Month: November 2019

Categories
мэдээ нийгэм

Цаазаар авах ялыг халах дэвшилтэд туршлага солилцох уулзалтыг зохион байгуулав

Монгол Улсаас НҮБ-ын Женев дэх төвийн дэргэд суугаа Байнгын төлөөлөгчийн газар Цаазаар авах ялын эсрэг олон улсын комисс (International Commission against the Death Penalty)-той хамтран өчигдөр Цаазаар авах ялыг халах дэвшилтэд туршлага солилцох Монгол Улс болон Төв Азийн орнуудын уулзалтыг зохион байгуулжээ.

Уулзалтад НҮБ-ын Женев дэх төвийн дэргэд суугаа Төв Азийн таван улсын Байнгын төлөөлөгч нараас гадна Цаазаар авах ялын эсрэг олон улсын комиссын гишүүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж, мөн комиссын гишүүн Швейцарын Холбооны Улсын Ерөнхийлөгч асан Рут Дрейфусс нар оролцож, Төв Ази цаазаар авах ялыг бүрмөсөн халсан анхны бүс болох боломж байгаа тухай ярив.

Монгол Улсаас НҮБ-ын Женев дэх төвийн дэргэд суугаа Байнгын төлөөлөгч Л.Пүрэвсүрэн уулзалтыг нээн цаазаар авах ялыг халах үндэслэлийн тухай дэлгэрэнгүй танилцуулж, энэ ялыг халж байгаа орнуудын тоо дэлхийн хэмжээнд нэмэгдэж байгааг онцлов. Тухайлбал, хамгийн сүүлд Ангол, Палестин, Гамби улс Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын цаазаар авах ялыг халах Нэмэлт II протоколд нэгдсэнийг дурдав. Мөн энэ оны 9 дүгээр сард хуралдсан НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн 42 дугаар чуулганаар Монгол, Бельги, Бенин, Коста Рика, Мексик, Молдов, Франц, Швейцар улс хамтран НҮБ-ын нийт гишүүн улсыг цаазаар авах ялыг халахыг уриалсан тогтоолыг батлуулсан тухай мэдээллээ.

Манай улстай адил цаазаар авах ялыг халсан Киргиз, Туркменистан, Узбекистан улс туршлагаасаа хуваалцаж, Казахстан, Тажикистан улс энэ ялыг халахад тулгамдаж байгаа асуудлыг ярилаа.

Categories
мэдээ нийгэм

Жендэрийн статистик үзүүлэлтийн хамрах хүрээ, аргачлалын төслийг шинэчлэн баталлаа

ҮСХ-ны Даргын зөвлөлийн энэ өчигдрийн ээлжит хурлаар Жендэрийн статистик үзүүлэлтийн хамрах хүрээ, аргачлалын төслийг шинэчлэн баталлаа. Үзүүлэлтийн хүрээний төсөлд нийт 14 бүлгийн 241 үзүүлэлтийг хамруулав. Нийт үзүүлэлтийн 12 нь Тогтвортой хөгжлийн зорилтын хэрэгжилтийг тооцох байв.

Эдгээр үзүүлэлтийн 129-ийг нь албан ёсны болон захиргааны статистикийн мэдээллээс тооцож болно. Тухайлбал, 96 үзүүлэлтийг статистикийн судалгаанаас, 16 үзүүлэлтийг статистикийн тооллогын мэдээллээс тооцох боломжтой.

Жендэрийн статистикийн үзүүлэлтийг тодорхойлох ойлголт, аргачлалыг олон улсын нийтлэг арга зүйд нийцүүлэх, үзүүлэлтийн нэгдсэн систем бий болгон бүх түвшний хэрэглэгчдийг нэгдсэн ойлголт, тодорхойлолт, арга зүйгээр хангах ажлыг ҮСХ-ноос холбогдох байгууллагуудтай хамтран хийж байна. Ялангуяа эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүс, охид, хөвгүүдийн нөхцөл байдлыг бодитойгоор олж харах боломжтой статистик мэдээллийг цуглуулах, эмхэтгэх, түгээх ажлыг хийж хэвшүүлэх, баримтад тулгуурласан бодлогуудыг томъёолж, тэдгээрийн нөлөөг хэмжиж, үнэлж дүгнэхэд жендэрийн статистик мэдээлэл зайлшгүй шаардлагатай болоод байгаа юм

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Өнөрбаяр: Шүүхэд тойргийн тогтолцоог нэвтрүүлснээр шүүхийн зардал багасч, олон ахиц дэвшил гарна

Хууль зүйн ухааны доктор Ч.Өнөрбаяртай ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл батлагдчихлаа. Анхны зорьсон зорилгодоо хүрсэн өөрчлөлтүүд орж чадсан уу. Таны хувьд батлагдсан өөрчлөлтүүдийг хэрхэн харж байна вэ?

-Парламентын засаглалыг бэхжүүлэх чиглэлд тодорхой ахиц дэвшил гарсан. Харамсалтай нь хэлэлцүүлгийн явцад олон сайн зүйл, заалтууд хасагдчихлаа. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүдийн тодорхой хувь нь Ерөнхий сайдыг огцруулж, шинэ Ерөнхий сайдыг томилох саналыг хамтад нь албан ёсоор тавибал УИХ гурав хоногийн дотор хэлэлцэж, арав хоногийн дотор шийдвэрлэнэ. УИХ-ын нийт гишүүний олонх уг саналыг дэмжсэн бол шинэ Ерөнхий сайдыг томилох, өмнөх Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай УИХ-ын тогтоол батлагдсанд тооцно гэж төсөлд тусгагдсан байсан. Үүнийг бүтээлч байдлаар Засгийн газрын тэргүүнтэй хариуцлага тооцох буюу парламентын засагтай улс орнуудад конструктив зарчим гэж хэлдэг. Үнэн хэрэгтээ бид Ерөнхий сайдаа огцруулчихаад дахиад л шинэ Ерөнхий сайдын эрэлд гардаг өөрчлөлтийг буцаад л хийчихлээ. Үүрэг гүйцэтгэгч Засгийн газартай үед төр засаг эзгүйддэг, хариуцлагагүй байдал үүсдэг, нийгэм даяараа хүлээлт үүсдэг хэн Ерөнхий сайд болох гэж байна, манай салбарын сайд тэр болох нь зэрэг хардалт үүсдэг. Уг нь конструктив зарчмыг авсан бол хуучин Ерөнхий сайд огцорсноор шинэ Ерөнхий сайд шууд Засгийн газраа эмхлэн байгуулаад ажилдаа шуурхай орох бололцоотой байдаг.

-Парламентын ардчиллыг төлөвшүүлж, ард түмний засаглах эрхийг хангах хэсэгт орсон өөрчлөлтүүд хэрхэн үр дүнгээ өгөх вэ. Парлемантын засаглал улам бэхжихээр тусгагдав уу?

-Парламентын ардчилал бол улс төрийн намуудын ардчиллыг зайлшгүй шаарддаг. Намууд улсын хэмжээний бодлого явуулах тухай заалт батлагдсан нь сайн хэрэг. Гэхдээ энэ нь сонгуулийн хувь тэнцүүлэх тогтолцоо хосолж байж илүү үр дүнтэй байдаг. Жижиг тойргоос олонхын саналаар ялагч тодорч байгаа одоогийн тогтолцоо байгаа цагт тойргийн жижиг улс төрөөс хэзээ ч салж чадахгүй. Энгийн үгээр хэлбэл, 3-5 сумаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүд тойргоо услах нэрээр үр ашиггүй хөрөнгө оруулалтын бодлогоо ярьж, жижиг тойргийн улс төрөө хийж хэрэгжүүлсээр л байх болно. Үнэн хэрэгтээ 1500-2000 хүнтэй сумдад тийм их хөрөнгө мөнгө цацаад яаж ч хөгжих билээ. Ийм жижиг тойргоос сонгогдсон УИХ-ын гишүүдийн төлөөлөлтэй улс төрийн намууд үндэсний хэмжээний том бодлого явуулж чадна гэж үү, юу л бол. Гэтэл улсын төсвийн ихэнх ачаа цөөн хэдэн үндэсний аж ахуйн нэгжүүдийн нуруун дээр л явдаг. Харин 2000 оны өөрчлөлтөөр дордуулсан байсан зарим нэмэлт, өөрчлөлтийг буцааж сэргээсэн нь олзуурхууштай.

-Гүйцэтгэх эрх мэдлийн хэсэгт орж байгаа өөрчлөлтүүд зорьсондоо хүрсэн үү. Засгийн газар тогтвортой ажиллаж чадах уу?

-Анх төсөлд тусгагдсан байж байгаад хэлэлцүүлгийн явцад хасагдсан байсан нэг чухал заалт сүүлд АН-ын зөвлөлийн саналаар буцаж орж ирээд батлагдсан. Энэ нь Засгийн газрын гишүүдийг УИХ, Ерөнхийлөгчид танилцуулснаар Ерөнхий сайд өөрөө томилж, чөлөөлж, огцруулах эрхтэй байх асуудал юм. Парламентын ардчилалтай улс орнуудад Ерөнхий сайд буюу Засгийн газрын тэргүүн багаа бүрдүүлээд, парламентын өмнө өөрөө хариуцлагаа үүрдэг. Саяын нэмэлт, өөрчлөлт батлагдахаас өмнө Засгийн газрын гишүүдийг УИХ хүн нэг бүрээр хэлэлцэн томилдог байсан. Энэ нь үнэн хэрэгтээ УИХ-д суудалтай албан бус жижиг бүлэглэл, фракцууд өөрийн хүнээ Ерөнхий сайдад шахалт үзүүлэх замаар сайдаар томилуулах боломжийг олгодог байсан. Түүгээр зогсохгүй танхимын сайд нар нь нийлээд Ерөнхий сайдаа огцруулдаг байлаа. Үүнийг өөрчилсөн нь сайшаалтай. Учир нь Үндсэн хуульд заасны дагуу төрийн хууль биелүүлэх ажлыг УИХ-ын өмнө хариуцдаг цорын ганц албан тушаалтан бол Ерөнхий сайд. Тиймээс энэ хүн танхимаа бүрдүүлээд явах эрхтэй байх нь зүйтэй. Ер нь төрийн ажил чинь хуулиар хэлбэржиж, цаасаар албажиж явдаг биз дээ. Түүнээс биш нэг том дарга гарч ирээд загнаад төрийн бодлого хэр хол явах билээ. Монгол Улсын хуулиуд гэдэг чинь үнэн хэрэгтээ монгол төрийн санах ой юм. Шаардлагатай бол хуулиудыг өөрчлөх эрх нь парламентад бий.

-Иргэдийн дунд шүүмжлэлтэй ханддаг асуудлуудын нэг нь шүүх байгууллага байдаг. Одоогийн нэмэлт, өөрчлөлтөд Шүүхийн хараат бус байдлыг хангаж, шүүгчийн хариуцлагыг дээшлүүлэх өөрчлөлтүүд шударга шүүхийг бий болгоход хангалттай заалтууд орчихсон гэж ойлгох уу?

-Шүүхийн тогтолцоог тойргийн журмаар байгуулж болохоор төсөлд тусгаад батлагдсан. Энэ нь Цэцийн шийдвэртэй холбоотой. Учир нь өмнө нь шүүхийн шинэтгэлийн багц хуулийн дагуу шүүхүүдийг хэргийн ачаалал, хүн амын нягтрал зэргийг нь харгалзан тойргийн журмаар байгуулахаар өмнөх парламентын үед хууль баталсан байсныг харамсалтай нь Цэц хүчингүй болгосон. Гэтэл зарим сум дундын шүүхүүд, зарим аймгийн захиргааны хэргийн шүүхүүд жилдээ арав хүрэхгүй маргаан шийддэг байсан. Тойргийн тогтолцоог нэвтрүүлснээр шүүхийн зардал багасна, өөр олон ахиц дэвшил гарна гэж бодож байна. Мөн шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн бүрэлдэхүүнтэй холбоотой шинэ заалт орж батлагдлаа. Гутал хаанаа барьж буйг гуталчин мэддэггүй, харин гутлыг өмсөж буй хүн хэлдэг гэж үг бий. Үндсэн хууль болон бусад хуулийн шинээр орсон зүйл заалтууд зөв байсан эсэхийг цаг хугацаа л харуулах байх. Ялангуяа шүүх эрх мэдэл болон байгалийн баялгийг ашиглахтай холбоотой заалтууд.

-Байгалийн баялгийг ашиглахтай холбоотой ямар заалт орчихов?

-Төрийн нийтийн өмч, үндэсний баялгийн сантай холбоотой чухал заалтууд орсон байна. Гэвч стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно гэснийг хэрхэн ойлгож хэрэгжүүлэхээс их зүйл шалтгаалах байх. Хэрэв дийлэнх гэдэг үгийг бусад хуулиар буруу тайлбарлавал манай улсад хөрөнгө оруулалт орж ирэхэд бэрх л болох байх. Цаасан дээрээ гоё амлалтаар дүүрэн хуулиудтай, ачир дээр улсын төсөв, ард түмний хөргөгч нь хоосон улс орон болох вий гэдгээс эмээж байна. Олонх гэдэг хууль зүйн утгаараа 51-ээс дээш хувийг хэлдэг. Дийлэнх гэдэг түүнээс ч их заримдаа 3/2 хувийг ойлгох нь бий. Эдийн засгаа сүйрүүлж, улсаа туйлдуулсны бурууг хожим Үндсэн хууль руугаа улстөрчид нь чихээд өөрсдөө хариуцлагаас зугтах вий дээ.

-Нутгийн удирдлагатай холбоотой заалтууд хэрхэн сууж өгсөн бэ?

-Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж дэх улсын болон орон нутгийн зэрэглэлтэй хотын, түүнчлэн тосгоны өөрийн удирдлага, зохион байгуулалтын эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно гэж заасан. Энэхүү нэмэлт өөрчлөлт нь Эрдэнэт, Дархан зэрэг Улсын чанартай хотууд бие даан хөгжихөд чухал нөлөө үзүүлэх байх гэж бодож байна. Нөгөө талаас Улаанбаатар хотын төвлөрлийг сааруулахад тодорхой хэмжээний эерэг нөлөө үзүүлэх байх гэж харж байна.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаас хойш дахин найман жил хөндөх боломжгүй гэж байгаа. Бүх хэсгийг нь хөндөхгүй юү?

