Month: August 2019

УИХ-ын гишүүн, Хүний эрхийн дэд хорооны дарга Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр МАН-ын бүлэг хуралдсан. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар байр сууриа нэгтгэсэн үү?

-Бүлгийн хурал дээр Ө.Энхтүвшин дарга зөвшилцлийн ажлын хэсэгт орж ажиллаж байгаагийн хувьд АН-аас өргөн барьсан төслийг танилцуулж, МАН-ын зүгээс өргөн барьсан төсөлтэй холбоотой өгсөн хариултыг танилцуулсан.

-Их хурлаас гаргасан ажлын хэсэг дотор шүүхийн ажлын хэсэгт та ажиллаж байгаа. Шүүх засаглалд орж буй нэмэлт, өөрчөлтүүд зөвшилцлийн ажлын хэсгээр хэрхэн өөрчлөгдөж байгаа вэ?

-Шүүх засаглалыг хараат бус, шударга, бие даасан байлгах тал дээр гурван Их хурал дамнаж ярьсан. Түүнчлэн Их хуралд шүүх засаглалыг хараат бус, бие даасан, шударга шүүх засаглалыг бий болгох түүхэн үүрэг ногдож байгаа. Судалгаанаас харахад иргэдийн 90-ээс дээш хувь нь шүүх засаглал ыг зайлшгүй өөрчилж, хараат бус болгох хэрэгтэй гэсэн байдаг. Шүүх ямар нэгэн байдлаар эрх ашигт тулгуурласан, авлигажсан шүүх засагтай болчихоод байгаа талаар олон нийт шүүмжилж байна.

-МАН-ын бүлгийн зүгээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд Ерөнхийлөгчийн саналыг хэр тусгаж байгаа вэ?

-Ерөнхийлөгчийн гаргасан саналыг бүлгийн хурал дээр нэг бүрчлэн ярьж саналуудаа өгч байна. Ерөнхийлөгчийн гаргасан санал дээр гурван зүйл хэлэх нь зүйтэй байх. Шүүх засаглалтай холбоотой Ерөнхийлөгчийн гаргасан санал дээр гурван зүйл хэлмээр байна. 62-ын гишүүний өргөн барьсан төслийн ихэнх санал дээр Ерөнхийлөгч хасах саналтай байсан. Зөвшилцлийн ажлын хэсгээс гаргасан томьёоллууд нь санаанд нийцэхгүй байна. Нэгдүгээрт, Үндсэн хуульд орон тооны бус гэж нэр томьёолол байдаггүй. Шүүхийн бие даасан, хараат бус байдал, шүүхийн сахилга хариуцлагыг хариуцах орон тооны бус шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг УИХ-аас байгуулна гэж байгаа. Орон тооных уу, орон тооны бус байх уу гэдгийг Үндсэн хуульд биш бусад органик хуулиар зохицуулж болно.

Хоёрдугаарт, орон тооны бус Шүүхийн ерөнхий зөвлөл УИХ-аас байгуулагдах бөгөөд Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч даргална гэж байгаа юм. Энэхүү зөвлөлийг Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч даргалж хэрхэвч болохгүй л дээ. Учир нь өнөөдөр шүүхийн ерөнхий зөвлөлд бүх эрх мэдлийг өгчихсөн. Тэр нь өөрөө хүссэн хүсээгүй хэн байхаас үл хамаараад “мангаа” болчихсон гэх шүүмжлэлүүд гарч байгаа.Монголд 1993-1996,2002-2013 онд Улсын дээд шүүхийн дор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл /ШЕЗ/-ийг аваачиж үзсэн. Ингэж туршиж үзсэн чинь ШЕЗ хэрээс хэтэрсэн нэг субьект буюу Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчид бүх эрх мэдэл нь төвлөрсөн байсан.

Бүх эрх мэдэл гэхээр менежмэнт бодлого, санхүү, байр,шүүгчийг томилох, огцруулах, цалингийн хариуцлага тооцох зэрэг үндсэндээ бүх л зүйлс нэг гарт төвлөрчихөж байгаа юм. Дэлхийд ШЕЗ-д байгаа эрх, үүргийг ямар нэг байдлаар тараан байршуулдаг. Шилж сонгох үүргийг нь өөр газар, цалин бууруулах огцруулахыг нь нэг субьект хариуцдаг. Харин байр, төсөв мөнгө менежмэнт нь дахиад өөр хэсэгт байгаа юм. Энэ нь Хойд Европын орнуудад /Швед, Финлянд /зонхилсон бүтэц буюу ШЕЗ-ийн функцыг гурав хуваачихсан бүтэц. Хоёр дахь хувилбар нь төв Европын Итали,Испани зэрэг улс хоёр хуваачихсан. Шилж сонгох, огцруулах,боловсон хүчний бодлогыг ШЕЗ нь мэдэж байдаг. Хууль зүйн яам нь төсөв мөнгө,байр сав, менежмэнтийг нь хариуцаад явдаг. Манайх шиг бүх эрх мэдлийг нь нэг субьектэд өгчихсөн газрууд нь пост коммунист болон Латимн Америкийн улсууд байсан. Харин одоо эдгээр улсууд энэ төвлөрлийг сааруулж байна.

