаны хамтарсан ажлын хэсэг чөлөөт бүсэд ажиллаж, төмөр замын салаа оруулах боломжтой гэсэн дүгнэлт гарган, холбогдох судалгаа хийгдэж байна.

-900 га газар гэдэг багагүй талбай. Үүнд хичнээн аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаагаа явуулах боломжтой вэ?

-Одоогийн байдлаар 57 аж ахуйн нэгжид газар олголт хийчихсэн. 900 га газрын 300 га газарт дэд бүтцийн ажил хийгдчихсэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани одоогоор орж ирээгүй байгаа. Хоёр тал хөгжлийн төлөвлөлтөө харилцан уялдуулж хийх ёстой. Тиймдээ ч хамтын ажиллагааны бүс болоод ирсэн тохиолдолд Монголын талд баригдаж байгаа үйлдвэр Хятадын талд давтагдахгүй. Хятадын барьсан нь Монголын талд давтагдахгүй байх юм. Энэ бүхнийг хэлэлцээртээ тусгачихсан.

-Чөлөөт бүсэд үйл ажиллагаа явуулах сонирхолтой аж ахуйн нэгжүүд хэрхэн хамрагдах вэ?

-2015 онд батлагдсан Чөлөөт бүсийн хууль хүчин төгөлдөр хэрэгжээд явж байгаа. Тиймдээ ч дээрх 57 аж ахуйн нэгж чөлөөт бүсэд үйл ажиллагаа явуулахаар газар авахдаа төсөл сонгон шалгаруулалт юм уу, дуудлага худалдааны хэлбэрээр авсан. 2015 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл таван удаагийн төсөл сонгон шалгаруулалтын ажил хийгдсэн. Цаашдаа ч үндэсний топ аж ахуйн нэгжүүдийг энэ чөлөөт бүсэд ороосой гэж уриалах байна. Дээр хэлсэнчлэн бүтээгдэхүүнээ зөвхөн урд хөрш рүү гаргах биш гуравдагч орон руу гаргах боломж та бүхэнд бий шүү гэдгийг хэлэх байна.

Зураг дээр: Урд эгнээний зүүн гараас эхнийх нь Т.Баянжаргал. 1980-аад оны эхэн үе

Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт балетын жүжигчин, дасгалжуулагч багш, хөтлөгч найруулагчаар 20 гаруй жил ажилласан Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Т.Баянжаргалтай ярилцлааа.

-Дэлхийн алдарт балет “Жизель” Монголын тайзнаа тавигдсаны 40 жилийн ой энэ өдрүүдэд тохиож өнгөрлөө. Уг балетын дэглэлтийн гэрчийн хувьд энэ тухай танаас асууж буй юм?

-Эхлээд уг балетын үүсэл хөгжлийн тухай ярья. Анх Т.Готе сүнсний тухай үлгэр уншаад үүнийг балетаар үзүүлбэл ямар гоё болох бол гэсэн санааг Ж.Сен-Жоржид хэлэхэд дуртай зөвшөөрч, энэ балетын цомнолыг хамтран бичсэн түүхтэй юм билээ. Энэ цомнолоор 1841 онд Ж.Перо, Ж.Коралли балет дэглэсэн. Дараа нь 1884 онд М.Петипа дахин дэглэсэн байдаг. М.Петипагийн дэглэсэн олон балетуудаас “Жизель” балет нь балетийн үлгэр жишээ өв, дахин давтагдашгүй бүтээл болон мөнхөрч үлдсэн. Үлгэр, домог, туульс, яруу найргийг хүний биеийн хөдөлгөөн, дотоод сэтгэл мэдрэмжээр гайхалтай илэрхийлж харуулсан анхны балет.

-Энэ балетыг Монголын тайзнаа бүтээсэн хүмүүсийнхээ тухай дурсаач?