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд зааснаар сая хөндөгдсөн заалтуудыг л найман жилийн дотор өөрчлөх боломжгүй байгаа. Хөндөгдөөгүй зүйл заалтуудын хувьд бол хамаагүй. Ер нь бол Үндсэн хуулиа ойр ойрхон тонгочуулаад байх нь сайн зүйл биш. Төгс төгөлдөр Үндсэн хууль дэлхийн хаана ч байхгүй. Харин цаашид Үндсэн хуулийнхаа үзэл санааг зөв ойлгож хэрэгжүүлэхэд УИХ-ын хууль тогтоох үйл ажиллагааны чанар чансаа, Үндсэн хуулийн Цэцийн гаргаж буй шийдвэр, хүлээн зөвшөөрөгдөх байдал, нэр хүндээс их зүйл шалтгаална.


Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хошой Чин Ван Чагдаржав

БААБАР ИНГЭЖ ӨГҮҮЛЭВ


Нэр алдартай хүмүүсийн ойг тэмдэглэх тухай тогтоол жаран хоёр онд гарчээ. Чингис хааны сүүдэр тухайлсны 800 жилийн ойг тэмдэглээд Монголын удирдагчид зөвлөлтүүдэд алуулангаа алдаж. Тэр үед Хрущёвыг Монголд айлчлуулахаар Цэдэнбал Москвад хөөцөлдөөд явж байсан юм байна. Гэтэл Кремлийн эзэн хөөрхийг толгой түрүүгүй загнажээ. “Эзлэн түрэмгийлэгч Чингисийн ойг та нар тэмдэглэж байгаа юм байна. Бүр марк ил захидал гаргасан, залуучууд нь Чингисийн зурагтай цамц өмсчихсөн явна гэнэ. Би Улаанбаатараас бүрэн мэдээлэл авлаа. Улаанбаатарт бүр Чингисийн хөшөө босгосон байна. Би танайд айлчлаад Сталин, Чингис нарын алуурчдын хөшөөнд мөргөх болж байна уу! Чи бушуухан буцаж хийсэн балгаа очиж арилга. Тэрнээс нааш би танайд айлчлахгүй!”.

Сталинист гэсэн шалтгаанаар Цэдэнбалыг хусах гэж урьд нь Хрущёв оролдож байсан. Харин түүнийг олон жилийн өмнө тодруулан томилсон большевик намын Улс төрийн товчоон дахь Монголыг хариуцсан маршал Ворошилов энэ үед Дээд зөвлөлийн дарга болчихсон байсан учир түүнийг Зөвлөлтөд үнэнч жинхэнэ манай хүн гэж ятгаж байж суудалд нь үлдээсэн юм.

Ингээд Цэдэнбал Улаанбаатарт буцаж ирээд Чингисийн ой тэмдэглэх санаачилга анхлан гаргасан Төмөр-Очирыг ажлаас нь халж Баянхонгорт цөлжээ. Марк, ил захидал зэргийг хурааж устгасан, энэ талаар шүлэг зохиол гарсан байсныг хориглосон. Дадалд баригдсан Чингисийн хөшөөг нураах даалгавар хэд хэдэн удаа өгсөн боловч доод гүйцэтгэгч нар нь янз бүрийн шалтаг тоочоод гар хүрээгүй юм. Эрхбиш монгол хүмүүс болохоор үндэстнийг нь буй болгосон тэр аугаа хүний хөшөөг нураавал нэр устайгаа түүхийн хараал болно гэдгээ сайн мэдэж байлаа. Цэдэнбал нэгэн цагт явна, Чингис хаан энэ нутагтаа үүрд үлдэнэ.

Хойшид түрэмгийлэгч болон феодалуудын ой тэмдэглэж алдаа дутагдал гаргахгүйн тулд хэний ойг хэрхэн тэмдэглэж хүндэтгэл үзүүлж байх талаар тусгай тогтоол гаргалаа. Нам засгаас зориуд ойг тэмдэглэж байхаар БНМАУ-ын баатар, Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналтан, Ардын болон улсын гавьяат зүтгэлтнүүдийн сүүдэр тухайлсны 50 насны ойг нам төр хариуцан тэмдэглэж байх ба үүнээс цааш тэгш ойг нь, 70 наснаас хойш таван жил тутамд улсын хэмжээгээр дурсан алдаршуулж байхаар болов. Үүнд 1921 оноос хойно хувьсгалт тэмцэл, социализм байгуулах үйлсэд гавьяа байгуулаад үхсэн амьд бүгд хамаарах боловч гавьяа зүтгэлээ тухайн үед үнэлүүлсэн атлаа хожим нь хэрэгт орсон, намын шийтгэл авсан зэрэг хүмүүс багтахгүй.

Ерэн оноос хойш феодалуудын ойг тэмдэглэх болсон. Лундаажанцан толгойлон Занабазарынхыг, Нямдорж болохоор Галдан бошготын ойг хоорондоо өрсөлдөн тэмдэглэж өргөн найр наадам олон давтаж зохиосон. Гэвч үүнд засгаас тусгайлан шийдвэр гаргаагүй байх аа, учир нь мөнөөх дээр үеийн тогтоол хүчин төгөлдөр учир багтаагүй болов уу. Хубилай, Өгөөдэй нарын тэгшийн тэгш ойнууд ч тэмдэглэгдсэнгүй. Яагаад ч юм хойшой баатар Чойбалсангийн 120 насны ойг тоосонгүй. Ерөнхий сайд асан Амар ч яахав, баатар ч биш, гавьяат ч биш, тэгээд ч хэрэгт орж байсан эсэргүү учир 130 насны ойг нь тоосонгүй. Энэ хоёртой зэрэгцүүлээд улсын баатар Цэдэнбалын 100 насны ой тохиосныг улс даяар нижгэр тэмдэглэлээ. Өмнө нь 90 насны ойг нь бас том арга хэмжээн дунд өнгөрөөсөн. Хэн засаглаж байгаагаас бас болдог юм шиг билээ. Булганы Амар, Дорнодын Чойбалсан тоогдоогүй мөртөө Цэдэнбалын ойг Архангайн Өлзийт, Өгийнуур хавийн уугуул нэгэн ой, тэмдэглэлт өдөр хариуцсан сайд дарга болчихсон байсан болохоор бас ч аргагүй юм.

Ой тэмдэглэх тухай ээдрээтэй эмзэг, маш хүнд асуудалд энэ онд өөрчлөлт орж гавьяат энэ тэрийг хасаад түүхэн хүмүүсийн машид тэгш ойг мөн тэмдэглэж байхаар боллоо. Энэ онд ойгоо тэмдэглүүлэхээр гурван хүн нэр дэвшсэн нь Богд хаан, Чин ван Ханддорж, хошой чин ван Чагдаржав нар. Саяхан Богд хааны сүүдэр тухайлсны 150 жилийн ойг Төрийн ордонд тэмдэглэлээ. Шинэ тогтоолын дагуу засаг мөнгө гаргасан. Мөн Ханддорж вангийн ойг төрийн ивээлээр Гадаад яаманд тэмдэглэлээ. Одоо хошой чин вангийн ойг тэмдэглэнэ. Гурвуулаа үе чацуутан, амьд байсан бол өнөөдөр 150 хүрэх байж. Нэг нь хаан, нөгөө хоёр нь Чингисийн удмын сурвалжтан нар. Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөөх 1911 оны хувьсгалын голлох баатрууд.

Чагдаржавыг яагаад ч юм тэр үеийн бусад зүтгэлтэнтэй харьцуулахад бага дурссан байдаг. Түүнийг хожмын Ардын хувьсгалын үеийн цэцэг хэмээх Чагдаржавтай эндүүрэх нь их. Чагдаржав ван бол 1911 оны тусгаар тогтнол зарлахын өмнөхөн түр Засгийн газрын Ерөнхий сайд байсан хүн. Цэцэг Чагдаржав нь 1921 онд ардын хувьсгал ялахын өмнөхөн Орост байгуулагдсан орогнолын түр засгийн газрын Ерөнхий сайд байсан.

Өнөөгийн өндөрлөг, архивын бичиг баримтаас үзэхэд 1911 оны хувьсгалын ерөнхий удирдагч нь Богд Жавзандамба байсан боловч дор нь байх бодлого баримтлах, үзэл санаа гаргах, үйл хэргийг биечлэн удирдаж Богдод хамгийн ойрын шадар байсан нь да лам Бадамдорж, да лам Цэрэнчимэд, Чагдаржав ван, Хайсан гүн, энэ дөрөв байжээ. Эхний хоёр нь харц гаралтай лам нар, дараагийнх нь Чингисийн удмын сурвалжтан, сүүлчийнх нь нийт монголчуудыг тусгаар тогтнуулах үзэл тээж ирсэн барга хүн.

Чагдаржавын хошой ван цол нь уг хэргэмийг хоёр удаа авчихсан гэсэн үг биш, ван цолны хамгийн дээд чимэг нь хошой юм. Хожим Барон Унгерн бас хошой болж байсан. Чагдаржав нь хорь нэлээд гарсан хойноо эцэг Гадинбалыг нас барсны дараа түүний угсааг залгамжилжээ. Цолын эрэмбээр гүн цолноос эхэлж дэвшсээр хошой чин ван болсон юм. Алтан ханы үед хан хэмээх цол буй болжээ. Халхад Түшээт, Засагт, Сэцэн гэсэн гурван хан байж аймгаа толгойлдог байв. Манж нар Халхыг буулгаж авсны дараа ноёдын хан цолыг хэвээр үлдээсэн боловч аймаг захирах эрх мэдлийг нь Чуулган дарга хэмээх томилогдсон нэгэнд шилжүүлсэн юм. Нэг үгээр хэлбэл аймгийн ноён гэдэг бол Чингисийн удмын хан цолтон, Манжийн хаанаас сул пүнлүү авдаг ямбатан. Хошууд мөн адил, хошууны ноён бол угсаа гарвалаа дагаад сул пүнлүү хүртэгч, харин томилолтоор ирсэн хошуу захирагч бол төрийн албан хаагч ба эрх мэдэл түүнд бий. Үе залгамжилсан ноёд түшмэд Манжийн хаанаас үргэлж сул тэтгэмж авдаг байсныг “пүнлүү” гэж нэрлэнэ, Төрийн алба хашиж байгаа хүний хөдөлмөрийн хөлсийг “цалин” гэж нэрлэж байжээ. Үүнээс гадна угсаа гарлаас үл хамаараад хэтийдсэн дөрвөн хэргэм гэгдэх ван, бээл, бэйс, гүн нар нэмэлт пүнлүү авах ба жишээ нь ван-2000 лан, гүн-300 лангийн тэтгэмжтэй. Нэг лан мөнгө ойролцоогоор нэг унцитай дөхүү гээд бодоход өнөөгийн ханшаар 16 америк доллартай тэнцэх юмуу даа.

Чагдаржав хэдийгээр Чингисийн удам боловч Түшээт хан аймгийн хан нь Дашням гэж өөр хүн байсан. Харин Чагдаржав аймгийн чуулганы дэд дарга, дараа нь жинхэнэ дарга болж дэвшсэн. Тэгэхээр тэрээр аймгаа толгойлдог төрийн албаны хүн байжээ. Таван толгойд чулуун нүүрс нээгдэж үүнийг ашиглахын тулд шинжээч ирэх болсонтой холбогдуулан газар нутаг нь харьяанд нь байдгийн хувьд Чагдаржав шинжээчийг угтах ажилд нь туслах үүрэг авсан тухай баримт архивт байдаг юм байна.

Хятадад хувьсгал гарч Манж Чин улс мөхөх нь тодорхой болоод ирэхийн цагт халх монголчууд тусгаар тогтнолоо сэргээхээр үгсэн, үүнийг сурвалжит язгууртнууд, ихэс лам нар толгойлох боллоо. Тэд Тусгаар тогтнолоо зарлахын өмнө Хүрээний газрын Бүгд хэргийг түр ерөнхийлөн шийтгэх газар буюу одоогийн хэлээр Түр Засгийн газар байгуулж Чагдаржавыг Ерөнхий сайдаар томилжээ. Тус засгийн газрыг Сэцэн ханы Гомбосүрэн, Сайнноён ханы Цэдэнсоном, Түшээтханы Намсрай, Их шавийн Цэрэнчимэд нар бүрдүүлсэн. Чагдаржавыг Түр Засгийн газрыг толгойлохынх нь өмнө бололтой бүх эд хогшлыг нь бүртгэсэн данс архивт байна. “Ноётны өргөө нь 5 төө хатгуур тооно, унь 81, 15 толгойтой хана 5, будаг самбар цүү цуургатай хаалга 1 гэх мэтчилэн тоочиж байснаа хүрэн сандал ширээ 2, тамхины цохиур 2, хайрцаг 2, өвсөн туужуур 1” гэж бүртгэсэн байх юм.

1911оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд тусгаар Монгол Улсыг зарлаж Богдыг хаан ширээнд залах хүртэлх хугацаанд Түр засгийн газар асар их ажил хийжээ. Тусгаар улсаа зарлахаар бэлдэж байгааг улс орны бүх нэгжид мэдээлсэн, Манж Чингийн төлөөлөгчийг хөөсөн, мөн Улиастайн жанжинг орхиж явуулахыг сануулсан, Хиагтын гаалийг мэдэлдээ авсан, зэр зэвсэг цэрэг цуух цуглуулсан, улсаа тогтнуулах ухуулах тараасан зэрэг бүхий л бичиг баримт тушаал шийдвэр Түр засгийн Ерөнхий сайд Чагдаржавын нэрээр үйлдэгджээ.

Тусгаар тогтнолоо сэргээж, улсаа тунхаглан зарлаж, Богдыг хаан ширээнээ залахад чухамдаа Чагдаржав л Богдод төрийн тамгыг гардуулсныг бодоход тэрээр улс орондоо хааны дараа орох хоёр дахь хүн байсан бололтой. Ханддорж хундага өргөсөн, Намнансүрэн өргөмжлөл уншсан, Цэрэнчимэд ерөөл айлтгасан гээд зиндаагаараа ёсчлон журамлагдсан ажгуу. Анхны Бүх засгийн газар байгуулж Чагдаржавыг Сангийн сайдаар томиллоо. Тэр үед Ерөнхий сайдын алба үгүй байв. Сайд нарыг томилоход хамгийн эхэнд Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны сайдад Чагдаржав гэжээ. Засаг байгуулагдангуут л ихэс дээдэс лам хараараа хуваагдан зэрэг дэвээ булаалдаж хэрүүл уруул болсонд Богд хаанаас Дотоод хэргийн яамыг тэргүүнд тавин эрэмбэлжээ. Хойтон жил нь Намнансүрэнг Ерөнхий сайдаар томилсон юм.