Нэг газар хэтэрхий их эрх мэдэл төвлөрөөд ирэхээр авлигал, хээл хахууль, үндсэндээ хонгилын түлхүүрийг хэн атгах вэ гэдэг тэмцэл өрнөдөг. Тэгэхээр эрх мэдлийн хуваарилалт нь жигд тэгш төвлөрөл нь саарчихсан байдалтай болчихвол ямар нэг эрх ашгийн зөрчил гарахгүй. Энэ нь өөрөө Венецийн комиссоос гарч байгаа бүх зөвлөмжинд заасан байдаг. Макс Бланкийн институт, дэлхийн бүх орны хуульчдыг нэтгэдэг Венецийн комиссын өгч байгаа зөвлөмж нь дандаа төвлөрлийг сааруулах тухай байдаг. 2010 онд гарсан Киевийн зөвлөмж нь ямар нэг байдлаар нэг байгууллагад эрх мэдлийг төвлөрүүлж болохгүй, аль болох хуваарилах ёстой гэсэн зөвлөмж гаргасан.

Гуравдугаарт, ШЕЗ-ийн бүрэлдэхүүний асуудал байдаг. Бусад улсын шүүх тогтолцоон дээр энэ зөвлөмжийг өгч байдаг.Бүрэлдэхүүний хэсэг байна. Энэ бүрэлдэхүүний хэсэгт 62 гишүүний өргөн барьсан санал үнэхээр боломжтой байсан. ШЕЗ-ийн УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооноос томилно. Томилгооны сонсгол хийнэ. Мөн энэ их хуралд оролцож байгаа гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүй саналаар томилно. Тэгэхээр ямар нэгэн байдлаар хаанаас ч хамаагүй 20 хүн томилчихгүй нь байна. Дээрээс нь меррит зарчим гэж байгаа юм. Хууль зүйн өндөр мэдлэгтэй мэргэшлээрээ 10-аас доошгүй жил ажилласан Монгол Улсын иргэн байна гээд заагаад өгчихсөн. Харин Төрийн байгуулалтын байнгын хороо дээр дэмжигдсэн бас нэг хувилбар байна. 62 гишүүний өргөн барьсан хувилбарыг илүү тодорхой болгосон томьёолол. Томилгооны сонсгол хийнэ. 50 хувь нь шүүгчдээс , 50 хувь нь УИХ, Засгийн газар, мэргэжлийн холбоодоос саналаа оруулна гэж байгаа юм. УИХ-ын Байнгын хороо хүнээ нэр дэвшүүлнэ.

Засгийн газрыг төсөв мөнгөө мэдэж байгаа гэдэг утгаараа хүнээ оруулна. Дээрээс нь мэргэжлийн холбоодыг оролцуулна. Энэ нь нээлттэй нэр дэвшүүлнэ. Бүрэлдэхүүн хувьд бүгдээрээ шүүгч байхаар хэн нь хэнийгээ хянах юм. Өмгөөлөгчдөөс прокуророос оруулаад ирж байгаа нь зөв. ШЕЗ дээр бүрэлдэхүүний хамгийн чухал нь ШЕЗ-ийн удирдлагыг зөвшилцлийн ажлын хэсэг улсын Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч даргална гэчихсэн байгаа юм. Энэ бол буруу. Энэ хэсэгт дандаа дотроосоо даргаа сонгох нь зүйтэй.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс сахилгын хороо гэж байгуулна гэж заалт орж ирсэн байсан. Энэ тухай юу хэлэх вэ?

-Ерөнхийлөгчөөс өгсөн саналд хариуцлагын хороог сахилгын хороо болгох санал оруулаад ирсэн. Сахилгын хороо гэнэ үү, хариуцлагын хороо гэж нэрлэнэ үү дурын асуудал. Хоёр дээр гурвыг нэмэхээр тавл гарна биз дээ. Нэрийг яаж ч өөрчилж болно. Үндсэн үүрэг функцыг нь өөрчлөх хэрэгтэй.

-Хоёрдугаар хэлэлцүүлэг хэзээ эхлэх вэ?

-Бид нар хүлээгээд л байж байна. Үндсэн хууль зөвшилцлийн бичиг баримт болохоос ямар нэг намын тулган шаарддаг зүйл биш. Тэр утгаараа АН, Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөнө.

-Улсын Дээд шүүх дээр ямар өөрчлөлт оруулж байна вэ?

-Дээд шүүх дээр зөвшилцлийн ажлын хэсгийн оруулж ирсэн хувилбар нь хүлээн зөвшөөрч болохгүй байна. Дээд шүүх зөвхөн шүүгчдээс бүрдэж болохгүй. Тал талын оролцоотой байх ёстой. Жишээлбэл, АНУ-ын Дээд шүүхийн дарга Жон роберт насаараа өмгөөлөгч хийсэн. Японы Дээд шүүх нь 14 хүнтэй. Тэдний таван нь шүүгч, дөрвөн нь прокурор, дөрвөн нь өмгөөлөгч, нэг нь эрдэм шинжилгээний байгууллагын төлөөлөл багш байдаг. Ингэж өөр, өөр газраас, өөр өөр эрх ашгийн төлөөллөөс бүрдэх ёстой. Зөвшилцлийн ажлын хэсгээс давж заалдах шатны шүүхэд 15-аас доошгүй жил ажилласан гэж байгаа. Дээд шүүхэд оруулж буй заалтууд дээр томьёоллын хувьд уян хатан байлгах хэрэгтэй. Дээд шүүхийн хамгийн гол функц нь маргаан шийдвэрлээд байхаасаа илүү хуулийг зөв тайлбарлах,хуулийг илүү хөгжүүлдэг, ноцтой маргаан шийдвэрлэдэг газар. Юмс бүхнийг дээд шүүх дээр аваачаад байдаг одоогийн практик буруу болчихож байгаа юм.