-Жизелийн дүрд олон арван жил тоглож байсан туршлагатай жүжигчин, алдартай балетчин ОХУ-ын ардын жүжигчин Ф.Г.Кайдани, ЗХУ-ын ардын жүжигчин Л.М.Лавровскийн редакциар хөрвүүлэн дэглэсэн. Зураачаар П.И.Чайковскийн “Шелкунчик” балет, испани ардын хөгжмөөр хийсэн “Испани бүжгийн цомирлиг” балетын тайз чимэглэл, хувцас, жижиг хэрэглэлийг түүхэн уламжлалаар нь гайхамшигтай гоёмсог урласан ОХУ-ын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн А.И.Морозов гурав дахь удаагаа ирж, амжилттай ажилласан. Энэ удаа Жизелийн нэгдүгээр бүлэгт тариачдын бодит амьдрал, өнгө жавхаа, хоёрдугаар бүлэгт тайзны гэрэл чимэглэлээр хий үзэгдэл-сүнсүүдийн төрх байдлыг улам тодруулж, үзэгчдэд ойлгоход дөхөм болгож урласан. Удирдаачаар ардын жүжигчин П.Хаянхярваа урилгаар ирж ажилласан. Цэргийн үлээвэр хөгжим удирдаж байсан хүн симфони оркестор тэр тусмаа балетын хөгжим удирдах тийм ч амар биш боловч өөрийн оюун ухаан, авьяас чадвараа дайчлан чадварлаг удирдсан. Дараа нь Ж.Бүрэнбэхэд хүлээлгэж өгсөн. Жизель балетыг балетын хөгжлөөрөө дэлхийн түвшинд хүрсэн театрт л тавидаг гэж түүхэнд бичигдсэн байдаг.

-Жизелийн дүрийг анх зууны манлай бүжигчин, ардын жүжигчин Ю.Оюун гуай бүжиглэсэн байдаг?

-Жизельд Оюун, Альбертэд Батсайхан, Хансд Батхүрэл, Миртад Энхээ нар оногдсон дүрүүдээ бүжиглэх техник ур чадвар, жүжигчний дотоод сэтгэлийн хувирлаар онцгой сайн бүжиглэж, жүжиглэж, үзэгчдийн санаа сэтгэлийг эзэмдэж чадсан. Альбертийн сүйт хүүхэн Батильда, түүний эцэг Ванд гавьяат жүжигчин А.Навчаа, Н.Баатар нар тус тусынхаа дүрийг ухаалгаар урлаж, туршлагатай ахмад жүжигчин гэдгээ дахин харуулж чадсан. МУГЖ Ж.Намнанбаяр, СТА Ж.Цэцгээ нар бүжиглэх техник, ур чадвар шаардсан хоршил бүжиг (Па-де-де)-ийг яг номоор нь чадмаг чамбай бүжиглэсэн.

Жизель-Оюун амь амьдралаа балетад зориулсан, балетаар амьдарч, авьяас төгөлдөр, маш хөдөлмөрч бүжигчин байсан. Жизель балетийн эхний бүлэгт ариун хайрандаа умбан баясч, амьдрал жаргалд тэмүүлсэн сэргэлэн тариачин охин хайртай Альбертийнхаа хууран мэхлэсэнд чочирдон, галзуурч насан эцэслэж байгаа дүрийг гайхамшигтай бүтээсэн. Хүний амьдралын хоёр тууль амьдрал жаргал-үхэл, мөхлийг нэг дор биеийн уян хөдөлгөөн дотоод сэтгэлийн мэдрэмжээр чадварлаг илэрхийлж чадсан Оюуны энэ гайхамшигтай тоглолт үзэгчдийн сэтгэлийг эзэмдэж хайр сэтгэлийг нь аргагүй татаж байсан шүү. Оюуны бүжиглэх ур чадварыг Монголд төдийгүй дэлхийн олон оронд сайн мэднэ. Ганцхан жишээ гэхэд Швейцарийн алдарт балетчин Ханс Мейстер алс холоос өөрийн зардлаар ирж Жизель балетад Оюунтай хамтран тоглосныхоо дараа “Би Оюунтай бүжиглэх мөрөөдлөө биелүүлсэндээ маш их баяртай байна” гэж талархаж байсан.