Шинэ тулгар улс хөрөнгө мөнгөний гачаалтай тул Сангийн яамны үүрэг роль маш их байлаа. Гааль татвар, эрдэс баялаг, гадаад дотоод худалдаа гээд хамаг юмыг энэ яам зохицуулна. Төрийн аль ч яам мөнгөгүйгээр ажлаа явуулах бололцоогүй нь ойлгомжтой. Харьяат хошуудын малыг нарийвчлан бүртгэж тоолох ажил 1912 оноос эхэлсэн бололтой. Жасаа гэж хүрээ хийдэд хамааралтай газар маш баян, тэр болгоныг бүртгэх татвар гаальд хамруулах асуудал бослоо. Сургууль байгуулан хүүхэд сургаж иртэл тэдний хүнс хэрэглэлд гаргах мөнгө байдаггүй. Тэдний хэрэгцээг хангах мөнгөтэй болтол сайд нар өдөрт нэг лан, дэд сайд өдөрт таван цэн хувиасаа хоолонд нь гаргаж байхаар тохирч байв.

1915 оны Хиагтын Гурван улсын гэрээнд Чагдаржавыг хэлэлцээ хийх бүрэлдэхүүнд багтаасан юм. Энэ хэлэлцээ бараг жил үргэлжилсэн. Хэлэлцээний явцад Орос, Хятадын зүгээс эсэргүүцэл гарган Монголын төлөөлөгчдөөс нэр бүхий хүмүүсээ татаж авахыг шаардсан дотор Чагдаржав багтсан юм. Хүрээнд татагдаж ирсэн Чагдаржав тун удалгүй нас баржээ. Хачирхалтай нь түүнтэй нас чацуутан сайд Ханддорж мөн учир битүүлгээр өөд болсон. Анхны засгийн газрын гишүүд бараг бүгдээрээ цаг бусаар үхсэн, дараа нь байгуулагдсан Ардын засгийн газрын гишүүд бараг бүгдээрээ цаазлагдсан.

Чингисийн удмын сурвалжит язгууртнуудыг гучаад оны үед оросууд нэг бүрчлэн бүртгэж аваад 1937-38 онуудад өөрсдийг нь төдийгүй үр хүүхэд удам судрыг нь цөмийг алж устгасанд Чагдаржавын үр хүүхэд ч хамрагдсан. Өнөөдөр Монгол улсад алтан ургийн ганц ч хүн байхгүй байх аа. Харин гадаад оронд Чингисийн шууд удмын хүн олон тодордог, тэр үнэн байх магадлалтай, учир нь тэднийг хэн ч бүртгэж аваад алаагүй.

Энэ бол Монголын алтан ургийнхныг хүйс тэмтэрсэн хоёр дахь тохиолдол. Ойрдын Эсэн тайш нийт Монголыг эзэлж аваад Монголын хаан ширээг хэн залгамжлах асуудлаар Тайсун хаантай муудалцан Чингисийн угсааны бүх язгууртныг алж устгажээ. Баянмөнх жонон амь мултран Могулистан руу зугтаахдаа нялх хүүхдээ одоогийн Өмнөговьд ядуу айлд нуусан. Хожим Мандухай хатан 7 настай Батмөнхийг олж аван улмаар гэрлэж алтан ургийн тасалдлыг сэргээжээ. Батмөнх хаан 11 хүүтэй байсан нь цааш олшрон алтан ураг сэргэсэн боловч 400 зууны дараа бүгд үрэгдэх учиртай байсан бололтой.

2019.11.19

Categories
мэдээ цаг-үе

С.Эрдэнэ: Дордуулсан долоон өөрчлөлт тэр чигээрээ үлдлээ

УИХ өнгөрсөн пүрэв гаригийн нэгдсэн хуралдаанаараа Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг эцэслэн баталсан билээ. Тэгвэл энэ талаар сөрөг хүчин болох Ардчилсан намын дарга, УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнээс байр суурийг нь сонслоо.

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг эцэслэн баталлаа. Эцэг хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эцсийн хэлэлцүүлэгт Ардчилсан нам яагаад оролцсонгүй вэ?

-Улс төрийн намуудын хүчний харьцаа харилцан адилгүй байгаа. Үнэмлэхүй олонхыг бүрдүүлсэн Монгол Ардын нам өөрийн эрхийн хүрээнд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталж байна. Гэхдээ Үндсэн хууль гэдэг аль нэг намын улс төрийн хөзөр, ашиг хонжоо хардаг зэвсэг биш юм аа. Үндсэн хууль нь Монгол Улсын улс төр, нийгэм, эдийн засгаас эхлээд л бүх харилцааг зохицуулдаг хамгийн дээд бичиг баримт. Энэ чухал баримт бичигт хэн дуртай нь гар хүрээд байдаггүй юм аа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг анх хэлэлцэж эхэлснээсээ хойш л хууль зөрчиж эхэлсэн. Энэ асуудалд манай намын зүгээс эмзэглэж байгаа.

-Тухайлбал ямар хууль зөрчсөн бэ?

-Бид өмнө нь энэ талаар ярьж байсан. МАН Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг удаа дараа зөрчлөө. Процессийн маш олон алдаанууд гаргалаа. Орж байгаа нэмэлт, өөрчлөлтийг нь аваад үзье. Одоогийн Монгол Улсын нийгэм, эдийн засагт үр нөлөө өгөхөөр яг ямар өөрчлөлт орчихов. Яг улс орны эдийн засгийг сайжруулж, Монгол Улсын хөгжилд хэрэг болно гэсэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлт орж чадсангүй шүү дээ. Гэрэлтэй гэгээтэй юм даа гэж бодож байсан гайгүй ганц нэг заалт нь хасагдчихсан. Зүгээр л Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан гэдэг нэр зүүх гэж, мөн Үндсэн хуулийг өөрчилсөн гэдэг улс төрийн хонжоо харсан ийм л алхам боллоо. 2000 онд өнөөгийн МАН буюу тухайн үеийн МАХН мөн л олонхоороо хүч түрж, тухайн үеийн Үндсэн хуулинд халдсан шүү дээ. Тэгэхдээ бидний ярьж заншсан дордуулсан долоон өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд оруулсан. Өнөөг хүртэл тэр дордуулсан долоон өөрчлөлтийг засч янзлаагүй л явж байна. Өнөөдөр мөн л Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр дордуулсан долоон өөрчлөлтөө засч янзлах болов уу гэж харж байлаа. Гэвч өнгөрсөн пүрэв гаригийн нэгдсэн хуралдаанаар гол гол асуудлууд бүгд уначихлаа. Ялангуяа Ардчилсан намын зүгээс оруулсан саналууд бүгд уналаа. Бодоод үз л дээ. Дордуулсан долоон өөрчлөлтийг засах гэсэн нэг ч оролдлого Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр орсонгүй. Нөгөө долоо тэр чигээрээ л үлдсэн.

-Тэгвэл ач холбогдолтой ямар заалт Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр орсон бэ?

-Яг энэ нь л ач холбогдолтой юм байна гээд сугалаад аваад ярьчих заалт үнэндээ алга даа. Ийм өнгөцхөн байдлаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийсэнд харамсаж байна. МАН эрх барьж байгаагийн хувьд 2016 онд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр амлалтаас нэгийг нь ч биелүүлээгүй. Тэгэхээр сонгогчдын өмнө очихдоо ядаж Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан гэдэг үгтэй очихын тулд ийм үйлдлийг хийлээ л гэж харж байна.

-Танай намын зүгээс улс орны улс төр, нийгэм, эдийн засагт үр дүн өгч болохоор ямар өөрчлөлтүүдийг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөс хүлээж байсан бэ?

-Нэгдүгээрт, улс төрийн тогтворгүй нөхцөл байдлыг үүсгээд байгаа хууль, эрх зүйн алдаатай бодлого, цоорхойг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр засах ёстой байсан. Хоёрдугаарт, нийгэм эдийн засгийн цоож, цуурга болчихсон маш олон асуудлуудыг энэ Үндсэн хуулийн шинэчлэлээр нээж өгөх ёстой байсан. Чадсангүй. Жишээ нь, Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд маш олон өөрчлөлтүүд хүлээгдэж байсан. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулиас эхлүүлээд л тулгамдаж байсан асуудлаад зөндөө бий шүү дээ. Жишээ нь, нийслэл Улаанбаатар хотод Монгол Улсын хүн амын 60 орчим хувь амьдарч байгаа. Гэтэл энэ том хот өнөөдөр аймгийн статустай байж байх жишээний. Түүнчлэн 300 мянган хүн амтай дүүрэг гурван мянган хүн амтай сумын статустай байна. 20-30 мянган хүн амтай хороо хэдэн зуун хүн амтай багтай ижил байна. Өдгөө эрх зүйн хувьд зохицуулалт хийх, нийгэм, эдийн засгийн үр өгөөжийг харах юм бол өөрчлөлт хийх маш олон заалтууд байсан л даа. Харамсалтай нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр ийм чухал асуудлууд яригдсангүй. Нөгөө л шилжилтийн үеийн Үндсэн хуулийн заалтууд бараг бүгдээрээ л үлдчихлээ шүү дээ. Тиймээс Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлага хэвээрээ үлдлээ гэж үзэж байгаа.

-Зарим хуульчдын ярьж байгаагаар найман жил Үндсэн хуулинд гар хүрч болохгүй гэж ярьж байгаа шүү дээ…

-Энэ бол хууль, эрх зүйн ямар ч үндэслэлгүй яриа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулинд найман жил гэж байгаа л даа. Гэтэл Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль чинь өөрөө Үндсэн хууль биш байхгүй юу. Үндсэн хуулийг дагаж гарсан органик хууль шүү дээ. Тэгэхээр тэр хуулинд дараагийн парламент өөрчлөлт оруулаад Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн хугацааг өөрчлөх бүрэн боломжтой. Тэгээд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг дахиж яриад яг ард түмний хүсэн хүлээгээд байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг маш өндөр түвшинд боловсруулж, ард түмний санал хэлэлцүүлгүүдийг авч, улс төрийн намууд төрийн бус байгууллагууд, иргэний нийгмийн байгууллагуудын бүгдийнх нь оролцоог хангасан зөвшилцлийн дээд бичиг баримт болгож, өөрчлөлтийг оруулж батлуулах боломж нээлттэй хэвээр үлдлээ л гэж харж байна даа.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг ирэх оноос нэмэгдүүлэх гэж байна. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би нэг зүйлийг хэлье. 2012-2016 онд Ардчилсан нам засаг барихдаа Ирээдүйн өв сангийн тухай хууль батлуулж, ипотекийн зээлийн эргэн төлөлтийн 3.5 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлж байв. Энэ мөнгө Норвегийн баялгийн сангийн зарчмаар ажиллаж, Засгийн газрын баталгаат төслүүдэд буюу жишээ нь, зам, орон сууц, сургууль, цэцэрлэг гэх мэтэд хөрөнгө оруулж хөрөнгөө арвижуулах учиртай байсан. Учир нь, өнөөдрийг хүртэл иргэдийн нэрийн данс нэг ч төгрөггүй “Хоосон бичилт”-ээр явж байгаа. Одоогийн байдлаар Монголын төр иргэддээ 12 их наяд төгрөгийн өртэй байгаа. Бид анх удаа энэ санг 3.5 их наяд төгрөгийн бодит мөнгөн хөрөнгөтэй болгосон ч МАН төрийн эрхийг аваад цэвэр улс төрийн зорилгоор Ирээдүйн өв сангийн тухай хуулийг цуцалж, 3.5 их наяд төгрөгийг Улсын төсөвтэй нийлүүлээд элсэнд асгасан ус мэт алга болгосон. Энэ мөнгө хаашаа алга болсныг Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатараас асуух хэрэгтэй. 2008-2016 онд Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгө банкуудад нэг ижил хүүтэйгээр байршсан. Тэд 2008-2012 онд Нийгмийн даатгалын сангийн 400 орчим тэрбум төгрөгийг зүгээр л банкуудын Харилцах дансанд байршуулсан байв. Энэ тохиолдолд хүү бараг бодогдохгүй бөгөөд дөрвөн жилд дөнгөж 47 тэрбум төгрөгийн хүүгийн ашиг олсон байв. Энэ бол зүгээр л улсаа, Нийгмийн даатгалын шимтгэл төлсөн иргэдээ ил цагаан “Дээрэмдэж” байгаа хэрэг юм. Харин бид засаг аваад энэ луйврыг зогсоосон. Бүгдийг ном журмынх нь дагуу хийж Нийгмийн даатгалын сангийн хөрөнгийг банкуудад хадгаламж хэлбэрээр байршуулсан. Үр дүнд нь 2012-2016 онд 270 тэрбум төгрөгийн хүүгийн ашиг олсон. Луйварчдын ашигтай “Бизнес”-ийг зогсоосны хариуд элдэв гүтгэлэг тараасан даа. Гэхдээ гүтгэлэг биш Статистик тоо үнэнийг хэлдэг юм шүү. Бид луйварчдын дөрвөн жилд 200 гаруй тэрбум төгрөг завшдаг байсан дээрмийн сүлжээг хаасан. Харин МАН эрх аваад тэр сүлжээг үргэлжлүүлсэн. Алдагдлаа иргэдийнхээ нуруун дээр ачаа нэмж хаахыг увайгүйгээр оролдож байна. Бодит үнэн ийм л байна шүү дээ.

-АН-ын ҮБХ хуралдаж, УИХ-д нэр дэвших сонирхол бүхий хүмүүсээсээ 100 сая төгрөгийн татвар авахаар шийдвэрлэсэн. Та энэ талаар “Өөрийг нь дэмжих 100 найзгүй хүн улс төрд орох шаардлагагүй” гэсэн. Энд тайлбар өгөхгүй юу?

-Улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуульд намын гишүүдээсээ татвар авч болохыг хуульчилсан байгаа. Манай намын дүрэмд ч харшлах зүйл үгүй. Ер нь тэгээд үзэл бодлоороо нэгдсэн хүмүүс дүрэм, журмынхаа хүрээнд татвар, хураамжаа тогтоод үйл ажиллагаагаа санхүүжүүлэх асуудал хаана ч байдаг шүү дээ. Ардчилсан намын шинэчлэлийн бодлогын нэг чухал зүйл нь гишүүн төвтэй нам болсонд оршиж байгаа.

Б.АМАРТҮВШИН

Categories
мэдээ цаг-үе

Д.Эрдэнэбаатар: Эрэгтэй ч бай, эмэгтэй ч бай таалагдсан хүн рүүгээ харах нь байгалийн жам

Сэтгэл засалч эмч Д.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

-УИХ-ын эмэгтэй гишүүд “Таван секундээс удаан хугацаагаар ширтэж харвал бэлгийн дарамт үзүүлсэнд тооцно” гэсэн заалтыг хууль, дүрэмд оруулахаар санал гаргаад байна. Ингэхээр чинь жишээ нь, эмэгтэй дуучны тоглолтыг үзэж байгаа эрэгтэй үзэгч тухайн дуучиндаа бэлгийн дарамт үзүүлж байна гэсэн үг биз дээ?

-Тэгнэ шүү дээ. Таван секунд гэдгийг хэн хэмжих юм бол, яаж хэмжих юм бол оо. Уг ойлголт нь өөрөө орчин болоод хүмүүс, нөхцөл байдлаасаа хамаараад өөр өөр байх магадлалтай. Сээтэн хаясан харц гэж байдаг шүү дээ. Гэхдээ эмэгтэйчүүд ч гэсэн эрэгтэйчүүд рүү тэгж хардаг. Эмэгтэйчүүд таалагдсан хүн рүүгээ, таалагдаж байгаа хүн рүүгээ ширтэж хардаг. Тэгэхээр үүнийг яаж авч үзэх вэ гэдэг асуудал бас гарч ирнэ.

-Эр, эм хүйстнүүд эсрэг хүйстэн рүүгээ харж, өөрийн мэдэлгүй ширтдэг нь байгалийн жам ёсны асуудал. Заримдаа ямар ч хяналтгүйгээр ширтчихсэн байдаг. Хүнд байгалиас өгсөн энэ чанарыг хуулиар хатуу барьж, боомилвол хүний сэтгэц, сэтгэл зүй, бие махбодид ямар нэг сөрөг өөрчлөлт гарах уу?

-Хэрвээ ийм хууль, журам, дүрэм батлагдвал байгалийн, биологийн мөн чанарын эсрэг хууль болно. Ажлын байран дээр илт өдсөн тохиолдлыг эс тооцвол шүү дээ. Эрэгтэй ч бай, эмэгтэй ч бай таалагдсан хүн рүүгээ харах нь өөрөө байгалийн жам шүү дээ. Харж байгаа болгон чинь шууд бэлгийн ажил хийе гэж уриалж байгаа юм биш. Нууцхан хайр ч юм уу, шохоорхол чинь тэр дунд явж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр харсан болгоныг, ширтсэн болгоныг шууд утгаар нь болхи байдлаар ойлгож хэзээ ч болохгүй. Энэ бол эрүүл хүний сэтгэлзүйд байхааргүй ойлголт л доо.

-Яг үүнийг хатуу хуульчилчихсан, энэ тал дээр хатуу дэг жаягтай Япон, Солонгос зэрэг Азийн орнууд байна л даа. Эмэгтэй хүнийг санамсаргүй биеэрээ шүргэхэд л шоронд орж, харц тулгарахад л гэмт хэрэгтэн болж үлддэг, тэнд. Үүнээс болоод хүмүүсийн сэтгэцэд өөрчлөлт орж, эрчүүд нь эмэгтэй хүнээс дөлж, гучин нас гартлаа зандан явах, гэрлэлтээс татгалзах, зарим нь хиймэл хүүхэн, гэрийн тэжээмэл амьтантайгаа гэрлэж ч байх шиг. Байгалийн юмыг хуулиар хатуу барьчихаар энэ мэт сөрөг үзэгдэл гардаг бололтой?

-Гарна, гарна. Маш их гардаг. Энэ нь угаасаа уг үндэстний соёлтой холбоотой. Жишээ нь, япончууд хэзээ ч хүний нүд рүү хардаггүй ард түмэн шүү дээ. Хүний нүд рүү харвал тухайн хүнээ үл хүндэтгэсэн явдал боллоо гэж үздэг. Цаашилбал бүр доромжилсон гэдэг ойлголт явж байдаг. Тийм учраас бөхөлздөг шүү дээ. Аль болох доошоо бөхөлзөх тусам нөгөө хүнээ хүндэтгэж байна аа гэсэн ойлголт явж байдаг. Хоёр эрэгтэй хүн бизнес яриад сууж байхдаа өөд өөдөөс бараг л харж ярихгүй. Хажуу тийшээ, мушилзсан маягтай байдаг. Тэр харь, огт өөр соёлыг Монголд авчирч буулгана гэдэг бол муйхарлал. Солонгосчуудыг авч үзье.

Тэдний хувьд яахав эрчүүд нь өөд өөдөөсөө харж болдог. Солонгосын ерөнхийлөгчийг дагалдаж явсан Хэвлэлийн албаных нь дарга тухайн үедээ бас л Цэцийн дарга Д.Одбаяр шиг л үйлдэл хийсэн юм билээ. Тэгтэл энэ асуудал чинь Америкт хуулиар чанга яригддаг. Тэгээд тэр нөхөр нь Америкаас зугтаагаад Солонгостоо ирсэн байдаг. Гэхдээ тэр хүн Солонгост ирэхэд нийгэм нь гадуурхаж, өөрөө ч албан тушаал бүх юмнаасаа буусан байдаг. Энэ тухай түүх сошиалаар явж байна билээ.

Солонгосын нийгэм бол эмэгтэйчүүдийг нэлээд дорд үздэг. Күнзийн сургаалтай орон. Эцгийн эрхтэй орон шүү дээ. Солонгос, Хятад, Вьетнам зэрэг Зүүн өмнөд Азийн орнуудад ийм ёс бий. Тэгтэл хүний эрхийг дээдэлнэ гэдэг ойлголт гарч, олон улсад шуугиан дэгдээсэн асуудал гарч ирэнгүүт Солонгосын парламентын эмэгтэй гишүүд яг тэр мөчийг ашиглаад тийм хууль гаргачихсан байдаг юм.

-Монголчууд “Чи хүний нүд рүү эгцэлж харж чадахгүй юу хийчихсэн юм. Наашаа хар” гэдэг. Бас “Хулгайч шиг битгий гөлөгнөөд бай. Битгий хулгайн нүдээр сэм сэм хараад бай. Нүд рүү хар даа” гэдэг шүү дээ. Монголчуудын ёс заншил талаас харвал бас өөр өнцөг гарч ирж мэдэхээр юм?

-Харц өөрөө маш олон янз. Хайрын харц, халамжилсан харц, үзэн ядсан харц, хүндэтгэсэн харц. Үүний хажуугаар сээтэгнэсэн харц гэж бий. Гэхдээ тэр чинь өнөө биологийн мөн чанарын таалагдах, эс таалагдах харц гэж байгаа шүү дээ. Эмэгтэйчүүд ч гэсэн эрчүүдийг сексийн объектоо болгож хардаг шүү дээ.

-Үнэхээр сайхан эр хүн таарвал нөхөртэй байлаа ч эмэгтэй хүн эргэж хардаг л байхгүй юу?

-Тэгдэг шүү дээ.

-Эмэгтэй хүн ч эрэгтэй хүн рүү ширтэж, гөлөрч л байдаг. Гэтэл яагаад муу л юм болвол хойд хар овоохой гэгчээр “Таван секунд ширтвэл бэлгийн дарамт гэж үзнэ” гэдэг энэ тулгалтаа эрчүүдэд авчирч наагаад байгаа юм бол. Сайхан биетэй бөхчүүдийг харах гэж, ширтэх гэж Бөхийн өргөөнд очдог эмэгтэйчүүд зөндөө байдаг?

-Эмэгтэйчүүд бол түрүүлж үйлдэл хийх магадлал бага. Жишээ нь, гадаад гэлтгүй, Монголд ч эмэгтэйчүүдийн үйлддэг ажлын байрны бэлгийн дарамт байдаг юм. Залуухан эрэгтэйчүүдийг өдөх, өөрийнхөөрөө нь байхгүй бол ямар нэгэн аргаар дарамтлах гэдэг ч юм уу. Таалагдсан залуучуудыгаа тэгдэг. Илт илэрхийлж байгаа нь эрэгтэйчүүд давамгайлдаг болохоор л эрэгтэйчүүдэд хамааруулаад байгаа байх.

-Харах ширтэх, хүрэлцэх гэдэг энэ мэдрэмж бол чухал. Хэрвээ энэ мэдрэмжүүдийг хүчээр боож, хатуу хуулиар хоригловол учрах байсан хосууд учрахаа байх, гэрлэх нас оройтох зэргээр нийгэм, хүн ам зүйн бүтцэд сөрөг нөлөө гарах байх даа?

-Нийгэмд сөргөөр нөлөөлнө. Нэгдүгээрт, ийм хууль журам батлагдвал хэрэгжихгүй. Хэрэгжихгүй хуулиудын нэг. Батлах гэж цаг зав, мөнгө үрсэн л ажил болно. Хоёрдугаарт, энэ нь нөгөө талдаа муугаар, зориудаар, шантаажлах байдлаар ашиглах санаатай хүмүүсийн хэрэгсэл. Мөнгө нэхэхийн тулд, сэтгэлзүйн дарамт учруулахын тулд энэ заалтыг ашиглаж мэднэ. Хүмүүс янз бүрийн нөхцөлд хоорондоо зөрчилдөх тохиолдол олон. Гудманд явж байгаад хэн нэгнийг “Чи над руу ширтлээ. Бэлгийн дарамт үзүүллээ” гээд цагдаа дуудаад өгчихвөл энэ нь өөрөө эргээд нийгмийн уур амьсгалыг эрүүл бус болгоно. Зөрчлийг бүр нэмэгдүүлнэ. Үүн дээр дөрөөлөөд муу санаатай гэдэг ч юм уу, овжин зальтай хүмүүс, томчуултай нэр холбогдоод байдаг хүүхнүүдэд жинхэнэ “уран бүтээл” хийх талбар бий болно.

-Хэрвээ ийм заалт хууль, дүрэмд ороод батлагдчихвал эрчүүд ажлын байран дээрээ нарны хар шилтэй л суух нь дээ?

-Тэгнэ шүү дээ (инээв). Гэхдээ жендерийн асуудал зөвхөн эрэгтэйчүүдийн асуудал биш шүү дээ. Эмэгтэйчүүд ч гэсэн хар шилтэй явах хэрэгтэй болно л доо.

-Гэхдээ эрэгтэй хүн “Энэ эмэгтэй намайг таван секундээс илүү харчихлаа. Намайг ширтчихлээ” гээд гомдоод цагдаад хандахгүй. Тэгж явахгүй байх гэж бодож байна?

-Нэгдүгээрт, эрэгтэй хүн баргийн юм дуугарахгүй. Хоёрдугаарт, эрэгтэй хүн гэдэг утгаараа хүчирхэг, ноён нуруутай гэдэг талаасаа гомдоллохгүй. Нөгөө талдаа эрчүүд өөрийг нь эмэгтэй хүн ширтээд байгааг анзаарахгүй байх магадлал өндөр (инээв).

-Үнэн шүү.

-Тэгэхээр гомдол гаргахгүй.

-Хэрвээ ийм хууль, дүрэм хэрэгжээд эхэлбэл дунд болон дундаас дээш насныхан хуульдаа захирагдаж, хэвших гэж хэсэгтээ хэцүүднэ л дээ. Бараг л боломжгүй болов уу?

-Ямар ч байсан энэ нь нийгмийн уур амьсгалыг эвдэнэ. Ирээдүй рүү чиглэсэн байдлаар эвдэнэ. Хэт мэдрэг, хэт эмзэг, хэт өөнтөгч болгочихно.

-Уг нь хүн рүү ширтэнэ гэдэг чинь тийм ч муухай юм биш шүү дээ. Ширтэх, анзаарах, хайрлах, секс гэдэг чинь ичмээр, муухай юм биш дэг ээ?

-Жаргал шүү дээ.

-Хүн рүү таван секундээс илүү ширтэж болохгүй гээд хориглоод эхэлбэл эрэгтэй, эмэгтэй хүний зан ааш, харилцаанд ямар өөрчлөлт гарах бол?

-Наад зах нь эрчүүд ямар нэгэн байдлаар сэтгэлзүйн дарамтад орно. Айдастай болно. Яавал буруутчих бол доо гэсэн айдастай болно. Хэрвээ буруудвал Зөрчлийн тухай хууль, цаашлаад Эрүүгийн тухай хуулийн асуудал үүсэх байлгүй. Тэгэхээр эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдтэй өв тэгш, чин сэтгэлээсээ харилцах чадвар нь байхгүй болно. Эмэгтэйчүүдээс айсан, эмээсэн тиймэрхүү хандлагатай болж эхэлнэ. Бүгд тэгэхгүй л дээ. Гэхдээ л тодорхой хэмжээнд тийм болно.

-Эмэгтэйчүүдэд ямар өөрчлөлт гарах вэ?

-Дээр хэлсэн шүү дээ, “би” дээрээ тавиад л юм болгоныг өөнтөгч нүдээр харна. Гэхдээ бүх эмэгтэйчүүд биш гэдгийг ойлгоорой. Дээр ярьсан томчуултай холбогддог тийм төрлийн эмэгтэйчүүд энэ заалтыг өөрт ашигтайгаар ашиглах боломжийн үүдийг нь нээгээд өгчихөж байгаа л гэсэн үг.

-Тэгэхээр та ярилцлагын төгсгөлд ийм заалтыг хуульчилж, дүрэмд оруулахыг мэргэжлийн хүнийхээ хувьд хэрхэн дүгнэж байгаагаа хэлэхгүй юу?

