Month: November 2019

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай ярилцлаа.

---

-Олон жил яригдсан Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг Их хурал баталлаа. Нэмэлт, өөрчлөлтөд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ 100 хувийн саналаар баталлаа. Мниий хувьд шүүх засаглалтай холбоотой 62 гишүүний өргөн барьсан нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалыг түлхүү дэмжсэн.

Монгол Улсад өнөөдөр хамгийн чухал асуудал бол шүүх засаглалын шударга бус байдал. Ус агаар мэт дутагдаж байгаа зүйл шударга ёс мөн үү гэвэл мөн. Шударга ёсыг хуулийн байгууллага л тогтооно. Ялангуяа шүүхийн үйл ажиллагаатай салшгүй холбоотой. Нэмэлт, өөрчлөлтөд Шүүх засаглалтай холбоотой гурван заалт дэмжигдсэн.

Монгол Улсын шүүх засаглалыг сайжруулахад нэлээд ололттой заалтууд орсон. Шүүгчтэй холбоотой томилгооны талаар шүүгчийг өөрчлөх, чөлөөлөх, огцруулах хариуцлага тооцох асуудлуудыг ШЕЗ, Шүүхийн сахилгын хороогоор зохицуулахаар нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгалаа. Дээр нь тойргийн шүүх байгуулах заалт тусгагдлаа. Үндсэн хууль батлагдсанаар 30 гаруй органик хуулийг өөрчилнө. Эдгээр органик хуулиар Үндсэн хуульд орсон Шүүх засаглалын гурван заалт дээр нэмээд цаашид сайжруулаад явна гэж ойлгож байгаа. Үндсэн хуульд ард түмэнд ээлтэй олон зүйл заалт орсон. Энд аливаа нэг албан тушаалтан, эрх мэдэлтэнтэй холбоотой тэр хүмүүсийн эрх ашгийг хөндсөн, эрх мэдлийг дээшлүүлсэн заалт ороогүй. Хамгийн чухал нь байгалийн баялгийг үр дүнтэй ашиглаж, ялангуяа стратегийн ордуудыг зөв зохистой ашиглаж, ирээдүй хойч үедээ Баялгийн сан байгуулах ёстой. Баялгийн сангийн өгөөж, хуримтлалыг дээшлүүлбэл ирээдүй хойч үедээ өв хөрөнгө өвлүүлэх томоохон өөрчлөлт орсон.

-Гишүүдэд хариуцлага тооцдог асуудал тодорхой хэмжээнд тусгагдсан гэж ойлгох уу?

-УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татахтай холбоотой заалтууд орсон. УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдсон бол шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоол гарсан тохиолдолд эргүүлэн татдаг байсан бол одоо Үндсэн хууль зөрчих юм бол УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татна гэсэн зүйл орсон. Үндсэн хууль өргөн хүрээтэй ойлголт. Нийгмийн зөвшилцлийн хүрээнд бий болдог. Бидний тулгуур бичиг баримт. Түүнчлэн УИХ-ын хариуцлагыг дээшлүүлэх үүднээс чуулганы хуралдаан 50 хоног хуралддаг байсныг ажлын 75 хоног болгож өөрчилсөн. Энэ заалт нь дордохын долоо гэдэг өөрчлөлтийг зассан нэг хувилбар. Мөн гол, гол хуулиудыг Их хурлын гишүүдийн олонх нь зөвшөөрсөн тохиолдолд батлагдсан гэж тооцно гэж байгаа. Өмнө нь 21 гишүүн хууль батлах боломжтой байсан. Одоо ч ийм процесс явдаг. 2020 оны тавдугаар сараас эхлэн мөрдөгдөх нэмэлт, өөрчлөлт хийсэн Үндсэн хуулиар хуулийг УИХ-ын гишүүдийн 39-өөс дээш гишүүн хууль батална гэх заалт хэрэгжинэ. Ингэснээр хуулийг цөөхөн гишүүд баталж байна, чанар муутай хууль хийж байна гэх зэрэг асуудал үүсэхгүй. 39-өөс дээш гишүүн батална гээд заачихаар нэлээд шалгуур давж байж хууль батлагдана гэсэн үг.

-Ерөнхий сайд танхимаа өөрөө бүрдүүлэх заалт батлагдсан ч Их хурлын гишүүдийн дөрөв нь давхар дээлтэй байхаар тусгагдсанд зарим хүмүүс шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Энэ тухайд?

-Ерөнхий сайдыг хариуцлагажуулж, өгөх ёстой эрх мэдлийг нь өгч ажиллах нь зүйтэй. Мэдээж Ерөнхий сайд танхимын гишүүдээ өөрөө бүрдүүлнэ гэх заалт дэмжигдсэн. Гэхдээ Их хуралд танхимын гишүүдээ танилцуулна. Их хурал батлахгүй. Сайдуудыг Их хурал батлахгүй юм бол Их хуралд тангараг өргүүлэх концепц явж байгаа.