-Цэц дээр ямар санал дэмжигдэж байна вэ?

-Цэцийн заалтуудыг Ерөнхийлөгч огт хөндөөгүй. Зөвшилцлийн ажлын хэсэг хасна гээд оруулаад ирчихсэн. Угтаа 62 гишүүний гаргасан нэр томьёолол нь зөв. Томилгооны сонсгол оруулж ирж байгаа нь давуу тал. Нийт гишүүдийнхээ саналаар гаргаж ирнэ. Томилсон хүнээ есөн жилийн хугацаатай томилно гэж байгаа юм. Томилгооны сонсгол явуулахгүй болохоор хоёр хоногийн дотор Цэцийн гишүүнийг томилчихдог. Насан туршдаа томилчихоор Ерөнхийлөгч, УИХ-аассонгогдсон хүмүүстээ үйлчлэх гэдэг. 20 хүн шийдэхгүй нийт гишүүдийн олонхоор шийднэ гэсэн давуу талууд бий.

Монголын Үндэсний Ардчилсан намын дарга Б.Цогтгэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт гурван парламент дамжин яригдаж өдгөө дахин хэлэлцэгдэж байна. Өнөөдрийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт 20 гаруй жил тогтворгүй явж ирсэн Засгийн газрын үйл ажиллагаанд онцгой анхаарч өөрчлөлт оруулах гэж байгаа гэж ойлгосон. Одоогийн нэмэлт, өөрчлөлтөд та ямар байр суурьтай байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Манай Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн сэдэв нь нэг тийм дуусдаггүй яриа л даа. Одоо шийдэх цаг нь болсон. Би чанартай өөрчлөлт хийчихээсэй л гэж бодож байна. Ард түмэн төр шиг төртэй болохыг л хүсч байгаа. Харамсалтай нь монголчууд бид хоноцын засагтай, иргэд маань морь унасан толгойгүй хүн шиг л 27 жил давхилдлаа. Энэ хөл толгойгүй бужигнаанд эцэс тавих түүхэн боломж өнөөгийн парламентад байгаа. Цаашид ойрын арван жилд ийм тохироо бүрдэхгүй. Үндсэн хууль энэ хэвээр хадгалагдаад байхыг хүсдэг, хамгаалдаг дотоод төдийгүй гадаад хүчин зүйл их байна. Энэ байдлаар олон жил болбол бид эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо бүрэн алдана.

Өнөөдөр зам, гүүр, цэвэрлэх байгууламж, томоохон барилгын цогцолбор гээд Монголын бүх том төслийн санхүүжилт Хятадын компаниуд л зориулагддаг боллоо. Засгийн газар тогтвортой бие даан ажиллах, нөхцөл бий болгох, сонгуулийн циклийн хугацааг таван жил болгож сунгах, УИХ төсвийг хэлэлцэхдээ Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр зардлын төрөл, хэмжээг нэмэхгүй байх зэрэг заалтууд нь Монгол Төрийн чадамжийг сайжруулахад чиглэж байгаа гэж ойлгож болно. Ийм өөрчлөлтийг хийх амаргүй гэдэг нь сүүлийн арав гаруй жилийн үйл явцаас харахад ойлгогдоно. Жишээ нь, С.Баяр, Ц.Элбэгдорж хоёрын үндэсний эрх ашгийн төлөө Үндсэн хуулийн шинэчлэлийн төлөө эвсэж байна гэсэн сайхан уриа, ухуулгын ард бид Оюу толгойн гэрээнд маш том алдсан гэдгээ одоо ч ухаараагүй л байна.

-УИХ-ын гишүүд болон Ерөнхийлөгчийн зүгээс Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл өргөн барьж, таван удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Энэ дундаас иргэд болон намуудын төлөөллөөс гаргасан санал хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт хэлэлцэгдэх боломж байна уу?