-Би чинь харин бүтэн нэг цагийн турш хүн рүү ширтээд суучихдаг шүү дээ, ажлын байрандаа (инээв). Би үйлчлүүлэгчийнхээ нүд рүү харахгүй бол эмчилгээ хийж чадахгүй. Эмэгтэй, эрэгтэй, хөгшин, залуу, хөөрхөн, муухай бүгдийнх нь нүд рүү харж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр би хамгийн түрүүнд ажлаа хийж чадахаа байчихна.

Гэхдээ эмэгтэй хүний нэр хүнд рүү шууд халддаг, ёс суртахуунгүй, увайгүй нөгөө талаас хүчирхийлэгч, бие махбодийн хүчирхийлэл үйлдэгчдийн эрх чөлөөг хязгаарласан хууль, заалт болно л доо. Гэхдээ тийм хүн Монголын эрчүүдийн хичнээн хувь бэ гэдэг асуудал бий. Их л чанга зүйл, заалт гарах байх л даа. Гэхдээ магадлалаар бол хэрэгждэггүй хуулиудын л нэг болно.


Categories
мэдээ цаг-үе

Алтайн хөрлөг уулс дундах таталбар (II)

-ГОВЬ-АЛТАЙ АЙМГИЙН НУТГААР 7800 КМ ХЭРЖ АЯЛСАН МИНЬ-


Таянгийн нуруун дээрээс

ТӨГРӨГ СУМ

Сум руу явж байтал өвөл нь мөсөн толио тогтдог Мааньтын хөндийд замынхан нарийхан гүүр тавьж байна. Өргөн, чанартай гүүр хийчихвэл тэд ажилгүй болно. Төгрөгийн хад сумаас холгүй. Сумын төвийн төлөвлөлт нь маш мундаг. Одоо ч хийчихсэн юм биш. Бүр 1989 онд Дарви нутгийн хүү Даян нэгдлийн дарга байхдаа цэгцэлсэн гэнэ ээ. Эднийхэн ноосны хос зогдорт тэмээгээ ихэд бахадна. Ингэний айраг нь ч тансаг. Тэд сүү, айраг хоёрыг нийлүүлж бүлээд “Хөөрцөг” хэмээх ундаа гарган авна. Төгрөгийнхөн ер нь их бүлсэг. Айлууд нь хаяа хаяагаа бараадаж, усаа дагаж хотлон бууна. Дор хаяхад, 3-5 гэр нэг дор айлсана. Нэг нэгнээ хазан хэмлэж, хажиглан тууна гэж ер үгүй. Буурал хайрхан, Цагаан хайрхан уулын дунд оршдог тул өөрсдийгөө цагаан сэтгэлтэй гэж гүн бат итгэнэ. Төгрөгийнхөн сүүлийн хэдэн илжгээ 2017 онд Алтай сум руу заржээ. Одоо тэд илжиггүй. Хос зогдорт тэмээтэй. Уул цахираас нь Өвөр говийн ганц жалгыг эс тооцвол алт гараагүй. Саяхан болтол Шаргын говьд нь хавтгай байлаа. Мөн сүрэг сүрэг хулантай байж. Хулангийн сүрэг нь нэг өдөр онгоц дагаад баруун тийш явчихсан гэнэ. Дээхнэ бөхөн шороон түмээрээ байж. Эвэр нь хунз цайны үнэд хүрнэ. 2017 онд Малайзын мялзан өвчнөөр цөм үхжээ (хээрээр хор цацаж явдаг гадна дотныхон байдаг ч байж магад).Нарийнтсан хүнийг бозлог оготнын махаар анагаана. Тэр оготно нь бидний мэдэх үлийн цагаан, үхэр огдой, хөх өлзий, орог зусаг зэргээс хахь өөр. Бозлог нь энэ суманд элбэг.

Цагаан хайрхныг нь аймгаас тахина. Арслангийн шинжит уулын оройд Намсрай бурхан заларна. Далд хүрхрээ шуугина. Буурал хайрхан нь хүн байтугай амьтан ч авирч асахааргүй цагаан цахир. Лужуу гэж ээжтэйгээ цуг аж төрдөг ганц цагаан тэмээтэй хүн байж. Тэмээгээ хадны богтогоор ацтай модоор түлхэж гаргаад л яваад өгдөг байж. Богтого гэдэг нь хад хясааны нарийн онь, жим юм аа. Мөн дөрвөн мөчөөр нь дөрвөн догшин адуунд зүүхэд мөч нь тасрах байтугай тэднийг огт хөдөлгөхгүй байсан Бурман арслан гэж лут бөх байж. Түүний өргөсөн том цагаан чулуу одоо ч хэвээрээ. Даржаа гуайн сарлагийн сүрэгт буга нийлээд хоёр жил болсон байна. Нэг нөхөр 2016 онд хөөрхий бугын бодийг хөтөлчихөж.

Цагаан хайрханд гантиг олдворлоно гээд солонгосчууд 150 сая ам.долларын үнэтэй өрмийн алмаазан хошуугаа газрын гүнд хугалаад, гасалж гийнан Хавчиг цохоос буцжээ.

ШАРГА СУМ

Амаараа холбооны утсыг тас зуугаад амиа алдсан Улсын баатар Магсарын Жанчивын төрсөн тоонот. Шарга бол Монгол дахь хүрхрээний “музей” юм. Гурван Богд дахь 87 метрийн өндрөөс унах Шататын хүрхрээ (Монголдоо номер нэг), 20 гаруй метрээс унах Цагаан хүнхийн хүрхрээ, долоон метрээс унах Талын хүрхрээ цөм энд бий. Сондуулт багаар хэсэг аяллаа. Үнэхээр зэрлэг нутаг юм. Цахиурт гантиг, ялтсан хүрэм, боржин чулуулаг бүхий эвгүй хавцал гуунууд сэтгэлд айдас овоолно. Нэг гүн гуу руу өнгийтөл юу харсан гэж санана. Том том “Хово” машин, экскаватор, ремень дамжлагатай шороо шигшигч машин, нүхэн болон цацар оромж. Яг л дайны хориглолтод бэлдэж буй мэт эр, эм язганасан улс. Нэг бүдүүн авгай хад царилдаад зогсож байх юм. Тэд нэг нөхрийн өвөлжөөг засаж өгнө гээд жалгыг нь ухах зөвшөөрөл авсан гэнэ. Том оврын машин, хүн хүч Хөх толгойд ганц шөнийн дотор иржээ. Олны улайрал улангасал юунд хөтөлнө вэ. Хэдэн жилийн өмнө Шинэ Зеландаас хоёр Баагий металл хайгчтай ирээд эндээс соокны шил дүүрэн алт аваад арилжээ. Захын малчны авгай гадныханд “Тэр хөндийд…” гээд л хуруугаараа заагаад өгчихжээ. Социализмын үед нэг хүүхэн чулуу өшиглөж явсан уу, мал хариулж явсан юм уу бүү мэд, жалгаас хуруун чинээ цул алт олоод, сумынхаа музейд өгсөн гэдэг. Шарга гэж шар алтны орон аж. Шаргынхан Балаг модоо гайхуулна. Тэр нь Монголд хоёрхон газар ургадаг гэнэ. Нутгийнхан тайрахгүй, мал нь хөл, хэлээрээ хугалахгүй. Гаднаас нь харахад үлд өвс, мэхээрийг санагдуулам улаан булцуутай сонин мод. Өндөр нь заримдаа гурван метр ч хүрнэ. Энэ сум хамгийн олон генералтай гэгддэг. Сүүлийн үед Чингай балгас нь Монголд сайн таниулж өгсөн. Чингис хааны шадар сайд Чингай 1212 онд цэргийн хотыг “Халзан ширэг”-т байгуулжээ. Энэ нь монгол цэргийн түшиц хот байлаа. Төв Ази, Монголын өндөрлөгийг холбох “Талын торгоны зам”-ын гол суурин байсныг Чанчун бумба дурсжээ. Тэрбээр Чингис хаантай уулзахаар тус хотыг дайран өнгөрчээ.

ДАРВИ СУМ

Дарви суманд, тэр дундаа Бага Дарвийн хээр талд бид бөхөн хатирахыг анх удаа олж харлаа. Суманд очих зам тийм сайхан биш. Төв нь их сүрлэг гоё харагддаг юм билээ. Эднийхэн ОХУ-аас цахилгаан авдаг. Айлууд нь гэр хорооллын гудамжиндаа морины уяатай. Тэндээ хурдны морио ч уяж мэднэ. Эргэн тойрон нуур устай бяцхан суурин. Өөрөөр хэлбэл, арал дунд байдаг Алтайн ганц сум гэж хэлж болно. Саяхан тус суманд яам, тамгын газраас “Усны тооллого явуулж байна” хэмээн бүлэг этгээд очжээ. Тэднийг яваад нэг их удсангүй газар доороос гарч ирсэн мэт баахан нинжа нар, ус бараадан бууцгааж газар шороог нь орвонгоор нь эргүүлжээ. Элдэв тооллогын мэдээ сүүлдээ маш эвгүй эргэдэг бололтой хэмээн малчид өгүүлэх. Хэдэн жилийн өмнө хиргисүүр, булшны тооллого явуулж байна хэмээн ШУА-иас яваа гэх сахал, шарваартай баахан нөхөд ирээд буцсаны дараахан бүр ч эвгүй хүмүүс ирж, булш бунханд металл хайгч тавьж ухаж төнхөөд сүйд хийжээ. Тэр ч бүү хэл, сүүлийн үеийн оршуулгыг сүйтгэсэн нь хүмүүсийг алмайруулжээ. ШУА-ийн Бямбаа гэдэг доктор хэсэг хүмүүс дагуулж ирээд гурван жил эндхийн нэг ууланд үл мэдэх зүйл хийжээ. Судалгаа явуулж байна гээд малчдыг ч ойртуулдаггүй байж. Тэгээд л алга болсон. Төд удалгүй “Үлэг гүрвэлийн араг яс алга боллоо” гэж билээ. Аягүй бол манай Эрээнийх ч байж мэднэ хэмээн нэг эр шогшрох. Гурван Эрээн уул нь археологийн дурсгалт газар. Аймгийн хамгийн том нуур болох Ихэс нуур нь сумын төвийн дэргэд оршино. Энд нэг төрлийн маш ховор хавч байгаа гээд Байгаль орчны яамны бичигтэй нэг хужаа хэдэн монгол хүн дагуулчихсан тууж явсан байгаа юм.

ТОНХИЛ СУМ

Анх хөл тавихад Шинжаан-Уйгарын ч юм уу, Афганы нэг тосгон руу яваад орчих мэт сэтгэгдэл төрнө. Зүүн хороо нь тэр чигтээ эртний шавар тагзнууд. Голын баруун эргээр нь сүм хийдийн туурь. Шавар хотын бунхан. Ер нь Тонхилын шар шавар, хөх тоосго баруун нутагтаа их алдартай. Шавар нь шаазангийн үйлдвэрийн гол түүхий эд. Хувьсгалаас өмнө энд Хятадын 10 пүүс, Оросын нэг пүүс монголчуудыг хүүлдэг байж. Цоохор Далайн пүүснээс авахуулаад хэд хэдэн байр одоо ч бий. Хаалга, цонх, сүрэл, хулсан дээвэр, ханз үсэг бүхий чимэглэлүүд нь тэр л хэвээрээ. Бараг л 300 гаруй жилийн нүүр үзэж буй. Шавар амбааруудын урт насжилт шавардлагатай холбоотой. Хятадууд хонины ноосыг шар шавартай хольж барилгын ажилд ашигласан нь “бат бөх цемент” болжээ. Санаа аваарай, барилгынхаан. Цөвүүн цагийн салхи сэвэлзэхийн өмнө эндэхийн Усан зүйлийн хүрээ /1763-1938/-нд амьдрал буцалж байлаа. Гучаад онд цөм үгүй болж, 28-тайдаа цаазлуулсан Пэрэнлэй хувилгааны сүм л цор ганцаар торойн үлджээ.

Цаст Богд /Сутай/-д аманд хүлхэхэд хайлдаг чулуу, хэн ч мэддэггүй галт цэцэг байдаг. Жингэнээ уулын хар солир үгээр хэлшгүй. Сумын төв дундуур харгилах Зүйлийн гол дээгүүр хоёрын хоёр лут чулуун гүүр тавьжээ. Гүүрнээс болж Засаг даргаа шоронд илгээчих дөхсөн. Учир нь матаасаар Авлигатай тэмцэх газраас “Чи 320 сая төгрөгийн ажлыг яахаараа 16 саяар хийв” хэмээн сэрдээд аюул болжээ. Төв цэцэрлэгт нь яруу найрагч Т.Очирхүүгийн хөшөө, Сутайн бор морины хөшөө нүднээ яруу тод. Тонхилын гайхуулга нь гоё үнэртэй арц. Энэ нутаг аргаль, угалзын эх орон байлаа. Цөлжилт, анчид үгүй болгожээ. Амьд үлдсэн нь Мянган угалзатын нуруу руу зугтжээ. Одоо Баянцагаан ууланд үзье гэсэн ч аргалийн ганц хурга ч байхгүй. Эндээс Шведийн анчин 172 см урт даргил эвэртэй угалз агнасан нь түүх болжээ. Тонхилчууд аргаль хонио дурсан хэдэн хөшөө босгожээ. Ер нь Тонхилын төв хөшөө дурсгал, эртний балгадаар алдартай. Суурингийн төвд камер тавьсан нь чөлөөтэй наргих боломжгүй болгожээ. Үүнд олон хүний дургүй, зэвүү зэрэг хүрсэн байна. Мянгат малчны жилийн орлого нь 30 сая давна. Тэд үр хүүхдээ гэрлэхэд хоёр талаас 500, 500 хонь тасалж өгөөд л нутагт нь гэр, хотод байр аваад өгчихнө. Хасгууд адууг 900 мянгаар аваад, чанаад идчихнэ. Тонхилчууд гадны хүнд их найрсаг зочломтгой улс. Энэ чанар нь бусад сумдаас эрс ялгарч байлаа. Тэд уулын давст нуураар сумаа нэрлэжээ. Тонхил гэдэг нь “хөлдүү” гэсэн утгатай үг аж. 200 гаруй мянган малтай, хоёр мянга хүрэхтэй үгүй хүнтэй сум ганц “Ланд-80”, хоёр “УАЗ-469” машинтай. Нийслэлд орон сууц аваагүй Тонхилын айл гэж үгүй.