Харин Их хурлын гишүүдийн 19 буюу түүнээс дээш гишүүн Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг тавибал нийт гишүүдийн олонх 39 буюу түүнээс дээш гишүүн Засгийн газрыг огцруулах нь зүйтэй гэж зөвшөөрөх юм бол огцорно. Мөн Ерөнхий сайд улсын хэмжээний том бодлогын талаар УИХ-д итгэл хүлээлгэх асуудал нэмэлт, өөрчлөлтөд тусгагдсан. Хэрвээ энэ бодлого Их хурлын гишүүдийн олонхын саналыг авч чадахгүй бол Ерөнхий сайд огцорно гэх үзэл баримтлал туссан. Түүнчлэн Засгийн газрын гишүүдийг давхар дээлтэй байна гэж иргэд шүүмжилдэг. Дөрвөн Их хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байх нь зүйтэй гэж үзсэн. Ер нь Засгийн газрыг Их хурлаас тусгаарлах асуудал байж болохгүй. Учир нь Их хурал Засгийн газрыг байгуулдаг. Манай улс парламентын тогтолцоотой улс. Парламент эрх мэдлийнхээ хүрээнд Засгийн газрыг ажиллуулдаг. Засгийн газарт УИХ-ын гишүүн хавсарч үүрэг гүйцэтгэж болохгүй гэхээр өнөөгийн нөхцөл байдалд улс төр, төрийн тогтолцоог бодоод үзсэн ч болохгүй. Тиймээс дөрөв хүртэлх гишүүн давхар дээлтэй байж болох юм гэж үзсэн. Мөн Ерөнхий сайдын өргөн барьсан төсвийг Их хурал баталдаг ч тэр эрхээрээ түрүү барьж төсөвт дур мэдэн өөрчлөлт оруулж болохгүй гэх заалт орсон.

Түүнчлэн хотуудын тухай заалтыг нэлээд ярьсан. 1992 оны Үндсэн хуулиас өмнө Дархан, Эрдэнэт хотын статустай байсан. Дагавар хотыг байгуулахгүйгээр нийслэл хотын хүн амын нягтаршлыг бууруулах боломжгүй. Гэхдээ энэ санал тогтоол маягаар дэмжигдсэн.

-Ерөнхийлөгчтэй холбоотой заалт 2021 оноос хэрэгжинэ гэж байгаа. Одоогийн Ерөнхийлөгч дахин нэр дэвших боломжтой юу?

Ерөнхийлөгчтэй холбоотой нэг заалтад Ерөнхийлөгчийг зургаан жилээр нэг удаа сонгоно гэх заалт дэмжигдсэн. Үндсэн хуульд оруулсан нэг өөрчлөлт хууль санаачлах хүрээ хязгаарыг нь тогтоож өгсөн. Ерөнхийлөгч өөрийн хамаарах хүрээний бусад асуудлаар хууль санаачлахаа больё гэж байгаа юм. Одоогийн Ерөнхийлөгч дахиад нэр дэвших боломжийг нээж өгсөн. Энэ бүхнээс харахад Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт иргэд рүү чиглэсэн, байгалийн баялгийн зохистой хэрэглээг хангасан, үр өгөөжийг дээшлүүлсэн, хууль шүүхийн байгууллагуудын асуудлуудыг зохицуулсан, УИХ, Засгийн газрын хариуцлагын асуудлыг төгөлдөржүүлсэн нэмэлт, өөрчлөлт боллоо гэж дүгнэж байгаа.

-Ирэх оны төсвийг сонгуульд зориулагдсан төсөв боллоо гэж байна. Нөгөө талаар тогтолцоо нь ийм байгаа учраас ямар ч аргагүй гэх зүйлс яригдаж байна. Таны тойрогт хэр хэмжээний төсөв тусгагдсан бэ?