-Улс төрийн нам, судлаачид, иргэдээс хэлэлцүүлгийн үед гарч байгаа саналуудыг багцалж харвал ерөнхийдөө Д.Лүндээжанцан нарын УИХ-ын 62 гишүүний өргөн барьсан өөрчлөлтийн төсөл, Ерөнхийлөгчийн гаргасан саналуудын хүрээнд хамрагдаж, давтагдаж байгаа. Харин гаргаж байгаа саналуудаар байр сууриа нэгтгэсэн, томьёолол зүйлчлэлийн хувьд тодорхой найруулсан саналууд бага байгаа. Ингэснээрээ саналууд сарьнаж, амин чухал өөрчлөлтөд нийгмийн анхаарлыг төвлөрүүлэх замаар нэмэлт өөрчлөлтийг илүү үр дүнтэй болгох эсхүл үр дагавар нь сөргөөр илэрч мэдэх саналуудыг унагах ажил хэрэгч ажиллагаа үгүйлэгдэж байна. Жишээ нь, сонгуулийн тогтолцоо, улс төрийн намын гишүүнчлэлийн асуудал улс төрийн намуудын хувьд төдийгүй Монгол төр байгуулагдах улс төр, нийгмийн анхдагч сурвалжийг бүрдүүлж байдаг. Гэтэл бид сөрөг хүчний намууд гээд үүнийг зөвхөн сөрөөд суух нь туйлын хариуцлагагүй алхам юм. Энэ Үндсэн хуулийг өөрчлүүлэхгүйн тулд тусгайлан нэмэлтийн тухай хууль хүртэл баталж байсан нь ямар их тусгай хамгаалалттай, дархлаатай, олон давхар цоожтой хууль болохыг харуулж байгаа юм. Хэрвээ 1970-аад онд хэдэн нөхдүүд Үндсэн хуулиа ингэж өөрчилнө гээд бичиг цаас болоод гүйлдсэн бол удаан наранд явахгүй байсан болов уу гэж би хүмүүсээс асуудаг юм. Магадгүй өнөөдрийн эзэнгүй төрийг Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болох замаар эзэнтэй болгох, олон давхар дээлтэй, хяналтгүй парламентаа хоёр танхимт парламентаар солих нь гарц, шийдэл мэт харагдаж байж болно.

Монгол Үндэсний Ардчилсан намын байр суурь ч дээрх асуудлыг дэмждэг. Учир нь өнөөдрийн хуулиар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч араа, шүдгүй байна гэдэг. Уг нь араа шүднээс илүүтэй толгой, гар хоёр хэрэгтэй юм л даа. Одоо бол гаргүй байгаа. Гаргүй Ерөнхийлөгч хөлөөрөө л өшиглөхөөс аргагүй байдаг юм байна. Гүйцэтгэх эрх мэдэлгүй ерөнхийлөгч шүүх хяналтын эрх мэдлээр дамжуулж үл таалсанаа өшиглөдөг л ажил хийдэг болж таарч байгаа. Үе үеийн Ерөнхийлөгч нар шүүх, прокурор, АТГ-т хяналт тавих гэж улайрч байгааг харж байгаа. Үүнийг хонгилын түлхүүр булаалдах, араа шүдтэй болох зэргээр нэрлээд байгаа. Би бол сэлэм, ташуур хоёроо олж авах тэмцэл гэж үздэг. Уг нь Үндсэн хуулийн онолоороо Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх эрх мэдэлд хамаардаг. Манайд шүүх, хяналтын эрх мэдэлд илүүтэй нөлөөтэй болсон нь гүйцэтгэх эрх мэдэл олгоогүйтэй л холбоотой. Манай нам Парламентат төртэй, Ерөнхийлөгчийн засаглалын тухай 10 жил ярьсан. Үүнийг ойлгож хүлээж авч, нийгмээрээ нэгдсэн байр сууринд очиж Үндсэн хуулиа бүхэлд нь өөрчилнө гэдэг ганц манайхны ажил биш юм байна гэдгийг ойлгосон.

-Шүүхийг иргэдийн асуудлыг шийдвэрлэчихдэг хэрнээ том хэрэг маргааныг дорвитой шийдвэрлэж чадахгүй байгааг иргэд шүүмжилдэг. Шүүх улстөрчдөөс хараат бус байх атал энэ өөрчлөлтөөр нэг хүний эрх мэдэлд орох гэж байна гэх шүүмжлэл байна. Энэ тухайд?

-Уул уурхай, эрдэс баялгийн хяналтгүй ашиглалт, орлогын урсгал оффшор, далд эдийн засаг руу урсаж байгаагаас нийгэм бүхэлдээ хууль бус, шударга бусын хонгилд живлээ. Энэ их мөнгөний бүлэглэлүүдийн нөлөөлөл дор шүүх, прокурор, АТГ, бусад хууль хүчний байгууллагуудыг байгуулж байгаагаас эрх мэдэлтнүүдийн захиалгыг биелүүлэх, энэ арга барилаа ашиглан авлига авах байдлаар мөнгөний өмнө сөгдөж байгаа нь цаашид төрдөө итгэх, шүүхэд итгэх итгэлийг мохоож байгаа нь үнэн. Улсын иргэд төрдөө шүүхдээ итгэх итгэл алдрах нь улсын тусгаар тогтнолд аюул заналхийлэл учруулдаг зүй тогтолтой.

-Зарим хүмүүсийн зүгээс намын гишүүнчлэлийн тооны хязгаарыг Үндсэн хуульд тусгаснаар шинэ нам үүсгэн байгуулагдахад тээг болж байна гэх шүүмжлэлүүд байгаа. Мөн Үндсэн хуульд улс төрийн намын талаар тусгах нь хэр зүйтэй вэ?