ХӨХМОРЬТ СУМ

Завханаас 1954 онд Говь-Алтайд тасарч орсон, элсэн дунд байдаг сум. Хүйсийн говийг гэтлэн байж хүрлээ. Хүн байгаа юм уу гэмээр эл хуль суурин. Хөх морь, малын хөшөө байна. Монгол бөхөнд зориулсан цорын ганц хөшөө энд бий. Хүмүүс суль түүхээр тэр аяараа их элс рүү оджээ. Сулиар гурил хийгээд, өрөм, шар тостой иднэ. Харин цульхирыг намар түүдэг. Шар будаа шиг үрээр нь гурил хийнэ. Гурил нэг кг нь 20 мянга ч хүрнэ. Цагаан түнгийн хужир ямар ч угаалгын бодисоос дээр. Энэ хавийн айлууд хулхины саван, угаалгын нунтаг дэлгүүрээс авах шаардлагагүй.

Сүүлийн үед элсний чоно үржээд, малчид малаа манхан руу оруулахаас халгадаг болсон аж. Хөтөч маань “Найрагч аа, говь говь л гэнэ. Яг үнэндээ элсний хүч энд л хуралдана шүү дээ” гэж билээ. Хөхморьт уулаар сумаа нэрлэжээ. Дэргэд нь Сангийн далай нуур мэлтэрнэ. Сумынхан элсэн дотроо юугаар ч явна. Тэд их элсэнд морь, тэмээнээс гадна хийг нь сулласан дугуйтай машин, мотоциклиороо саагиулна. Төвийнхөн ч тэр, малчид ч тэр, цөм сав л хийвэл архи ууна. Эртний тэнгис, хул бархад, элсний нуурууд Хөхморьтын гайхуулга. Таван жил дамнасан ган, зудаар энэ нутагт мал, малчин хоёр их цөөрсөн.

Учир битүүлэг хоёр хужаа Сангийн далайн хөвөөнд хэд хоножээ. Тэднийг явсны дараа нуурын шувууд далавчаараа газар алгадан үхээд эхэлжээ. Бүр 4000 гаруй шувуу үхсэн байгаа юм. Хужаа нарыг хэн ч газарчилж ирээгүй гэнэ. Тэд гартаа газрын зураг хуйлчихсан явж байсан аж. Юу туршсан нь одоо ч оньсого. Сумын төвд цонх, хаалгагүй барилгууд зөндөө. Акталсан гэнэ. Жаахан тордоход л тохилог сууцнууд болно. Даанч сэтгэл дутжээ.

Нуур могойн хүрээ энд бий. 160-аад жилийн тэртээ Буурал хамба бариулжээ. Цагаантны генерал Казанцовын цэргүүд 1921 онд Баатарвангийн хүрээг “Магсаржавын хүрээ” гэж андууран хүн амьтныг нь алж, бурхан тахилыг нь аваад галдан шатаасан. Хувьсгалын дараа хийд сэргэж 17 жил ном хурж байгаад 1938 онд зүйл дуусаж, 1990 онд гурав дахиа сэргэжээ.

БАЯН-УУЛ СУМ

Уугуул иргэд нь хониныхоо ноосоор өвлийн оймс, бойтог хийнэ. Энэ нь тэдний брэнд бүтээгдэхүүн гэж хэлж болно. За тэгээд, алагдаахайн сүүлээр бийр урлаж зураг зурдаг “Цагаан” Жамбал гэдэг эр эндхийнх. Завханаас тасарч, Говь-Алтайд харьяалагдах болсон дөрвөн сумын нэг нь Баян-Уул. Нэр нь бараг сонсогддоггүй сум. Сумын төвд нь босгосон В.И.Ленин багшийн хөшөө он жилийн уртад улам өнгө зүс оржээ. Эндээс нэг үг цээжилж авсан маань “нулиа” байлаа. Энэ мяраалаг нялх хүүхэд болон тарган хүний суга, цавины нуралтыг хэлдэг аж. Тэд энэ үгийг байгаль дээр ч хэрэглэдэг. Байгаль гэснээс, сумын төвөөс холгүй байгалийн 14 өнгийн зос солонгорсон Ганган шанд хэмээх газар бий. Алдарт зураач “Марзан” Шарав эндээс зос авч байсан гэдэг. Баян-Уулчууд Ловонгийн нуруу, Баян Богд чандмань хайрхандаа зам мөрөө даатгана. Эднийхэн Өртөө цахирын энгэрт туурь нь байгаа Нуур могойн хүрээгээ их дурсана.

Арга ч үгүй дээ, хагас мянган ламтай номын орон байсан газар. Яруу найрагч Л.Мягмарсүрэнг эс тооцвоос суутан, цуутан огт төрөөгүй. Харин жалгын атамаанууд цөөнгүй байж. Эндхийн шилийн хулгайч нар агуй, элсэндээ адуу шахаж явсан хууч ярианууд үлджээ. Элсний арын “Ишиг” Намхай ч энэ сумынх. Баян-Уулын малчдаас “Бөхөнгийн мах амттай юу” гэхэд машид зэвүүцсэн байдалтай “Түй, түүний махыг монгол хүн идэх байтугай нохой ч шиншлэхгүй. Нэл гуур (булчирхай). Оох, балиар” гэдэг байгаа. Сумаас буцахдаа нэг айлаар зам асуух гэж ортол их эвгүй дүр төрхтэй эхнэр нөхөр хоёр сууж байлаа. Хүүхдүүд нь ч тэр. Нурууны шар үс босож, бушуухан зам мөр буруулсан.

ЖАРГАЛАН СУМ

Өглөө үүрээр өрхөө бүтээсэн айлууд угтлаа. Аймаар ч юм шиг. Гудамжаар нь золбин ноход гүйлдэнэ. Энэ бол Жаргалан сумын төв. Хажуугаар нь Завхан гол урсана. Дуунд мөнхөрсөн Эрээн нуур нь цалгайрч, үгийг нь зохиосон найрагч Хасагт хайрхандаа алхаж явна. Манайхан Цахиуртын нүүрсний уурхайгаар нь Жаргаланг гадарлана. Гадна дотныхон ухах гээд хэтэрхий их зардал гарах гээд байсан учир орхижээ. Уул нь 200 жилийн нөөцтэй гэнэм. Сумын нэрийн хуудас нь Ж.Батсуурь (бөх) аварга. Бас нэг хүрэл морь бий. Үүнийг булшнаас олсон аж. Ур хийцийн хувьд Ордосын булшны морь, Өмнөд Сибирийн Минусын хонхроос олдсон янгирын дүрстэй төстэй. Төмөр зэвсгийн эхэн үе, МЭӨ III-VII зуунд хамаарагдах уг хосгүй дурсгалыг 1965 онд сан хөмрөгт авсан ч гучин жилийн дараа ард олонд сайтар танигдан Монголын түүх, соёлын “сүлд” болон хувирсан юм. 2005 онд Монголын музейн шилдэг үзмэр болсон. Орон нутгийн судлах танхим нь гоё.

Гадны анчид тэх агнахаар зундаа байнга ирнэ. Тэд нутгийн залуусыг хөлслөн мориор ууланд мацаж, тэхээ унагадаг байна. Баян-Өлгийд л байдаг гэх нэн ховор ахууна шувуу энэ суманд бас бий. Зах зээлийн эхэн үед энэ сумынхан их бужигнасан даа. Махранз хамгаалалттай Гүүтийн булшийг хоёр дүүрчихсэн нөхөр 2000 он гаргаад тэсэлгүй ухсан байгаа юм. Төд удалгүй нэг нь цагаан талд мотоцикльтой онхолдон эрсдэж, нөгөө нь гэртээ ирээд өөрийгөө буудсан эмгэнэлт түүхтэй. Бас нэг инээдэмтэй хийгээд эмгэнэлт явдал энд болсныг зарим уншигч маань гадарлах буй за. Хасагт хайрхан ууланд ан хийж явсан дөрвөн залуу ар араасаа тэврэлдээд цасан дээгүүр гулган наадаад бэлд нь хүрэхээр шийджээ. Харамсалтай нь тэд цасанд нуугдсан халил том хясааг тооцоолсонгүй. Үхэн үхтэлээ гоё гулгаж байна хэмээн бодсоор л байсан байх даа. Алдарт Хүнхэрийн амралт нь төрийн мэдэлд байгаа учраас дампуурчээ. Нэг ор хоног нь 25 мянга учир хүмүүс хээр юм уу, уулын орой дээр буй хувийн буудалд хоног төөрүүлнэ. Очих зам нь үер усанд идүүлсэн учир хүмүүс явганаар км шахам алхаж хүрнэ.

ТАЙШИР СУМ

Сум тэр аяараа хүн алга. Багийн наадамд бүгд оджээ. Тайширын төв Хөхморьтоос ч долоон дор балгас. Үүнийг нь хэлэхээр “Та буруу замаар сум руу ороод ирсэн байна” гэх. Уул нь улс даяар хамгийн их нэр нь сонсогддог сум шүү дээ. Цэнхэр ууланд алт гарсан сургаар хэн хүнгүй очоод ухтал баахан сумны зэв гарчээ. Наробанчингийн тууриас ч баахан сум, буу олдсон. Сум ихтэй л сум бололтой. Сумнуудаа музейд хадгалжээ. Алдарт зураач “Марзан” Шаравын төрсөн нутаг. Улаан сармис Тайширын брэнд юмсанж. Завханчууд манайх гээд булаачихаж. Нарованчин гэгээн Б.Пүрэвжав, Диловхутагт Б.Жамсранжав нарын сүм балгас энд бий. Хийдийн тууринд гол сүмийн хана л үлджээ. Хээтэй, хээгүй ваар шаазан, тоосго хөглөрнө. Зэс аяга, тахилын цөгц, чимэглэл зүйлс ч элбэг. Мөн төвөд, монгол бичээст хаднууд, бясалгалын агуй байна. Агуйд эрдэнэс байгаа гээд ухаж сүйтгэжээ. Бас нэг туурь нь 1741 онд шаваа тавьсан Арын хүрээ. 1922 онд арваад жас, мянгаад ламтай байж. Тэгээд л 1937 онд “ниад”. Ойр орчмын хадаар нь суусар элбэг. Түүнийг адууны мах, шар тосоор агнадаг аж. Гоёмсог сортой, өхөөрдөм хөөрхөн эл амьтан их гэнэн. Дуртай юмыг нь тавиад дэргэд нь хавх урхи тавьчихаар цуварч ирээд л ороод байдаг гэх.

Төвийн дэргэдэх Номгон ууланд гарч үзсэн хүн үгүй. Сумынхан чөтгөртэй гэнэ. Тэд зуны шөнө төв талбайн гэрэл дор цээж, гуя нүцгэн суусаар үүр цайлгана. Нэг л учир байдаг байх. Тайширын Усан цахилгаан станц суманд падгүй. Аймгийн мэдэлд буй. Завхан голыг далангаар боож том нуур үүсгэжээ. Түүнийг “Гэгээн нуур” гэх. Наробанчин хувилгаан “Эндээс нарны буман гэрэл цацарна” хэмээн айлдсан аж. Ийн 130 метр өндөр хавцалд 50 метр өндөр, 200-гаад метр урт далан босгож, лусыг их зовоожээ. Үүсгэсэн нуурандаа ангийн нөөц тогтоож байна гээд моторт завь тавиад эхэлчихэж. Эрэг дээрх “Алтай-Тайшир”-ын ус цэвэрлэх байгууламж дээр хятадууд язганана. Монголчууд чадахгүй юу гэхээр “Чадахгүй” гэв. Цементийн найрлагад хужаа нар мундаг аж. Дөчөөд км үргэлжлэх уян ширмэн хоолойг дөрвөн метрийн гүнд булах ажил хаданд тулаад л паг. Угсралт дуусахаар Алтай хотынхон Завхан голын эрдэст усаар ундаална. Ус муу болохоор Говь-Алтайчууд элгээр үхээд байгаа аж. Тайшир бол ховор металлын эх орон. Эндхийн никель төмрийн (соронзон гүр) хүдрийн орд, тунамал фосфоритын орд их гай дуудах вий. Сумын бахархал нь “Өвөр цагаан толгой”-н хөшөө, Бэрх уулын бичээс, Овоон харын зураг, Харандаан хад.

ДЭЛГЭР СУМ

Гуулин бол Завхан голын хөвөөнд оршдог цэмцгэр тосгон. Социализмын үед Малын тэжээлийн үйлдвэр, Мод үржүүлгийн газрууд энд жинхэнэ хүчээ авч байлаа. Төрийн шагналт, эрдэмтэн Д.Содномдорж энд төрсөн байх шүү.

Энд саяхан Ерөнхийлөгчийн Тамгын дарга З.Энхболд “Гаалийн” Ш.Адъшаатай сугадалцан очсон байгаа юм. Гуулинд тэд их том Махны үйлдвэр барихаар болж, шууд л босгоод эхэлж. Нутгийн залуус хийх ажилтай болжээ. Биднийг тосгонд очиход дунд сургуулийн техник, хөдөлмөрийн танхимын барилга шатаж байлаа. Хаанаас ч юм, “Камаз” машин, уулын чулуу хусдаг аварга трактор гарч ирээд л байшинг няц дайраад галыг унтраачихав. Нийслэл, аймгийн төвд биш, сумын төвд ч биш, алслагдсан бяцхан сууринд үүнийг харлаа. Гуулинд ач гучаа харсан хөгшид л байдаг гэдэг нь худал аж. Энд харин А-92 бензин байдаггүй юм билээ шүү. Нутгийн айлууд Завхан голыг бараг өмчилчихсөн мэт нэг нэгнээ хажиглан хөөж тууж, манай хаваржаа, танай намаржаа гэх маргаан нь буу шийдэмдээ тулах нь холгүй болдог гэнэ. Гуулин тосгоноос урагшаа жаахан ухасхийгээд Дэлгэр сумын төв орно. Сумын төв, Тайгам нуур, Мянганы зам гурав жаахан тааруу дүр зурагтай. Сэтгэл гутам новшрол. Харин сумын төвөөс нарны цацраг мэт тал тал тийш зурайсан хээрийн зам үнэхээр догь. Ёстой торго шиг хэмээн хэлж болно. Дэлгэр сумын ойр хавьцаа хагалахад дотроос нь “оранж” зос гардаг Баянбууралын самрын яс шиг чулуу, Завхан голын хөвөөнд байдаг цонж хэрмийг эс тооцвол үзэж харах юм юу ч байхгүй.