-2020 оны төсвийг улстөржсөн, сонгуультай холбоотой төсөв гэдгийг би хүлээн зөвшөөрөхгүй. Зарим гишүүд тийм зүйл ярьж байгаа юм шиг билээ. Тэр сум, багт иргэд амьдарч байгаа учраас тэр хүмүүсийн нийгмийн салбарын асуудал, амьдрах орчныг сайжруулах, ажиллах, хөдөлмөрлөх нөхцөлийг төсвөөр оруулж болохгүй ээ. Нэг талаас Монгол Улсын төсвийг шүүмжилж байгааг хүлээж авах нь зүйтэй. Улсын нэгдсэн хөгжлийн бодлого гэж байх ёстой. Тиймээс бид Үндсэн хууль дээр хөгжил төлөвлөлтийн бодлогыг эргэж оруулсан. Аливаа улс хөгжлийн бодлогоо тодорхойлж, яг тэр бодлогоороо хөгжиж явах ёстой. Бид 20 жилийн дараа хаана очих вэ гэдэг асуудлыг ярих ёстой. Нэг нам сонгуульд гараад ирэхээр өмнөх Засгийн газрын ажлыг үгүйсгэдэг бодлоготой байж болохгүй. Монгол Улсын хөгжлийн бодлого тодорхойлсон олон бичиг баримт байгаа. Засгийн газар салбарын хүрээнд нэлээд олон хэлэлцүүлэг зохион байгуулах шиг боллоо. Тайлангаа гаргаж тавиагүй байна. Эрчим хүчний салбартай холбоотой бодлогыг сонирхлоо. Эрчим хүчний дэд бүтэц, зам харгуйгүйгээр улс орон хөгжинө гэж байхгүй. Хөгжлийн суурь нөхцөл нь эдгээр зүйлс. Эрчим хүчний хэрэглээ жилээс жилд нэмэгдэж байна. Гаднаас авч байгаа импортыг бууруулах эрчим хүчний урьдчилсан бодлого гарсан байсан. Энэ маш зөв бодлого. Өөрийн онцлогт тохирсон ажлын байр нэмэгдүүлсэн, үйлдвэр хөгжсөн бодлого Монгол Улсад хэрэгтэй. Гэвч Монгол Улс үйлдвэрлэгчдийг дэмжих бодлого барьдаггүй. Миний тойргийн төсөвт тавих ёстой зүйлүүд тусгагдсан.

-“Оюу толгой ордын ашиглалтад Монгол Улсын эрх ашгийг хангуулах тухай” УИХ-ын тогтоолыг баталлаа. Ингэснээр хоёр тал хэлэлцээрийн ширээний ард сууж чадна гэж харж байна уу?

-Их хурлаас долоон зүйл заалттай тогтоол гаргасан. Өнөөдөр Оюу толгой, Дубайн гэрээтэй асуудал Их хурлаар яригдаж байна. Оюу толгойн гэрээг цуцална гэж хэн ч яриагүй ээ. Энэ том төслийг зогсоож болохгүй. Манай эдийн засагт хэрэгтэй төсөл. Оюу толгойн гэрээг алдаа оноо байвал сайжруулъя. Дубайн гэрээн дээр асуудал байгаа гэх зүйл ярьж байгаа. УИХ-ын хоёр тогтоол гарсан байдаг. 2009 оны УИХ-ын 57 дугаар тогтоол гэж байгаа. Хэрвээ 57 дугаар тогтоолыг хэрэгжүүлээд явсан бол Монголын төр 34 хувь биш 50-иас дээш хувийг эзэмшээд явах бүрэн боломжтой. Түүнчлэн 2020 оноос хойш ашгаа аваад явах ёстой. Олон хүнийг ажлын байраар хангаж, Монгол Улсад татвар төлж байгааг ойлгож байгаа. Оюу толгойн төлж байгаа татварыг нэг бүрчлэн авч үзэх хэрэгтэй. Их хурлын тогтоолоор Оюу толгойн 2008 онд хийсэн гэрээг сайжруулах хэрэгтэй. Их хурлын 57 дугаар тогтоолтын хэрэгжилттэй холбоотой асуудлыг эргэж харах хэрэгтэйг ярьж байгаа. Их хурал Дубайн гэрээг хууль тогтоомжид нийцүүлэн сайжруулах хэрэгтэй гэсэн зүйл оруулж ирсэн. Дубайн гэрээг Их хурал сайжруулахгүй. Субьект нь ч биш. Хуульд нийцүүлэн сайжруулна гэж ярьж болохгүй. Гэхдээ том төсөл хэрэгжиж байгаа учраас сэтгэлийн хөөрөл, аливаа нэг үндэслэлгүй хандаж болохгүй. Монгол Улсын Засгийн газар, Оюу толгой компанийн холбогдох байгууллагууд хэлэлцээрийн ширээний ард суух хэрэгтэй. Дубайн гэрээнд Монгол Улсад төлөх ёстой хэдэн тэрбум ам.доллар болоод манай улс авах ёстой үр өгөөжийн хугацаа хойшилсон. Нэгэнт Монгол Улсад ашиггүй үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол далд уурхайг явуулах шаардлагагүй. Миний хувьд Дубайн гэрээ хор хохиролтой гэж үзвэл цуцлах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байдаг.