Аливаа улс оронд Жизелийн дүрд тоглох хүндтэй эрхийг тухайн улсын сод балетчин (прима балерина)-д өгдөг тогтсон уламжлалтай. Тийм ч учраас энэ дүрд Оюун тоглосон.

-Оюун гуайн тухай ийм байж. Бусад дүрүүдээ тодотгохгүй юу?

-Альберт-Батсайхан нь балетын жүжигчин болох хувь заяа бие бялдартай төрсөн. Маш энгийн даруу, үргэлж шинэ зүйл сэдэж, дүрийнхээ онцлог байдал, дотоод сэтгэл мэдрэмжийг ухаалгаар бүтээж чаддаг, хүний ёсыг дээдлэгч бүжигчин байсан. Балетийн нэгдүгээр бүлэгт эрх дураараа өссөн, хөнгөмсөг, зальхай язгууртан залуу Альбертийн дүрийг чадварлаг бүтээж, мэргэжлээрээ эрийн цээнд хүрсэн жүжигчин гэдгээ батлан харуулсан. Бүлгийн төгсгөлд Жизелийг сэтгэлийн гүн хямралд орж галзууран насан эцэслэж байгаа мөчид Жизельд хайртай байснаа сая ухааран гашуудаж байгааг үнэмшилтэй үзэгчдийн сэтгэлд буутал жүжиглэж байсан. Ханс-Батхүрэл эелдэг зан төрхтэй, аливаа зүйлд хянуур ханддаг, дүрээ олон талаас нь бодож, мөн чанарыг нь зөв тодорхой гаргадаг авьяаслаг жүжигчин. Жизелийн хоёрдугаар бүлэгт Альбертийг илчилж Жизелийн аминд хүрсэндээ өөрийгөө буруутган сэтгэлийн харамсал, гүн бодолд автан хүнд алхаагаар Жизелийн булшийг эргэхээр тайзнаа гарч ирэн, сүнсүүдийн өршөөлгүй бүжгүүдэд өртөн эсэргүүцэл үзүүлэх чадвар нь барагдаж амиа алдаж байгаа бүжиглэлт багатай дүрийг уран чадвар дотоод сэтгэлээр тодорхой үзүүлсэн.

Мирта-Б.Энхээ ХБДС-ийг балетын жүжигчний мэргэжлээр төгссөн. Бүжиглэх чадвар, арга зүйг сайн эзэмшсэн. Балетын (па) хөдөлгөөний олон хувирлыг зөв маш нямбай зүй ёсоор (номоор) нь гүйцэтгэдэг, заасан хөдөлгөөнийг амархан сурдаг, жүжиглэх ур чадвар сайтай авьяаслаг жүжигчин. Хоёрдугаар бүлэгт Миртагийн ихэмсэг хүйтэн сэтгэлтэй, өшөө авагч, сүнсүүдийг өөрийн хүслээр захирч байгааг намба төрх, дохио зангаагаар үзэгчдэд ойлгомжтойгоор бүтээсэн.

Энэ жүжигт тоглосноор манай бүх жүжигчдийн ур чадвар маш их дээшилсэн. “Сайн бүтээл сайн жүжигчдийг төрүүлдэг” гэдэг үнэн юм билээ. Бүжиг дэглэсэн Ф.Г.Кайдани бүжигчидтэй өөриймсөг чин сэтгэлээсээ харьцаж, балетын хөдөлгөөн бүрийг яаж гүйцэтгэх, дүрийн дотоод сэтгэлийг яаж илэрхийлэх зэргийг зааж, уйгагүй ажилласны үр дүнд “Жизель” балет Монголын үзэгчдийн сэтгэл зүрхийг 40 жил эзэмдсэн бүжигчдийн бүжиглэх чадварт байнга сайнаар нөлөөлдөг. Тэдний бүжиглэх дуртай сайхан бүтээл болсон. Хойшид олон жил амьдарч, олон сайн бүжигчдийг төрүүлэх нь гарцаагүй.