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс нам байгуулахад 50001 иргэний гишүүний бүртгэлтэй байх нөхцөл бүхий саналыг гаргасан. Намчирхал талцал, хуваагдлыг багасгах, Үндэсний нэгдлийг бий болгох чиглэлд гаргасан болов уу гэж таамаглаж байна. Гэвч ийм юм болохгүй. Харин ч эсрэгээрээ нийгмийн хатуу хуваагдлыг бий болгож аажимдаа бид Тайланд маягийн улаан алчууртан, шар алчууртан гэсэн хуваагдал руу орж, хэтдээ дайсагнасан хатуу бүтэц рүү орно гэж эмзэглэж байна. Намчирхлыг саармагжуулъя гэвэл Ерөнхийлөгчийн сонгуульд шалгуур хангасан иргэн нэр дэвших, орон нутгийн сонгуульд улс төрийн нам оролцдогийг болиулах, дараалан хоёр сонгуульд нэр дэвшигч нь сонгогдоогүй намыг татан буулгах гэх мэт олон арга байж болно. Жишээлбэл, төрийн албан хаагчид сонгуулийн компанид ажилд оролцох, төсвийн мөнгө хөрөнгө, унаа байр ашиглахыг хориглох заалтууд бүхий л цаг үеийн сонгуулийн хуулинд байсан. Харамсалтай нь нэг ч хүн хууль зөрчсөн хэргээр шийтгэгдэж байгаагүй. Хэрэв энэ хуулийн заалт мөрдөгддөг байсансан бол энэ их хавтгай намчирхал байхгүй байсан болов уу.

-Гишүүдийн зүгээс Ерөнхий сайдтай нийлээд дөрвөн гишүүн давхар дээлтэй байхаар төсөлд оруулж ирсэн бол Ерөнхийлөгч зөвхөн Ерөнхий сайд давхар дээлтэй байхаар оруулж иржээ. Давхар дээл зөвхөн Ерөнхий сайдад байх нь зөв үү?

-Ороо нь ороогоороо, жороо нь жороогоороо гэж монгол ардын зүйр үг байдаг. Давхар дээл гэдэг чинь гоёдсон нэр. Өөрсдөдөө бус өнөө, хойчдоо амьдрах ажиллах чадвартай сайн хууль баталж чаддаг парламенттай, хуулиа бариад сайн гүйцэтгэдэг чадварлаг засагтай байх тухай л асуудал. Хурлын завсар зайгаар хийдэг сайдын ажлаар салбар хөгжих тухай сэдэв байхгүй. Сайдаа өгөхөөр сандалдаа суучихдаг УИХ гэж хэрхэвч байж таарахгүй. Энэ асуудлаар Ерөнхийлөгчийн саналын дагуу зөвхөн Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүн байж болохоор зөвшилцлийн ажлын хэсэг тохиролцсон гэж ойлгосон. Аль алиныг нь хараат бусаар шударгаар хянаж шүүдэг шүүх дутуугүй чухал.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс гишүүдийн тоог нэмэх сонгуулийг хоёр хэлбэрээр явуулах санал оруулсан. Манайд хэр зөв шийдэл вэ?

-Ерөнхийлөгчийн саналыг дэмжиж байгаа. 20 хүн улсын хувь заяаг хууль гарган шийддэг байдлыг өөрчилж, илүү хариуцлагатай болгох, жил тутам сонгууль явагддагийг болиулж сонгуульт хугацааг таван жил болгох, УИХ-ын гишүүн улсын төлөө, нийтийн төлөө бодлого боддог, мөн сонгогч иргэнтэйгээ ойр байх хоёр шаардлага, иргэдийн сайхан амьдрах, гишүүнээ таньдаг байх хос хүслийг хангасан маш чухал саналуудыг гаргасан. Манай Монгол Үндэсний Ардчилсан нам цаг үргэлж сонгуулийн циклийг уртасгахын төлөө байсан.

Ялангуяа манай орны хүн амын тархай суурьшил, нийгмийн дэд бүтцийн өндөр шаардлага талаас онцгой чухал юм. Энэ бол Цогтгэрэл гэдэг нийгмийн зүтгэлтний хувьд төдийгүй, иргэний хувьд чухал заалт гэж үзэж байгаа. Бурханыг ч буг болгодог тогтолцоогоо тогтолцоог Үндсэн хуулиар өөрчлөх ёстой.

Дуучин Н.Гантулгын хамт

1990-ээд оны залуусыг хайрын дуунуудаараа шуугиулж явсан “Номин” хамтлагийн дуучин П.Гантөгстэй ярилцлаа.

---

-“Номин” хамтлаг анх хэзээ байгуулагдаж байсан юм бэ. Эндээс яриагаа эхэлье?

-Монголын алдартай хүмүүс ихэвчлэн Сансар, 40, 50 мянгатаас төрөн гарсан байдаг шүү дээ. “Номин” хамтлагийн ахлагч Д.Равжаа 12 дугаар микро район буюу Сансар хорооллынх. Би өөрөө 40 мянгатынх, хотын уугуул хүүхэд. Д.Равжаа бид хоёр 1986 онд 16-тай байхдаа анх танилцсан. Д.Равжаа 10 жилийн 14 дүгээр сургуулийг төгссөн. Би 53 дугаар сургуулийг төгссөн. Бид хоёр хувь тохиолоор 1988 онд армид хамт алба хааж байлаа.