ХААИС-ийн төв байранд өчигдөр тус сургуулийн профессорын багуудын үйл ажиллагаа, судалгааны грант хүртсэн багш, судлаачдын бүтээлийг танилцуулах нээлттэй өдөрлөг боллоо. Хүндэт профессор Л.Цэрэндоржийн нэрэмжит механик инженерийн тэнхимийн хамт олон “Жатканы зөөврийн чиргүүлийн хийц”-ээрээ уг өдөрлөгт оролцсон бол сайдын нэрэмжит инновацийн тэтгэлэг авсан “Шар сүүний уураг үйлдвэрлэх технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх боломж” докторын дараахь судалгааны багийн хамт олон шилдэг бүтээгдэхүүнүүдээ дэлгэсэн байлаа. Энэ мэтээр тус сургуулийн профессорын багууд чиглэл чиглэлийнхээ шилдэг бүтээлүүдийг нийтэд танилцуулж, дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгсөн юм.

---

П.Цолмон: “НАРАН ХҮЛЭМЖ”-ИЙГ БАРИХАД ХЭЗЭЭ Ч ТЭРБУМ ТӨГРӨГ ШААРДАГДАХГҮЙ

Өдөрлөгийн үеэр ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн Газар тариалан, хөрс судлалын тэнхимийн дэд профессор, доктор П.Цолмонтой ярилцлаа.

---

-Өдөрлөгт Агроэкологийн сургууль ямар бүтээлүүдээрээ оролцож байна вэ?

-Манай сургууль профессорын олон багтай. Манай “Хөрсний мониторинг” профессорын баг маань хөрс сайжруулах тал дээр ажилладаг. Япон улсаас “Вакум-5”, “Вакум-10” гэсэн бууц, органик бордоог сайжруулж, ялзруулдаг идэвхжүүлэгч оруулж ирээд түүгээрээ олон төрлийн бордоо хийсэн. Тэр бордоонуудаа энэ үзэсгэлэн, өдөрлөг дээр танилцуулж байна. Шингэн бордоо, бууцан бордоо юм.

-“Round up” гэж бордоог манай тариаланчид, ногоочид их хэрэглэж байгаа. гэтэл үүнийг аНу-д хориглочихсон юм билээ?

-“Round up” гэдэг энэ бодис бол гербицид. Байгаль орчинд халгүй, уринш боловсруулахад хэрэглэдэг бодис байхгүй юу. Түүнээс биш бүтээгдэхүүний болцыг түргэтгэхийн тулд ашиглаж байна гэдэг маш буруу. Тэдгээр химийн бэлдмэлүүдийг хэрэглэх ёстой хугацаа гэж бий. Цацсанаас хэд хоног, хичнээн сарын дараа уусан сарнидаг вэ гэдэг нь бас янз бүр байдаг. “Round up”-ийг зориулалт нь өөр байсаар байтал болц түргэсгэхийн тулд хэрэглэж байгаа нь буруу. Хог ургамал, хортон шавьжтай тэмцэхэд зориулагдсан гербицид шүү дээ.

Энэ бүхэнд мэргэжлийн хяналтын байгууллага нь хяналт тавьж байх ёстой. Аймаг, сумд болгонд мэргэжлийн хяналтын байгууллагын салбар байдаг. Тэд үүнд хяналт тавиад ийм зүйлийг гаргуулахгүй байх ёстой.

-50 га талбай бүхий хүлэмжинд хятадуудыг ажиллуулна гэсэн яриа гарах үеэр “монголчууд хүлэмжийн аж ахуй эрхэлж мэдэхгүй. Тэглээ ч хүлэмж барихад зардал өндөр. Өвлийн нэг хүлэмж барихад нэг тэрбум орчим төгрөг хэрэгтэй” гэсэн яриа гарсан л даа. хүлэмж барихад тийм их зардалтай байдаг юм уу?

-Ерөнхийдөө ямархуу хүлэмж барих вэ гэдгээсээ хамаарч зардал нь өөр өөр гарна. Гадны орнуудад аж үйлдвэржсэн том хүлэмжүүд бий. Тэнд 12 га-гаас дээш байж хүлэмжийн цогцолбор болдог. Манайд бол тийм боломж байхгүй. Нэг га талбай бүхий хүлэмж байгуулахад өртөг нь өндөр л дөө. Орчин үеийн шийдлээр бүрэн барихад өндөр өртөгтэй байх.