ХАЛИУН СУМ

Эндэхийн хүмүүс хужаа нарыг нэг нүдээр үзэхгүй. Ногоо тарих төслөөр ирсэн хоёр хужаа нохой шиг хөөгдөөд буцжээ. Сумын төвөөс холгүй чацарганын төгөлтэй. Бас болоогүй, хөх тариа, арвай тарина. Ямар ч учиртай юм, Халиун хэмээх бяцхан толгойн нэрээр сум нь нэрлэгджээ. Төв нь бараг цөлийн бүсэд байдаг гэхэд их цэмцгэр харагдана шүү. Сумаас төрсөн зохиолчдынхоо тэрлэсэн эх орны шүлгүүдийг алтан хуудсан дээр сийлэн, соёмбын доор залжээ. Эндээс зургаан генерал төрсөн ч жинхэнэ нь хэд байдаг юм бол доо. Нөгөө Улсын начинд хөшөө босгож дуулиан тариад байдаг чинь энэ сум юм байна. Халиун бол жинхэнэ ирвэсний нутаг. Дээрээс нь, саатай шорооны нутаг. Залиугийн бэлийн шороог хувцсандаа үрэхэд нүд гялбам гялалзана. Хар Азаргын нуруу, Бурхан буудай уул, Хантайширын их уулс эл нутгийн бахархал. Сумын удирдлагууд их зохиолч, гүүш М.Цэдэндоржийн нэрэмжит “Хуурын эгшиг” найргийн наадмыг зохион байгуулсан нь хүмүүний сэтгэл оюунд гэрэл нэмжээ. Нутгийн уугуул иргэд сүсэг ихтэй. Тэд заримдаа мэдрэл муутай юм шиг аашлах авч цаанаа их цайлган гэгээн. Халиун сум, худаг гардаггүй. Германчууд бараг 400 метр өрөмдөөд бараагүй. Сумын төвийнхөн ундны усаа долоон км-ийн цаанаас зөөдөг. Хад асгатай ууланд нь ямаа их битүүждэг гэх. Битүүжнэ гэдэг хаданд түгжигдэн хаашаа ч үгүй болохыг хэлнэ. Битүүжсэн ямаа нь нэг сар гаруй өвс, усгүй гүрийсний эцэст нисэж үхдэг аж. Тэгэхээр ямаа гэдэг тэмээнээс ч тэсвэртэй мал бололтой.

Авгаржин Жа.Баяраа

/Улаанбатар-Төв-Булган-Өвөрхангай-Баянхонгор-Говь-Алтай/

2019.06.29-2019.08.31

Categories
мэдээ нийгэм

Бичил уурхайчид “Монголын төр, бичил уурхайчдын хооронд гүүр болж чадсан “Тогтвортой бичил уурхай” төслийнхөндөө баярлалаа” гэв

“Биднийг Монголын нийгэм ойлгодоггүй, юм л бол цагдаа сэргийлэхийнхэн ирж хөөж тууж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр “нинжа” гэж цоллож ад шоо үздэг байсан үе бий. Тэр үед нийгэм бүхэлдээ хүнд байсан. Гэтэл Швейцарын хөгжлийн агентлаг “Тогтвортой бичил уурхай” төслийг хэрэгжүүлж эхэлснээр бичил уурхай эрхлэгч болоод төрийн хооронд үүсээд байсан үл ойлголцол арилж, бүх юм хууль ёсны, ном журмын дагуу өрнөж, бичил уурхайчид байнгын, баталгаатай ажлын байраар хангагдаж, нөхцөл байдал илтэд сайжраад байна. 2005 онд “Тогтвортой бичил уурхай” гэсэн энэ төсөл хэрэгжиж эхлээгүй бол Монголын бичил уурхайн салбар, байгаль экологи ямархан байхыг үнэндээ төсөөлөхөд бэрх байна. Бие биенээ ойлгохгүй байсан төр, иргэн хоёрын хооронд гүүр болж чадсан Швейцарын хөгжлийн агентлаг болон швейцарын ард түмэнд баярлалаа” гэж “Хариуцлагатай бичил уурхай” форумын үеэр Монголын бичил уурхайчид ярьж байлаа.

Энэ сарын 19-нд Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам, Швейцарын хөгжлийн агентлагийн “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл хамтран “Хариуцлагатай бичил уурхай” сэдэвт форум Улаанбаатар хотноо болсон юм. Энэ форумыг уг төслийн хаалтын хүрээнд зохион байгуулснаараа онцлог байсан бөгөөд УУХҮЯ, БОАЖЯ, ХНХЯ, ХЭҮК, Монголбанк, АМГТГ, ҮСХ зэрэг төрийн байгууллагууд, бичил уурхай бүхий аймаг, сумдын удирдлага, олон улсын байгууллагууд, хувийн хэвшил, сургалтын байгууллага, Монголын бичил уурхайн нэгдсэн дээвэр холбоо, ороннутгийн бичил уурхайчдын төлөөлөл болон Монгол Улсад суугаа дипломат албаны байгууллагууд, Элчин сайдууд зэрэг нийт 250 гаруй хүн оролцсон. Энэ форумаар “Тогтвортой бичил уурхай” төслийн үр дүнг танилцуулж, бичил уурхайн талаар баримталж буй бодлого, түүний үр нөлөөний талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэн шийдвэрлэж болох асуудлуудын талаар хэлэлцсэн юм. Форумын эхэнд Уул уурхай, Хүнд үйлдвэрийн дэд сайд Д.Загджав “Монгол Улсад бичил уурхайн эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, бичил уурхайг зохион байгуулах, албажуулах чиглэлээр 2005 оноос эхлэн санхүүгийн болон мэргэжлийн дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байгаа Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн удирдлага, Тогтвортой бичил уурхай төслийн хамт олонд Уул уурхайн яамны нэрийн өмнөөс болон хувиасаа чин сэтгэлийн талархал илэрхийлье. Бичил уурхайн асуудлыг төр, засаг анхааралдаа авч холбогдох хууль тогтоомжид тусгасан, тухайлбал, Төрөөс эрдэс баялгийн талаар баримтлах бодлого, Засгийн газрын 2016-2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр зэрэг урт, дунд хугацааны бодлогын бичиг баримтууд, Бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлох журмыг Засгийн газрын 2017 оны 151 дүгээр тогтоолоор шинэчлэн баталсан. Тус тогтоолын хэрэгжилтийн хүрээнд Хөдөлмөр нийгмийн хамгаалалын сайд, УУХҮ-ийн сайдын хамтарсан тушаалаар Бичил уурхайн аюулгүй байдлын дүрмийг баталсан. Журмыг боловсронгуй болгоход олон удаагийн хэлэлцүүлэг, уулзалт зохион байгуулахад төслийн дэмжлэг оролцоо чухал байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй” гэлээ. Мөн Монгол Улсыг хавсран суух Швейцарын Холбооны Улсын Элчин сайд Бернардино Регацциони хэлсэн үгэндээ “Монголын бичил уурхайн салбар тогтвортой болгосноор манай төсөл ингээд дуусгавар болж байна. Цаашид Монгол Улсын Засгийн газар болон бусад хамтрагч талууд энэ салбарыг өөрсдийн холбогдох чигүүргээр хамтран ажиллана гэдэгт Швейцар Улс болон Швейцарын хөгжлийн агентлаг итгэж байна” онцлон тэмдэглэсэн юм. Форумын үеэр бичил уурхайчдын гар урлалын үзэсгэлэн-худалдаа,бичил уурхайн салбартай холбоотой тоон болон график мэдээллүүдийг танилцуулсан самбаруудыг дэлгэсэн байлаа. 2009 онд Монголбанкинд жилд аж ахуйн нэгжүүд 4.6 тонн алт, харин иргэд буюу бичил уурхайчид 0.4 тонн алт тус тус тушааж байсан бол энэ оны аравдугаар сарын байдлаар аж ахуйн нэгжүүд 6.9 тонн, иргэд 6.0 тонн алт тушаагаад байгаа юм байна. “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл хэрэгжиж эхэлснээр олон эерэг өөрчлөлт гарсны нэг нь хөдөлмөрийн аюулгүй байдал бүрэн хангагдаад байгаа билээ. Хууль бус олборлолт хийсний улмаас 2010 онд 55 осол гарч, 27 хүн эндэж байсан бол энэ тоо он наашлах тусам буурсаар 2019 онд ослын тоо тав болоод байна. Энэ бол маш үнэ цэнэтэй үзүүлэлт. Бас нэг таатай мэдээ бол төсөл хэрэгжсэн хугацаанд бичил уурхайчдын өөрсдийн санхүүжилтээр нийт 562.65 га талбайг нөхөн сэргээгээд байгаа юм байна.

Форумын үеэр Швейцарын хөгжлийн агентлагийн хөтөлбөрийн зохицуулагч, “Тогтвортой бичил уурхай” төслийн үндсэн зохицуулагч Н.Эрдэнэсайхантай уулзаж төслийн үр дүнгийн талаар тодрууллаа. Тэрээр “Бичил уурхай гэхээр зөвхөн Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамны асуудал биш. Энэ бол нийгмийн асуудал. Тойрсон олон салбарын асуудал юм. Тэгэхээр салбар болгон өөрсдийнхөө чиг үүргийн хүрээнд бичил уурхай дээрх сайн туршлагаа цаашид авч явна гэсэн үг. Энэ хүрээнд хэдийгээр журам байгаа ч гэсэн холбогдох яамдын тогтоол, стандартууд бий. Ийм байдлаар цаашид бичил уурхайг авч явна. “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл хэрэгжсэнээр олон талын үр дүн гарсан. Гол үр дүнгээс яривал, төсөл хэрэгжсэнээр нэгдүгээрт, бичил уурхайчид маань мөнгөн усгүйгээр алтыг боловсруулах цехтэй боллоо. Технологи нь бий болчихлоо. Энэ технологи таван газарт хэрэгжиж байна. Монголд бичил уурхайчид мөнгөн ус хэрэглэхгүйгээр ажиллаж байна гэсэн үг. Хоёрдугаарт, бичил уурхайчид зохион байгуулалтад орж байна. Өмнө нь талаар нэг тарчихсан, хаана алт байна тэр рүү бөөнөөрөө дайрдаг байсан бол орон нутгийн харьяаллаараа зохион байгуулалтад орж албажицгаасан. Монголын бичил уурхайн нэгдсэн дээвэр холбоонд одоогоор 9,300 хүн бүртгэлтэй байна. Зохион байгуулалтад орсноор бичил уурхайн аюулгүй байдлаа хангаж байна. Үүнээс гадна татвар төлж, нийгмийн даатгалд хамрагдах болсон. Гэх мэт сайн туршлага олон байна. Үүнд нэг зүйлийг онцлон хэлэхэд бичил уурхайчдын нөхөн сэргээлтийн аргачлал гэж бий. Гар аргаар 562 га талбайг нөхөн сэргээгээд байна шүү дээ” гэсэн юм. Мөн энэ үеэр Баянхонгор аймгийн Засаг дарга Г.Батжаргалаас форумын сэтгэгдлийг нь сонсоход “Энэ төслийг хэрэгжихээс өмнө манай аймагт нөхцөл байдал ямар байсныг ярья л даа. Манай Баянхонгор аймагт 1999-2001 онд дамнасан зуд болсон. Зуднаар манай аймаг нийт малынхаа гуравны хоёр хувийг нь алдаж, 800 гаруйхан мянган толгой малтай үлдэж байлаа. Маш олон иргэн амьжиргааны эх үүсвэр болсон малаа алдсан. Тэгээд тэдний амьдрах, үр хүүхдээ тэжээх, оршин тогтнох арга хэлбэр нь байгалийн баялаг болж хувирсан. Тиймээс тухайн үедээ, оргил ачааллын үе буюу зуны дэлгэр цагт Баянхонгор аймагт алт гарлаа гэж дуулдсан нэг газарт л гэхэд 10,000 гаруй “нинжа” буюу гар аргаар алт олборлогчид цугладаг байлаа. Ийм их төвлөрөл болдог байлаа. Тэр олон мянган хүнийг тараая гэхээр хүч хүрэлцэхгүй. Нэг удаадаа хөөж, тараахаар буцаад цуглачихдаг байлаа. Ийм л байсан. Тэгэхээр энэ байдлыг ямар нэгэн зохион байгуулалтад оруулах зайлшгүй хэрэгцээ байна гэдгийг харж 2007 оноос хойш манай аймаг Швейцарын хөгжлийн агентлагтай хамтарч хариуцлагатай бичил уурхайг хөгжүүлэх “Тогтвортой бичил уурхай” төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Үр дүнтэй ч болсон. Манай аймгийн хэмжээнд гурван сумыг хамарсан томоохон хэмжээний буюу бичил уурхай эрхлэгчдийг дэмжих холбоо, тэднийг зохион байгуулалтад оруулсан бүтцүүд бий болсон. Ингэснээр нийгэмд эерэг үр нөлөө гарч, улмаар төр засгийн бодлогын түвшинд нөлөөлж, бичил уурхайг хүлээн зөвшөөрсөн эрх зүйн бичиг баримт, акт гарахад хүргэсэн. 2010 онд бичил уурхайчдын үндсэн зөвлөгөөн Төрийн ордонд болж, Ашигт малтмалын тухай хуульд “Бичил уурхайгаас бусад тохиолдолд тусгай зөвшөөрөлгүйгээр ашигт малтмал эрэх, хайх, олборлохыг хориглоно” гэсэн өөрчлөлт орсон. Ингээд бичил уурхай тусгай зөвшөөрөлтэйгөөр буюу зохицуулалттайгаар хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулах болсон” хэмээгээд “Монгол Улсын хэмжээнд ихээхэн үр дүнтэй хэрэгжсэн төслүүдийн нэг бол “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл. Нийгмийн хариуцлагагүй, замбараагүй хэсгийг зохион байгуулалтад оруулж чадсан. Одоо энэ төсөл дууслаа. Ингэхээр цаашид яах вэ гэдэг чинь Монгол төрийн хийх ёстой ажил л даа. Бичил уурхайг ор тас хориглож болохгүй асуудал. Одоо яах ёстой вэ гэхээр, энэ бүтцийг цааш авч явах бүтцүүдийг орон нутгуудад бий болгох ёстой” гэж ярилаа.

Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо суманд үйл ажиллагаа явуулдаг “Хувиараа ашигт малтмал олборлогчдыг дэмжих холбоо” ТББ-ын тэргүүн Ч.Отгонбаатартай уулзаж цөөн хором ярилцсан юм. Тэрээр бичил уурхайн салбарт 2005 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байгаа юм байна.

-“Тогтвортой бичил уурхай” төсөл хэрэгжихээс өмнө бичил уурхайн салбарт эмх замбараа гэж зүйл огт байгаагүй байх шүү?

-2000-аад оны эхэн үеэс “нинжа” гэдэг нэршил явж эхэлсэн. Тэр үед маш түвэгтэй байсан. Иргэд нь төр засагтайгаа тэрсэлдсэн маягтай ч гэх юм уу, цагдаа нар байнга ирж гар аргаар алт олборлогчдыг хөөдөг байсан. Тэр байдлыг өнөөдрийнхтэй харьцуулбал тэнгэр, газар шиг л ялгаатай байна. “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл бичил уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг иргэдийг чадавхжуулах тал дээр дорвитой томоохон ажлуудыг хийсэн л дээ. Өнөөдөр энэ төсөл хаалтаа хийж байгаа ч Монголын бичил уурхайчид нэгдээд нэгдсэн дээвэр холбоогоо байгуулсан. Энэ холбоо маань үлдэж байгаа. Холбоо маань 2013 онд байгуулагдсан л даа. Энэ байгууллага маань “Тогтвортой бичил уурхай” төслийн хийж байсан ажлыг цааш үргэлжлүүлээд аваад явах бүрэн чадамжтай гэж харж байна.

-“Нинжа”-гаас бичил уурхайчид болж, нэршлээсээ эхлүүлээд олон сайхан өөрчлөлтийг энэ төсөл Монголын бичил уурхайн салбарт авч ирлээ дээ?

-Бичил уурхайчдын ажлын байр тогтвортой болсон. Олон жилийн турш ингээд тогтвортой ажиллаад ирэхээр хүмүүсийн амьдрал дагаад сайжирч байна.Цаашилбал аймаг, орон нутгийн эдийн засагт маш их сайн нөлөө үзүүлдэг. Баянхонгор аймгийн хувьд малын гаралтай бүтээгдэхүүнээс олсон ашиг нэгдүгээрт ордог бол хоёрдугаарт бичил уурхайгаас олсон ашиг орж байгаа. Орон нутгийн иргэдтэй уулзаад явж байхад “Бичил уурхайчид ажилдаа гарахаар бидний орлого нэмэгддэг” гэж ярьдаг. Дээр нь бид үндсэн орд дээр ажилладаг учраас хүдэр боловсруулах үйлдвэртэй хамтарч ажилладаг.Баян-Овоо суманд хүдэр боловсруулах үйлдвэр барьж байгаа. 20-30 хүнийг ажлын байраар хангах үйлдвэр л дээ. Бичил уурхайчид маань дан ганц бичил уурхайн чиглэлээр биш оёдолчин, гуталчин, мужаан, ХАБ-ын ажилтан, жимс жимсгэнийн фермер, хүнсний технологич, баяжуулахын оператор, уул уурхайн тоног төхөөрөмж, үсчин, сантехникч, тогооч, цахилгаанчин, хүнд машин механизмын оператор, талх нарийн боовчин, нягтлангийн туслах зэрэг мэргэжлийн сургалтад хамрагдаж, тэр чиглэлээрээ ажиллаж байгааг энд дурдъя.

-Танай аймгийн бичил уурхайчдын аюулгүй ажиллагаа болоод нөхөн сэргээлтийг сонирхвол?

-Хүн ажлын тогтвортой байртай болчихоор ажлын байраа янзлаад, аваар осолгүй орчинд ажиллах нөхцөлөө бүрдүүлдэг. Олноороо шороонд даруулж амиа алдаж байсан үе чинь өнөө “нинжа” байх үе л дээ. Цагдаагаас зугтаад нүх рүүгээ орно. Тэгж зугтаж байхдаа багана, түшлэгүүдээ нурааж дээрээсээ шороонд даруулдаг байсан юм. Тэгэхэд маш их хүн нас барж байлаа шүү дээ. Одоо бол амиа алдаж байгаа хүний тоо эрс цөөрсөн. Бараг л байхгүй болсонтой адил болсон. Хариуцлагатай болоод ирэхээр хүн өөрийнхөө ажиллах ажлын орчин, байраа бэлдэж аюулгүй ажиллагаагаа хангадаг. Нөхөн сэргээлтийн хувьд ярихад “нинжа”-гийн үед байгаль сүйдэж аймшигтай болсон. Тэрнийг хариуцах хүн байгаагүй. Одоо бол бид 30 га газар дээр найм дахь жилдээ ажиллаж байна. Бид дундын сангаа үүсгээд нөхөн сэргээлтээ хийгээд явдаг. Нөхөн сэргээлтээ хийчхээд хүлээлгэж өгдөг. Өнөөдрийн форумд салбарын сайд, аймгийн Засаг дарга нар, яамд, агентлаг гээд холбогдох бүх байгууллагын удирдлага, албаны хүмүүс ирчихсэн байна. “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл бол бичил уурхайчдыг эдгээр хүмүүстэй маш сайн уяж, холбож өгсөн. Энэ уялдаа холбоог маш сайн хийж өгсөн учраас бид төр засагтайгаа ойлголцож байна. Нэн ёсондоо “нинжа” гэдэг хэсэг бүлэг хүмүүсийг монголчуудад ойлгуулах гэж их зовсон. Монголчуудыг монголчуудтай нь уулзуулж, ойлголцуулах гэж швейцарь хүмүүс ирлээ шүү дээ. Монголын төр, бичил уурхайчдын хооронд гүүр болж чадсан “Тогтвортой бичил уурхай” төслийнхөндөө баярлалаа. Бичил уурхай гэдэг бол маш түвэгтэй салбар ч гэлээ энэ төслийнхөн тодорхой үр дүнгүүдийг гаргаж чадсан. “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл хэрэгжиж эхэлснээр бичил уурхайд маш том эерэг нөлөө өгсөн л дөө. Манай байгууллагын хувьд уг төслийнхөнтэй нэлээд ойр дотно ажилласан гэж хэлж болно.“Тогтвортой бичил уурхай” төсөлд ажиллаж байсан үе үеийн удирдлагууд, хүмүүс болон одоо ажиллаж байгаа хүмүүстээ хандаад баярлаж явдгаа илэрхийлж байна. Сэтгэл зүрх гаргаж бидэнтэй хамтарч ажиллаж байсанд бичил уурхайчдынхаа өмнөөс талархал илэрхийлье гэсэн юм.

Тогтвортой бичил уурхай төсөл Говь-Алтай аймагт 2012 оноос хэрэгжиж эхэлсэн бөгөөд өнгөрсөн хугацаанд олон өөрчлөлт гарсныг тус аймгийн Засаг дарга В.Рэнцэндорж ярьж байлаа. Тэрээр “Швейцарын хөгжлийн агентлагийн “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл манай аймагт 2012 оноос хэрэгжсэн. Манай аймгийн нийт газар нутгийн 40 гаруй хувь нь улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтад байдаг. Тийм учраас бичил уурхайн үйл ажиллагаа зарим аймгуудтай харьцуулах тийм ч өндөр хувьтай биш. Аймгийн хэмжээнд ажилгүй иргэдийн тоо их байна. Үүнтэй холбоотойгоор хувиараа ашигт малтмал эрхлэгч иргэдийн тоо их байсан. “Тогтвортой бичил уурхай” төсөл хэрэгжсэнээр эдгээр хүмүүсийг тодорхой зохион байгуулалтад оруулсан. Орон нутгийн хэмжээнд татвар төлдөг, нийгмийн даатгалд хамрагддаг хэлбэр рүү оруулж өгсөн. Нийтдээ 10-аад нөхөрлөл байгуулагдсан, 400 гаруй хүн нэгдсэн зохион байгуулалтад орж хариуцлагатай бичил уурхайчид болсон. Манай аймагт хууль бусаар үйл ажиллагаа явуулаад орхичихсон байсан 70 га газарт нөхөн сэргээлт хийсэн” хэмээн төслийн онцлог талуудыг хэлсэн юм. Ийнхүү форумд оролцогчид санал бодол сэтгэгдлээ илэрхийлцгээлээ.

Хэлэлцүүлгийн үеэр “Төсөл хэдийгээр дуусаж байгаа ч цаашид бичил уурхайн салбарын үйл ажиллагааг тогтвортой явуулахын тулд мэргэжлийн холбоодод нь төрийн зарим эрх үүргийг хуваарилж өгч, энэ салбарыг хариуцуулаад ажиллуулах нь зөв. Үүн дээр төр засгаас дэмжих хэрэгтэй” гэсэн санал ихээр гарч байлаа. Монголын бичил уурхайчдын нэгдсэн дээвэр холбооны ерөнхийлөгч Л.Дэлгэрбаяр “Мэргэжлийн холбоонд нь төрийн зарим эрх үүргийг шилжүүлье гэдэг чинь боломжтой хувилбар. Бичил уурхайн нэгдсэн дээвэр холбоо бол цорын ганц, үндэсний хэмжээний холбоо. “Тогтвортой бичил уурхай” 15 жил хэрэгжихдээ манай холбоог нэлээд чадавхжуулж өгсөн. Тиймээс бидэнд төрийн зарим эрх үүргүүдийг холбоон дээрээ аваад цаашид мэргэжлийн холбоо болоод явах боломж байна. Туршлага, мэдлэг, боловсрол, хүний нөөц бидэнд байна. Энэ бүх боломжийг “Тогтвортой бичил уурхай” төслийнхөн бидэнд бий болгож өгсөн” хэмээлээ.


Categories
гадаад мэдээ

Гурван улсын Батлан хамгаалахын сайд нар Бангкокт уулзжээ

Тайландын нийслэл Бангкок хотноо өнгөрсөн ням гаригт Япон, АНУ, БНСУ-ын Батлан хамгаалахын сайд нарын уулзалт болжээ. Тус хурлаар талууд тагнуулын мэдээлэл солилцох тухай гэрээг хэлэлцсэн байна. Японы Батлан хамгаалахын сайд Таро Коно Умард Солонгос баллистик пуужингуудын туршилтыг удаа дараа явуулсан нь бүс нутгийн аюулгүй байдалд заналхийлж байна. Гурван талын Батлан хамгаалахын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх хэрэгтэйг уриалжээ.

Харин БНСУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Жон Кён Ду “БНСУ, Япон, АНУ-ын нийтлэг эрх ашиг сонирхолд тулгуурласан харилцааг хөгжүүлнэ гэдэгт найдаж буйгаа мэдэгдэв.

АНУ-ын Батлан хамгаалахын сайд Марк Эспер “АНУ, БНСУ хоёр улс цэргийн хамтарсан сургуулилтаа тодорхой бус хугацаагаар хойшлуулсан явдал нь Умард Солонгост “эерэг дохио” болох юм. Хоёр улс эцсийн бүлэгт Солонгосын хойгийг цөмийн зэвсэггүй болохыг эрмэлзэж буй” гэжээ. Тэрээр мөн АНУ, Япон, БНСУ нийтлэг зорилтуудад хүрэхийн тулд хамтран ажиллах хэрэгтэйг онцлов.

Гурван орны Батлан хамгаалахын сайд нар уулзалтын төгсгөлд БНАСАУ-ыг цөмийн зэвсгээс бүрэн ангижруулахыг уриалсан хамтарсан мэдэгдлийг үзэглэжээ. Мөн талууд харилцан мэдээлэл солилцох зэрэг аюулгүй байдлын хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэхээр болжээ.

Categories
гадаад мэдээ

Тэмцэгчдийн эсрэг байлдааны сум хэрэглэхийг анхааруулав

Хонконгийн цагдаа нар Политехникийн их сургуулийн хотхонд даваа гаригт шилжих шөнө тусгай ажиллагаа явуулж, 200 гаруй хүнийг саатуулжээ. “Associated Press” агентлагийн мэдээлснээр хэв журам сахиулагчид тэмцэгчдийн эсрэг нулимс асгаруулах хий, резинэн сум ашигласан байна.

Харин жагсагчид цагдаа нар руу тоосго болон Молотовын шингэн бүхий лонх шидэцгээжээ. Түүнчлэн Хонконгийн цагдаагийн газраас хэрэв тэмцэгчид асуудлыг түрэмгийлэл, хүчирхийллийн хэлбэрт шилжүүлбэл галт сум ашиглана хэмээн анхааруулав. Тодруулбал, тэмцэгчдийг нийтийн эзэмшлийн зам талбайг хааж, гудамж талбайд үймээн дэгдээх, танхайн сэдлээр дээрэм хийх, банк дэлгүүрийг түйвээвэл жагсагчдын эсрэг байлдааны сум ашиглана гэжээ. Харин Хонконгийн Мэргэжлийн багш нарын холбоо, Их сургуулийн ажилчдын холбооноос оюутнууд болон гадаадын иргэдийн аюулгүй байдалд “маш их санаа зовж байна” гэж мэдэгдсэн байна. Онцгой бүсэд өрнөөд буй нөхцөл байдлаас үүдэн гадаадын зарим оюутныг нутаг буцааж эхэлсэн талаар мэдээлжээ. Дашрамд хэлэхэд, Политехникийн их сургуулиас 50 метр зайд Хятадын Ардын чөлөөлөх армийн бааз байрладаг аж.

Хонконгт өрнөөд буй эсэргүүцлийн давалгаа өнгөрсөн зургадугаар сараас эхлэлтэй. Хотын иргэд гэмт хэрэгтэнг эх газрын Хятадад шилжүүлэн өгөх тухай хуулийн төслийг эсэргүүцэн жагссан. Эсэргүүцлийн давалгаа тав дахь сардаа үргэлжилж байна. Хонконгт эдийн засгийн хүндхэн асуудал тулгараад байгаа аж. Санхүүгийн байгууллагууд тэр дундаа 250 банк үүдээ хаахад хүрсэн. Мөн ахлах болон их сургуулиудыг түр хаажээ. Ямартаа ч эсэргүүцлийн хөдөлгөөнийг үл харгалзан орон нутгийн сонгуулийг арваннэгдүгээр сарын 24-нд явуулахаар төлөвлөж байна.