Д.Равжааг Аажаа гэж дуудна. Аажаа бид хоёр Армийн хөгжмийн салаанд алба хааж байсан юм. 1988 оны намар цэргийн ангид биднийг очдог жил цоо шинэ герман хөгжмийн иж бүрдэл өгсөн. Тухайн үед цахилгаан хөгжим их моод байлаа. Социализмын үед албан байгууллага заавал цахилгаан хөгжимтэй, хамтлагтай байх ёстой гэсэн бичигдээгүй хуультай. Би холбооны анги буюу морцын салааг зургадугаар сард төгсөөд, хөгжмийн салаанд орлоо. Шинэ цэргүүдээс цахилгаан хөгжим тоглодог хүүхдүүдийг бүртгэж аваад би тэнцлээ. Аажаа бөмбөр тоглохоор болоод бид хоёр нэг хамтлагт орчихсон. Би базз гитар тоглоно, Аажаа бөмбөр тоглоно. Бид хоёр хоёулаа дуулна. Тэнд байхдаа хоёулаа цэргээс халагдаад хамтлаг байгуулъя гэж ярилцдаг байлаа. Биднийг 1990 онд халагдаж байхад ардчилал дөнгөж гарч байсан. Ямар нэгэн цензургүй болж байсан. Жишээлбэл, нэг дуу зохиогоод олонд дуулахын тулд заавал Намын хороогоор орж батлуулдаг байсан. Нэг талаасаа энэ нь зөв зүйл байж. Тэр үед Оюун гуай,Лувсаншарав гуай, Мөрдорж гээд алдартай хүмүүсээс бүрдсэн комисс дууг сонсож байж баталдаг байлаа. 60-70-аад оны үеийн дуунуудын мартагдахгүй байгаагийн учир нь энэ. Хэн дуртай нь дуугаа зохиогоод дуулдаг болчихсон эрх чөлөө нь нээгдчихсэн байсан үе байхгүй юу. Тухайн үед бид нарын дуу их шинэлэг байсан учраас одоог хүртэл мартагддаггүй байгаа байх. “Маамуу нааш ир”-ээс өөр дуу дуулдаггүй байсан бол “Анх би чамайг хараад…” гээд ийм үгтэй дуу дуулаад гараад ирэхээр залуучуудад бас сонин, гоё сонсогдоно биз дээ. Тухайн үед бид чинь зохиогоод л орцонд дуулаад л, орцноос орц дамжаад орцны дуу бий болдог байлаа. 1990 онд Аажаа өвчний улмаас надаас зургаан сарын өмнө халагдсан. Би халагдаад ирэхэд Аажаа намайг хаяад микрийхэнтэйгээ аль хэдийнэ “Номин” гэдэг хамтлаг байгуулчихсан байсан. Тухайн үед дош дошоороо л байлаа. Би бол микрийнхэнд гадны хүн байхгүй юу. Уг нь Аажаа надтай дуулах сонирхолтой байдаг. Хамтлагт нэг л дуучин байх хэрэгтэй. Би тэр үед Аажаад их гомдсон. Тэгээд 1990 оны арваннэгдүгээр сард Гэмтлийн эмнэлэгт асрагчаар ажилд орлоо. Дотроо бол дуулна л гэж бодоод явж байсан. Аажаад царай алдахгүй дээ гээд шаралхчихсан явж байсан чинь 1991 оны хавар Аажаа манай хамтлагийнхан явцгүй болчихлоо, би уг нь дуулах сонирхолтой байна гээд над дээр ирснээр “Номин” хамтлаг надтай нийлсэн түүх эхэлсэн юм. Тухайн үед хамтлагийнхан нь угаасаа урлагийн хүмүүс биш болохоор амьдралаа хөөгөөд, сургуульд сурах нь сураад явцгаасан.

-“Номин” хамтлагийн анхны дуу?

-Хамгийн анх 1991 оны тавдугаар сарын 21-нд “Ая дууны жигүүр” тэмцээнд орж “Выставка”-гийн тайзан дээр гарч байлаа.

“…Цоглог гэрэлтэх хар нүдээрээ чи анх танилцаад

Эелдэг даруу аашаараа чи намайг ивээнэ…” гээд энэ дуугаараа хамгийн анх гарч байлаа. Тэр үед понаграммаа “Баянмонгол” хамтлаг дээр бичүүлдэг байлаа. Бэлэн хөгжимтэй дуулна, байхгүй бол амьд хөгжимтэй дуулна гэсэн хоёр л сонголт байлаа шүү дээ.

Тэр үед ам барина гэсэн ойлголт байдаггүй байсан. Би өдийг хүртэл дуулахдаа ам барьж үзээ ч үгүй, чаддаг ч үгүй.

1989 онд “Харанга” хамтлаг байгуулагдаад, бидэнтэй хамт “Ая дууны жигүүр”-т ороод явж байлаа. Бидний үеийн хамтлаг гэвэл манай “Номин”-гоос гадна, “Жирийн монгол охин”-г дуулдаг “Шигтгээ”, “Үзэсгэлэнт од”-ыг дуулдаг “Титэм”, хос залуусыг дуулдаг “Харш”, “Болор” гэсэн таван хамтлаг л байсан юм даа. Бид хэдээс гадна олон хамтлаг гарсан ч дуунууд нь хүмүүсийн дунд хит болж үлдсэн нь ховор.

-Танай хамтлагийн урын санд хичнээн дуу байдаг вэ?

-Тухайн үеийн хамтлагууд олон дууны араас хөөцөлддөггүй байсан. Чанартай хэдхэн дуу хийдэг байсан. Манай хамтлагт “Хайртдаа дуулах дуу”, “Дурлал”, “Хожимдсон гэмшил”, “Итгэл”, “Диваажин” гэх мэт олны мэддэг шууд дагаад дуулах хэмжээний арваад дуу байгаа.