Гэхдээ хүлэмжийг өрхийн хэрэгцээндээ нийцүүлэн барих маш олон хувилбар бий. Тухайлбал, ХХААХҮЯ-наас 120 мв квадрат талбай бүхий нийлэг хальсан хүлэмжийг 50 хувь хөнгөлж өгч байгаа. Олон жил өгч байгаа. Тэр бол нэг их үнэтэй биш. Сая гаран төгрөг төлөөд л авчихдаг. Өрхийн хэмжээнд байж болох 3х6 хэмжээтэй хүлэмжийг ОХУ-аас оруулж ирж байгаа. Материал нь хамгийн сүүлийн үеийн поликарбонат. Ийм хүлэмжиндээ 15 жилийн баталгаа өгч байгаа. Шилэн хүлэмжийн хувьд томоохон үйлдвэржсэн хүлэмжүүдэд ашиглагддаг. Шил бол үнэтэй материал, хүнд, амархан хагардаг гэх мэт давуу болон сөрөг талтай. Эдгээр материалуудыг гэрэл нэвтэрдэг материал гэдэг юм. Хүлэмж нь гэрэл үл нэвтрэх, гэрэл нэвтрэх гэсэн хоёр материалаас бүрддэг. Плёнк буюу нийлэг хальс гэж байна. Нийлэг хальс нь үнээсээ хамаарч, чанар нь өөр өөр. Тухайлбал, полиэтилен гэдэг нь хамгийн хямдхан, хамгийн амархан урагддаг. Сүүлийн үеийн нийлэг хальс полиэстерүүд нь тогтворжуулсан. Зарим нийлэг хальс дээшээгээ ус чийг татаад доошоогоо ургамал, ногоон дээрээ дусаад байдаг. Тийм чийгнээс хамгаалалттай, нарны хамгаалалттай зэрэг янз бүрийн нийлэг хальс худалдаанд гарч байгаа. Тэр бүгдээс өөрийнхөө хүлэмжинд аль болох тохирохыг нь сонгох хэрэгтэй.

Нийлэг хальсаар ч бай гэрэл нэвтэрдэг материалаар хүлэмжийнхээ дээд талыг босгочихсон байхад хоёр дахь чухал зүйл бол хөрс байдаг. Хүлэмжийн хөрс буюу дэвсгэрийг нь бэлтгэхэд байгаа хөрс шороогоо сайхан шигшээд чулууг нь түүгээд хар шороо, бууц, элс хольдог. Ингэж хүлэмжийн дэвсгэрийг бий болгодог. Сүүлийн үед бидний гаргасан “Вакум-10”-аар хийсэн бууцан бордоо бол сайн бордоо. Энэ бордоог авч болно. Манай улсад шууд боловсруулчихсан бууцнууд бий.

-Хүлэмжийг жирийн иргэд хашаандаа барих боломж нь бүрэн байгаа юм байна. тэтгэврийн хоёр хөгшин 3х6 хэмжээтэй хүлэмжтэй болчихсон байхад л өөрийнхөө болон эргэн тойрныхоо айлуудын нарийн ногооны хэрэгцээг бүтэн жил хангачихаж чадах юм байна гэж ойлголоо?

-Бүрэн боломж нь байна. Материалын сонголт нь байна, бууц бордоо нь бэлэн байна.

-Тэгвэл өвлийн хүлэмжийн тухайд?

-Сүүлийн үед “Наран хүлэмж” гэж Хятад улсад маш ихээр дэлгэрч байгаа хүлэмж бий. Тийм хүлэмж манайд хэд хэд баригдчихаад байгаа. Энэ яадаг хүлэмж вэ гэхээр хоёр хажуу тал, ар талыг нь тоосго, блок ч юм уу тийм гэрэл үл нэвтрэх материалаар бариад наран талынх нь буюу урд, дээд тал нь гэрэл нэвтрэх материалаар баригддаг. Шөнөдөө хуччихна. Өдөртөө хучлагаа автоматаар дээшээ татчихдаг. Жижгэвтэр хэмжээний тийм хүлэмж барьчихвал жижгэвтэр зуух тавьчихна. Тэгээд л хоолойгоор ус гүйлгээд халаачихдаг. Энэ бол боломжийн хувилбар. Ийм хүлэмж барихад тэрбум төгрөг орохгүй шүү дээ. Хэзээ ч тийм их мөнгө шаардагдахгүй.

-Та айл өрх, аж ахуйн нэгжүүдээр явахад өвлийн хүлэмжээ хэдий хэрийн өртгөөр босгосон байх юм дээ?

-200 гаруй сая төгрөгөөр босдог юм билээ. 10х40 хэмжээтэй өвлийн хүлэмжийг 200 гаруй сая төгрөгөөр босгочихлоо гэсэн хүлэмжүүд байж л байна.

-Монголчууд төмсөө дотоодоосоо хангах хэмжээнд хүрчихлээ. Одоо бидэнд тулгарч буй хүнсний асуудал бол нарийн ногоо. Нарийн ногоог өдөр тутамдаа хэрэглэхийн ач тусыг тоочоод барамгүй биз?

-Монголчууд төмснөөс гадна сүүлийн үед сонгино, лууван, манжингаа тарьж байгаа. Хүлэмжийн үйлдвэрлэлээс гардаг нарийн ногоонууд болох лооль, хэмх, хаш, чинжүү, навчит ногоо, яншуй, майлз гэсэн ногоонууд бий. Хүнсний ногоо бүгд амин дэм, фермент, антибиотик зэрэг хүний биед сайн бодисуудыг агуулдаг. Тэр утгаараа ногоог хүнсэндээ байнга хэрэглэвэл хүний бие эрүүл байна. Өргөст хэмх хоолны дуршил нэмэгдүүлдэг. Лооль цус төлжүүлдэг гэх мэтээр ногоо бүр ач холбогдолтой.