-Жизелийг эмэгтэйчүүдийн балет гэж ойлгож явдаг?

-Тийм бас “Хунт нуур”, “Шопениана” балет бий. “Жизель” балетад манай эмэгтэйчүүд нэгдүгээр бүлэгт гоцлол бүжиг, сагстай бүжиг, тариачдын бүжиг гээд хоёрдугаар бүлгийн сүнсүүдийн бүжгүүдийг тасралтгүй нэг цаг 55 минут бүжиглэж, уг жүжгийн утга агуулгыг тодорхой болгоход маш их хөдөлмөр гаргаж, авьяас, ур чадвараа дайчлан бүжиглэж бас жүжиглэдэг юм. Энэ балетад МУГЖ Д.Алтантуяа, А.Навчаа, Т.Туул, Ю.Цэрмаа, МУУГЗ Н.Энхтуяа, СТА Н.Эрдэнэцэцэг, С.Сэржмядаг, Ж.Цэцгээ, Ц.Бямбаа, Д.Сүхбаатар, Дам.Тунгалаг, Дан.Тунгалаг, Н.Оюундэлгэр, С.Оюунгэрэл, Г.Мандхай, Х.Цэцэгмаа, Т.Батчулуун, Ц.Оюунчимэг, Р.Туяацэцэг, С.Балжинням нар тоглосон. Энэ тэмдэглэлт ой тухайн үйл явдалд оролцсон анхдагчдын баяр өөрсдийнхөө амжилт, авьяас чадвар, хөдөлмөрийн үр дүнд бахархсан бахархал юм. Ойн хүрээнд манай залуу бүжигчид хоёр удаа тоглосон. Тоглолтууд сайхан болсон. Олон жүжигчид анх удаа гол дүрд тоглолоо. Дасгалжуулагч багш Х.Гэрэлчимэгт баярласнаа илэрхийлье. Та бүгд шинэчлэгдэж, шинэ арга барилаар ажиллаж, уран бүтээлүүд нь улам чанаржиж байгаад бүх ахмадуудын өмнөөс талархаж байгаагаа илэрхийлье.

-Та өөрийнхөө тухай огтоос дурссангүй. Монголын балетын урлагийг эзэмшсэн анхны 28 хүүхдийн нэг бол та билээ?

-Тийм ээ, анх 1962 онд ЗХУ-ын Пермь, Ташкент хотоос балетын мэргэжлийг эзэмшсэн 28 хүүхэд төгсөж ирсэн. Тэдний нэг нь бий. 1975 он хүртэл бүжиглэж байгаад 1975-1989 онд дасгалжуулагч багш, хөтлөгч найруулагчаар дэвшин ажилласан. Энэ үе ялангуяа далаас наяад онуудад манай балетын хөгжлийн оргил үе байсан. Учир нь Монгол Улсын сонгодог урлагийг хөгжүүлэхэд чин сэтгэлээсээ зүтгэж байсан А.И.Филатовагийн санаачилгаар ЗХУ-аас 10 гаруй ардын жүжигчин, төрийн шагналтнууд ирж олон сонгодог балетыг найруулж, Монголын тайзнаа тавьсан. Мөн арав гаруй мэргэжлийн концертмейстерүүд, туршлагатай дасгалжуулагч багш нар ирж ажиллаж байсан нь Монголын балетын урлагийг маш хурдтай хөгжүүлсэн юм. Манай балет нь Азидаа тэргүүн байрт хүрсэн байсан. Тухайн үед ирж ажиллаж байсан Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдээс би их юм сурсандаа баяртай байдаг. Тэднээс сурсан эрдмээ амьдралынхаа мөрдлөг болгож ирсэн.