…Нойр минь чи зүүдээ мартжээ

Номхон дөлгөөн хэвтэнэ биш үү би

Амраг түүний царайг харуулж

Алиа хонгор аашийг нь үзүүлээч

Үүрийн туяа мэлтэс хийх шиг

Үзэсгэлэнт царай чинь гэрэлтэнэ

Үеийн олон охидынхоо дундаас

Гэрэлт од шиг ялгарах юм гээд “Дурлал” дуу хит болж байлаа. Ер нь 1991-1998 онд арван жилээ төгссөн хүүхдүүдийн амны уншлага болж байсан дуу байхгүй юу.

“Титэм” хамтлагийг “Талын цэцэг”, “Үзэсгэлэнт од”, “Сувдан шигтгээ” гэсэн гурван дуугаар нь хүмүүс мэдэх жишээтэй. “Шигтгээ” хамтлагийг “Жирийн монгол охин”-оор нь л мэдэх жишээтэй. Тухайн хамтлагийн нэрийн хуудас болсон хэдхэн дуу л байдаг шүү дээ. Тэр үед ирээдүйг хараагүй. Социализмын үеийн хүүхдүүд болохоор дуугаар хоолоо олно гэсэн бодол хэнд нь ч байгаагүй.

Зүүн гар талаас Д.Равжаа, П.Гантөгс. “Номин” хамтлагийнхны хамтдаа авахуулсан цор ганц зураг нь.

-Тэр үед дуулсан дуугаа сонсогчдод, залууст хүргэнэ гэдэг бас л том даваа байсан байлгүй?

-Тэгэлгүй яахав. Мянган төгрөгийн үнэтэй “Электроник” гэж хөгжим байсан. Тэр хөгжим дээр понаграммаа бичдэг байлаа. Урт цагаан, Дэнжийн мянгын хар зах дээр зардаг байсан. Бид хэд тухайн үед бизнес хийж мэддэг байсан бол мөнгөөр зарах нь байна шүү дээ. Бидний дууг хуулж зараад л 21 аймагт тараадаг байсан юм шиг байгаа юм. Энд тэнд тоглолт болоод мөнгө төгрөг авна гэсэн ойлголт ерөөсөө байгаагүй. Шоу болно гээд харангуут бид нараас асуусан ч юм байхгүй “Номин”, “Титэм” гээд биччихсэн байдаг. Тэгээд л нэг их дуртай хүмүүс автобусанд сууж очоод л дуулчихдаг.

-Тухайн үед фенүүд тань сэтгэгдлээ хэрхэн илэрхийлдэг байсан бэ?

-Гэрт ирнэ, тайзан дээр дуулж байхад гарч ирээд халаасанд захиа хийчихнэ. Захидал илгээнэ. Тухайн үед моод болж байсан алаг араб алчуурыг тайзан дээр дуулж байхад охид зүүж өгнө шүү дээ. Тайзнаас буухдаа ёолкны мод шиг юм болоод л ордог байлаа. Тэгээд бас ямар ч хамаагүй тэмдэг зүүгээд өгчихнө. Их инээдтэй. Тухайн үед тэр нь их гоё л санагдаж байгаа юм чинь.

-“Номин” хамтлаг хэдэн он хүртэл уран бүтээлээ хийсэн бэ?

-1995 он хүртэл. Таван жил хэртэй.

-Хамтлаг юунаас болж тарав. Юу тохиолдсон юм?

-Тухайн үед бид хоёрт санхүүгийн асуудал байгаагүй. Яагаад гэвэл мөнгөнд шунадаггүй байлаа. Хамгийн том шалтгаан нь Аажаа лам болоод Тува руу яваад би ганцаараа үлдсэн. Намайг гадагшаа явсан хойгуур Аажаа буцаж ирээд “Номин талст”-ын Батсүхийг миний оронд авч нэг хэсэг дуулуулж байгаад “Энэ микрээс төрсөн хамтлаг шүү. Миний дүү цааш нь аваад яваарай” гээд түүнд хамтлагаа өгсөн. 1995 оны үед ийнхүү “Номин талст” хамтлаг үүссэн түүхтэй. Өмнө нь “Номин” хамтлаг дуулаад ард нь “Талст” гээд бүжгийн хамтлаг бүжиглээд нэрээ “Номин& Талст” гэж явж байгаад, бүжгийн хамтлаг нь тараад “Номин талст” гэдэг нэртэй болж байсан юм.

“Номин талст”-ын хамгийн анхны цомгийн ихэнх дуу нь Аажаагийн дуунууд байдаг юм. “Захидал”, “Дэндүү дассан сэтгэл”, “Бид”, “Дурласан сэтгэл” гэх мэт.

Аажаа маш гоё шүлэг бичдэг, бокс тоглодог, жүдогоор барилддаг. Ер нь чадахгүй юм байхгүй тийм мундаг, билгэ танхай, авьяастай хүн байсан. 29 насандаа 1998 онд бурхны оронд одсон доо, анд минь. 30 хүрэхгүй насандаа маш их юмыг амжиж хийсэн хүн.

Би одоог хүртэл Равжаагийнхаа дуунуудыг дуулаад л явж байна шүү дээ. Аажаа бид хоёрыг хамт байх үед зохиогдсон олон дуу байдаг.