Монголын нөхцөлд хүйтэн сэрүүний улиралд хүлэмжээс гардаг ногоонуудыг төдийлөн тариалахгүй байгаа. Дулааны зардал өндөр байдаг учраас хүндрэлтэй тал бий. Гэхдээ нэг га талбайтай “Төгс ургац” хүлэмж шинээр байгуулагдчихсан байгаа. Эднийх ид хүйтний үеэр нарийн ногоогоо тарьж, ургац хурааж аваад байгаа.

-Хүлэмжийн аж ахуй эрхлэгчид өвлийн цагт дулаанаа цахилгаанаар шийдэх тохиолдолд хөнгөлөлт эдэлдэг үү?

-Хүлэмжийн аж ахуй эрхлэгчдэд шөнийн цахилгааны тарифыг тэглэсэн. Хүлэмжийн аж ахуй эрхэлж байгаагаа нотлоод бүртгүүлэхэд цахилгааны шөнийг тарифыг хөнгөлчихдөг болсон байна лээ.

Ингэхээр ард иргэд хүлэмж барихад ямар ч хүндрэл бэрхшээл байхгүй гэдгийг хэлье. Хүлэмжийнхээ рамыг модоор зангидаад нийлэг хальсаар бүрээд хийсэн ч болно. Хаанаас тээвэрлэгдэж ирсэн, хаана тарьсан нь тодорхойгүй тийм ногоо хэрэглэж байхын оронд өөрсдийн гараар ургуулсан ногоогоо хэрэглэвэл монголчууд бид эрүүл амьдарна гэдгийг ойлгоорой гэв.

Н.Сайханцэцэг: ИНТООР, ЧАВГА, ГҮЗЭЭЛЗГЭНЭ, ДАЛАНХАЛЬСНЫ СОРТУУДЫГ НУТАГШУУЛЖ, ҮЙЛДВЭРЛЭЛД НЭВТРҮҮЛЭЭД БАЙНА

Өдөрлөгт интоорын арвин ургацтай, амт чанар сайтай “Махсимовская” сорт, чавганы арвин ургацтай, амт чанар сайтай “Жёлтая холти”, “Чемалская” сортуудыг сорин туршиж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн зэрэг шилдэг ажил, бүтээлээрээ оролцсон профессорын багийг төлөөлж, ХААИС-ийн Агроэкологийн сургуулийн доктор, Монгол Улсын Зөвлөх агрономич Н.Сайханцэцэг хийсэн ажлуудаа товч танилцууллаа.

-Танай багийн шилдэг бүтээлүүдийг сонирхвол?

-Юуны өмнө Монгол оронд шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр атар газрыг эзэмшсэний 60 жилийн ойн мэндийг Монголынхоо нийт агрономичид, газар тариалан эрхэлж байгаа бүх хүмүүстээ уламжилъя. Өнгөрсөн 60 жилийн хугацаанд Монгол орон газар тариалангийн үйлдвэрлэлийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хөгжүүлснээр газар тариалангийн үйлдвэрлэл, тэр дундаа жимсний аж ахуйн салбарыг амжилттай хөгжүүлсээр ирсэн. Жимсний аж ахуйн салбарыг амжилттай хөгжихөд манай Монголын эрдэмтэн, судлаачид өөрсдийнхөө олон жилийн судалгааны ажлын үр дүнг нэгтгэж олон сортыг нутагшуулсан. Манай профессорын баг Монгол орны бүс болгонд жимс, жимсгэнийн шинэ сортуудад судалгаа хийж, түүнийхээ үр дүнд нутагшсан сортуудыг бий болгосноороо дараагийн жаранд хийгдэх гол ажлын эхлэлийг тавьсан гэж бодож байна.

-Одоогоор ямар жимс, жимсгэнийг шинээр нутагшуулаад байна вэ?

-Манай профессорын багийн нэг гол ажил бол жимсний судалгааны ажил. Судалгааны ажлын явцад чавга, интоорын сортуудыг судалж нутагшуулах, гүзээлзгэнэ, далан хальсны сортуудыг сорьж, нутагшуулах гэсэн ийм гол таримлуудыг судлах судалгааны ажлуудыг амжилттай хийж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж, Монгол Улсын сорт, сорилтын комиссоор баталгаажуулаад байна. Интоорын арвин ургацтай, амт, чанар сайтай “Махсимовская” сорт, чавганы арвин ургацтай, амт чанар сайтай “Жёлтая холти”, “Чемалская”, гүзээлзгэнийн гурван сорт, далан хальсны нэг сортыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн амжилттай байгаа.

-Эдгээр сортуудыг манай орны хаагуур нутагшуулаад байна вэ?

-Жимсний аж ахуйг хөгжүүлэх гол үндэслэл бол Монгол орны хөрс, цаг уурын онцлогтой салшгүй холбоотой байдаг. Дээр өгүүлсэн судалгааны ажлуудын гол үр дүнгүүд баруун, төв, зүүн, говийн бүс гээд газар тариалангийн аль ч үйлдвэрлэл эрхлэн явуулж байгаа бүс нутгуудын дулааны нөөц, хангамжтай газруудад үйлдвэрлэлд нэвтэрч байгаа. Жимс гэдэг бол олон наст ургамал учир суулгацыг үйлдвэрлэх, дотоодын хэрэгцээг хангах тал дээр бол дараагийн жаранд хийгдэх гол ажил болж байгаа юм. Бид ялангуяа яст жимсэн дээр суулгац үйлдвэрлэх ажлыг хийж байна. Чавга, том алимыг ургуулахад судлаачдын олон жилийн хөдөлмөр шингэдэг учир энэ ажил эхлэл төдий боловч таван жилийн дотор Монгол орондоо нутагшсан чавга, интоор, алим, гүзээлзгэнэ, далан хальсны шинэ сортуудынхаа суулгацыг үйлдвэрлэх боломж нээгдэнэ гэж үзэж байна.

-Бид чавга, интоорны хувьд голдуу импортоор оруулж ирсэн хатаасан, чанамал маягаар нь хэрэглэж байгаа?

-Хүмүүс Монголд чавга ургадаггүй гэж ойлгоод байдаг. Чавга бол үйлдвэрлэлийн гол таримал юм. Дэлхий нийтэд алимны дараа ордог гол таримал. Манайд чавга огт ургадаггүй гэж үзэж болохгүй. Алтайн бүсийн нөхцөлд, Ховдод чавганы сортуудыг судлах судалгааны ажлыг хийсэн. Ховд аймаг, Ховдын Булган сум, Увс аймаг, Увсын Улаангом, Төвийн районд Сэлэнгийн Баруун хараа гэх мэтчилэнгийн бүс нутгуудад чавгыг тариалж, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлчихсэн байгаа. Олон сайхан сортуудыг нутагшуулсан. Нутагшуулсан сортуудын үр дүнг нь үзэж буй газар их бий хэмээлээ.