-Та одоо юу хийж байгаа вэ. Дуулж байгаа гэж сонссон юм байна?

-Дуугаа дуулж байгаа. Гадаадад амьдардаг. Ирж очин амьдарч байна. Муу ёрын нөхдүүд намайг машинд дайруулаад үхчихсэн гэж донгоссон байна лээ (инээв). Тэгсэн чинь нэг танил маань гудамжинд надтай таараад цочоод аюул болсон шүү дээ. Хамгийн гоё нь би мартагдаж болно. Харин дуунууд маань мартагдахгүй байхгүй юу. “Номин” хамтлагийн дуулсан дуу гээд л үеийн үед үлдэнэ.

-Дуу төрсөн түүхүүд их сайхан байдаг. Дуунуудаа яаж бүтээцгээдэг байв даа?

-“Би чамд хайртай” кинон дээр Дэлгэр гараад гүйгээд л нэг дуу явдаг даа. Би тэрийг найм, есдүгээр ангид байхдаа үзчихээд тэр дуу нь толгойд яваад л байдаг байсан. “Би яг ийм дуу зохионо доо” гэж бодоод л явдаг байсан чинь Равжаа бид хоёр нийлээд тийм боломж гарсан. Тэгээд тэр дуугаа хийсэн ч бичлэг нь огт байхгүй болчихсон. Дуунуудаа гитар дээр л зохиодог байсан. Юм хийх ирмүүн хүсэлтэй байлаа. Мөнгө төгрөг боддоггүй, хийе юм л хийе, уран бүтээл л хийвэл гоё, түүнийгээ олны өмнө дуулаад зогсож байвал жаргал байлаа. Залуучууд дагаж дуулаад л тэр нь л гоё байж дээ.

…Анх би чамайгаа хараад

Аливаа зүйлийг бодсонгүй л явлаа гээд энэ миний дуу.

1991 оны наадмаар Монголын үндэсний телевизийн дууны найруулагч байсан Төвшинтөгс гээд залуу “Шинэ цэрэг” дууг тухайн үед дүрсжүүлээд зурагтаар гаргасан байсан. Аажаа бид хоёр өөрсдөө бол үзээгүй. Нэг мэдсэн чинь хүмүүс “Аажаа та хоёр гарч байна лээ” гээд яриад байсан. Тэгээд од болж байлаа.

“Номин” хамтлагийн хит болсон дуунууд армид байхад зохиогдсон байдаг юм.

…Шил толь шиг гялалзсан шалан дээр

Шинэ цэрэг би дөрвөн мөчлөөд гээд “Шинэ цэрэг” дуу байна. Энэ дууг би Гантулгатай хамтраад 2005 онд клип хийгээд гаргасан. Миний үеийнхэн бол мэднэ дээ.

Хөгжим бол донтуулдаг л эд шүү дээ. Би мэргэжлийн хөгжимчин биш л дээ. Гэхдээ одоо бол би бүх л хөгжмийг тоглоно. Бүгдийг нь өөрөө сурсан. Надад багш байхгүй. Гэхдээ би хөгжмөө зарж амьдрахгүй л дээ. Гэхдээ нэг л юмыг боддог юм. Равжаа бид хоёр бол дахин давтагдашгүй түүхийг бүтээсэн хоёр шүү дээ. Үнэн шүү, хэн ч хүлээн зөвшөөрнө. Тэгээд л бол оо.

Миний хувьд тухайн үедээ өөрсдөө мэдээгүй явж байгаад ийм түүхийг бүтээчихсэн. Бидний дуунууд ийм олон жил дуулагдана гэж би лав бодоогүй. Тухайн үедээ дуулаад л мартагдах болов уу гэсэн чинь одоог хүртэл хаана ч очоод дуулахад хүмүүс дагаад л дуулдаг. Тэнгэрт байгаа найз минь харж байгаа. Бурхан гэж байдаг бол харж л байгаа. Миний найз баярлаж л байгаа шүү дээ. Дуулах болгондоо найзыгаа дурсдаг. Би хаа ч явсан найзыгаа дурсдаг, үргэлж ярьдаг. Равжаа гэж хүн байгаагүй бол би ингэж дуулаа ч уу үгүй ч үү. Равжаа цэрэгт байхад намайг их хурцалдаг байсан юм. “Чи гоё хоолойтой, хоёулаа дуулъя, будаа болгоно” гэдэг байсан. Бид хоёрын темпер, бүх юм гоё нийлсэн учраас хүмүүст их хүрсэн байх. Эзнээ олохгүй бол ямар ч гоё дуу хит болж чаддаггүй.

Дан хайрын дуу дуулдаг. Монголын урлагийн түүхэнд байхгүй нэг сонин тохиолдол байгаа нь Равжаагийн “Хайртдаа дуулах дуу”-нд бадаг, дахилт ерөөсөө давхарддаггүй. Тийм учраас хүмүүст их хүрсэн байх.

-Та одоо хаана дуулж байгаа вэ?

-Одоогоор энд байх хугацаандаа III, IV хороололд байрладаг “Анун марал” лоунжийг хариуцаж байгаа. Оройдоо тэндээ дуулдаг. Мөнгө олох зорилгоор бус, намайг дуулахыг сонсох хүсэлтэй хүмүүстээ зориулаад есдүгээр сард тоглолт хийнэ.

Н.АМАРТҮВШИН