Юваль Ной Харари гэдэг еврейн түүхч эрдэмтний бичсэн “Хүн төрөлхтний товч түүх” гэдэг номыг дэлхийн 26 хэлээр орчуулан гаргажээ. Энэ ном шуугиан тарьсан юм. Хүн төрөлхтний түүхийг танин мэдэхүйн хувьсгал, хөдөө аж ахуйн хувьсгал, шинжлэх ухааны хувьсгал гэж гурав хуваан харуулсан. Хүн төрөлхтний түүх 70 мянган жилийн өмнөөс танин мэдэхүйн хувьсгалаар эхэлж, 12000 жилийн өмнө хөдөө аж ахуйн хувьсгалаар хурдасч харин ойролцоогоор 500 жилийн өмнө эхэлсэн шинжлэх ухааны хувьсгал хүн төрөлхтний түүхийг төгсгөж огт үзэгдэж дуулдаагүй үйл явдлын эхлэл болж болзошгүй байна гэж үзжээ. Хүн төрөлхтөнтэй төстөй амьтан ойролцоогоор 2,5 сая жилийн өмнөөс үүссэн байна. Тэр үеийн хүн бол байдаг л нэг амьтан байжээ. Ер нь бол зургаан сая жилийн өмнөөс нэгэн эм бич хоёр охинтой байсны нэг нь хүн дүрст бичнүүдийн өвөг дээдэс, харин нөгөө нь бидний элэнц эмээ л байсан бололтой. Гэхдээ хүн төрөлтнүүд олон салаа болон хөгжсөн, Европ чигт неандертал хүн, Ази хавьцаа Homo erectus буюу босоо явагч хүн байсан аж. Энэ босоо явагч нар дэлхий дээр маш удаан хугацаанд амьдарчээ.Тэд хоёр сая гаруй жил оршиж байсан. Тэгвэл манай Хомо сипиенсүүд дөнгөж далаад мянган жил болсон гээд бод доо. Мөн Индонезын Флорес арал дээр нэг метр хүрэхтэй үгүйтэй өндөртэй 25 кг гаруйхан жинтэй хүмүүс амьдарч байсан. Тэд гэхдээ чулуун зэвсэг хийж заан хүртэл агнаж чаддаг байв. Хоол тэжээлийн дутагдлаас болж том хүмүүс нь турж үхсээр байгаад жижиг биетэйнүүд нь үлдсэн юм гэсэн. Заан нь ч бас нэг хонь шиг давжаа юм байжээ. Мөн Сибирьт денисовын хүн гэж бас байсан гэхчлэн энэ дэлхийд хэдэн төрлийн хүмүүн төрөлхтөн байсныг тоолж барахгүй гэж үзжээ. Хүн дэлхийн амьтдаас хамгийн том тархитай. Гэвч сүүлийн хоёр сая жил энэ тархи байсаар л байсан. Түүнийг хүн зөвхөн чулуу ирлэх, мод үзүүрлэхэд л ашиглаж байсан. Саяхнаас л буу шийдэм, хутга жад, нум сумтай болсон. Чухам яагаад хүн ийм том тархитай болсон учрыг хэн ч мэдэхгүй гэнэ.Байгалийн зүй зохилдлогоор хоол тэжээлийн оройд байсан амьтад маш олон жилээр аажим хувьсаж байж үүнд хүрдэг. Тийм болохоор байгальдаа ээлтэй бусад бүх амьтад түүнд зохицсон аюул сүйтгэл зүй зохисоороо л хор хөнөөл багатай байдаг. Хүн бол гэнэт л тэр өндөрлөгт ухааныхаа хүчээр гарсан. Энэ нь байгалийн хуультай зөрчилддөг. Хүн өөрөө ч үүндээ зохицож чаддаггүй байгаль орчин сүйтгэх, ан амьтанд хорлонтой, алж барагдуулсаар ирлээ. Хүн ийм хүчирхэг болон хувирахад гал маш чухал нөлөө үзүүлсэн аж. Хоол болгож идсэнээрээ гэдэс нь богиносч тархинд илүү их тэжээл очдог болсон. Урт гэдэс, том толгой хоёр цуг орших арга байдаггүй. Хүний энэ олон төрлөөс ганц хүн төрөлхтөн яагаад үлдэж хоцорсон бэ. Тэд хэл яриатай болсон. Гэхдээ энэ нь нэг их онцгой ч зүйл биш. Бүх амьтад, мөн бусад хүн төрөлхтөн ч хэл яриа дохио зангааны хэлтэй. Харин бид л зөвхөн бүх нийтийг хамарсан үзэл суртал зохиож бүгд тэрэндээ нэгдэж чаддаг онцлог нь л энэ дэлхийн хоол тэжээлийн оройд гаргахад тусалжээ. Дэлхийн амьтад ч хамтран ажилладаг, зарим нь бүр хүнээс ч илүү зохион байгуулалт сайтай. Ганцхан хүн л хойд насандаа диваажинд очно гэдэг домог зохиогоод түүндээ үнэмшээд түүнийхээ төлөө юугаа ч золиосолж чаддаг онцлогтой амьтан. Сармагчинд чи хойд насандаа диваажинд очиж цул гадил дээр амьдарна гэж хэлээд түүний идэж байсан гадилыг авах гээд үзвэл барьж идүүлээд дуусна. Хүний энэ онцгой чадвар хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн онцлог юм гэж номонд бичжээ. Мөн хүний оюун санааны цаглашгүй шунал тэмүүлэл, хүсэл мөрөөдөл эцэстээ хүн төрөлхтөн буюу Хомосапиенсыг устгана гэж уг номонд дурджээ. Энэ бол зайлшгүй болох зүйл гэнэ. Одоо шинжлэх ухаан хиймэл оюун ухааныг хөгжүүлж байгаа, генийг өөрчилж чадаж байгаа, бионик эрхтэн хийж байгаа зэргээс харахад хүн төрөлхтөн ирээдүйд маш их хувьсан өөрчлөгдөх аж. Тэд хүний багаж техник зэвсгийг биш, түүний сэтгэлийн хөдөлгөөн хүсэл сонирхлыг, улмаар өөрийг нь бүхэлд нь өөрчлөхөд оршиж байгаа юм. Бусад амьтантай бодлоороо шууд харилцдаг, анхаарал төвлөрөлт, ой тогтоолтоороо биднээс мянга дахин илүү, огт уурладаг ч үгүй, гунигладаг хэр нь бидний төсөөлөхийн аргагүй сэтгэлийн хөдөлгөөн хүсэл мөрөөдөлтэй, мөнхийн залуу боловч өсч үрждэггүй, бэлгийн харилцаагүй киборг хүн үүсч магадгүй аж. Бид ийм тохиолдолд шинэ эрин рүү маш хурдтай ойртож байж магадгүй, тэр цагт өнөөг хүртэл бидний ертөнцөд утга учир өгсөн бүх ойлголт эр эм хүн, би, та, хайр дурлал, үзэн ядалт хүчин төгөлдөр байхаа болино. Тэр цагаас хойш үүссэн бүхэн ч бидний хувьд утга учиргүй болно гэжээ.