Month: July 2019

Хууль зүйн ухааны доктор Ч.Өнөрбаяртай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд засвар оруулах гол шалтгаан юу гэж та харж байна вэ?

-Социалист системтэй байж байгаад Ардчилсан тогтолцоо руу шилжилт хийсэн орнуудын хувьд зарим нь шилжилтийн үеийн Үндсэн хууль гэж баталсан байдаг. Ихэвчлэн эдгээр улс орнууд Үндсэн хуулиа 15-20 жилийн дараа өөрчилсөн байдаг. Манай улс 1992 онд Ардчилсан эрх зүйт Үндсэн хууль батлахдаа шилжилтийн гэх Үндсэн хууль батлаагүй л дээ. Ерөнхийдөө ардчиллыг шинээр болон сэргээн тогтоосон улс орнуудын нийтлэг жишгээс үзвэл 25-30 жилийн зайтай Үндсэн хуулийнхаа хэрэгжилтэнд үнэлгээ хийж, зайлшгүй засаж сайжруулах шаардлагатай зүйл байгаа эсэхийг тодорхойлдог. Үндсэн хуулийн эрх зүй судлаачийн хувьд Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлыг ямар нэгэн хэмжээнд хөндөх нь зүйтэй гэж бодож байгаа. 1992 оны Үндсэн хууль Монгол Улсад ололттой олон зүйлс авчирсныг үгүйсгэж болохгүй. Гэхдээ түүний үзэл баримтлалыг илүү тодруулах шаардлагатай зүйлс бий.

-Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын эрх мэдэл Үндсэн хуульд хэрхэн тусгагдсан байдаг юм бол?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн төрийн эрх мэдлийг аль салаа мөчирт хамаарах нь өнөөг хүртэл маргаантай явж ирсэн асуудлуудын нэг. Үндсэн хууль болон бусад хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийг харахаар гүйцэтгэх эрх мэдлийн хэсэгт багтах юм шиг. Гэтэл манай Үндсэн хуулиар Засгийн газар буюу гүйцэтгэх эрх мэдлийг Ерөнхий сайд тэргүүлнэ гэж заасан. Үүнээс үүдэн Ерөнхийлөгчийн хэрэгжүүлж байгаа эрх мэдлийн цар хүрээ нь Засгийн газрын тэргүүн буюу Ерөнхий сайдтай эрх мэдлээ үргэлж булаацалдсаар ирсэн. Түүнчлэн парламентын засагтай бусад орнуудаас ялгаатай нь манай Ерөнхийлөгч нийт ард түмнээсээ сонгогддог. Ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгч мэдээж хэрэг ард түмэнд таалагдахын тулд улс төр хийж эхэлнэ. Ингээд ирэхээр улс төрийн гол тоглогч нь парламентад олонх суудалтай намаас сонгогдсон Ерөнхий сайд байх уу эсвэл нийт ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгч байх уу гэдэг асуудал үүсдэг.

Энэ нь эргээд Засгийн газрыг тогтворгүй болгох гол үндэслэл болдог. Тиймээс Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр эдгээрийг нэг талдаа багтаах ёстой л доо. Миний бодлоор Монгол Улс парламентын засаглалыг бэхжүүлэх чиглэл рүү явах ёстой. Нэгэнт парламентын засаглалыг бэхжүүлэх гэж байгаа бол Ерөнхий сайдаа илүү хүчтэй, улс төрийн гол тоглогч болгох ёстой. Парламентад суудалтай олонх Ерөнхий сайдаа сонгоод, Ерөнхий сайд өөрөө багаа бүрдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл, сайд нараа өөрөө томилж, чөлөөлж, огцруулдаг эрхтэй байх ёстой гэсэн үг.

-Тодруулбал?

-Үндсэн хуулийн одоогийн зохицуулалтын дагуу сайд нарыг УИХ хүн нэг бүрээр нь хэлэлцэж томилдог. Энэ нь УИХ дахь улс төрийн намуудын фракцууд өөрийн хүнийг Ерөнхий сайдад шахдаг. Үр дүнд нь мэргэжлийн бус, хамтын зарчмаар шийдвэр гаргах чадамжгүй эрээвэр хураавар Засгийн газрыг бүрдүүлдэг. Гэтэл Үндсэн хуулийн дагуу төрийн хуулийн биелэлтийг Ерөнхий сайд УИХ-ын өмнө хариуцаж ажилладаг. Үнэн хэрэгтээ багаа бүрдүүлж чадаагүй Засгийн газрын тэргүүн УИХ-ын өмнө хариуцлага хүлээнэ гэдэг хэрэгждэггүй ажил гэж хэлж болно. Зарим тохиолдолд Ерөнхий сайдынхаа бодлогын эсрэг салбарын сайд нь, салбарын сайдынхаа эсрэг агентлагын дарга нь ажилладаг гэдэг ч юм уу төрийн шатлан захирах тогтолцоо, төрийн нэгдсэн бодлого алга болчихож байгаа юм. Энэ утгаараа Ерөнхий сайдад багаа бүрдүүлдэг эрхийг өгөх нь зөв. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл батлагдвал энэ бүхнийг шийдвэрлэж чадна гэж харж байна.

-Үндсэн хуульд улс төрийн намын талаар тусгах нь хэр зүйтэй вэ?

-Улс төрийн намтай холбоотой хэд хэдэн чухал заалтууд төсөлд туссан байна. Улс төрийн нам гэдэг цүнхний нам байж болохгүй л дээ. Өөрөөр хэлбэл, Дээд шүүхэд 801 хүний гарын үсэг цуглуулж бүртгүүлээд цүнхэндээ тамга тэмдэгтэй нэг даргын нам байж болохгүй. Улс төрийн нам гэдэг улс орон даяар үндэсний хэмжээнд улс төрийн үйл ажиллагаа явуулдаг, иргэдийн улс төрийн хүсэл зоригийг нэгтгэдэг байгууллага байх ёстой. Ямар ч үйл ажиллагаа явуулдаггүй, сонгуульд оролцдоггүй намууд байна. Зүй нь улс төрийн намууд үйл ажиллагааныхаа тайланг Сонгуулийн ерөнхий хороонд тогтмол гаргаж өгдөг байх ёстой. Сонгуулийн ерөнхий хороо сонгуулийн бус үед ажил хийдэггүй газар байж таарахгүй. Үнэн хэрэгтээ зарим нам сонгуулийн үеэр гэнэт идэвхжиж, хэсэг хэвлэлийн хурал хийгээд алга болчихдог. Ялангуяа ардчилсан тогтолцоотой улс орнуудад улс төрийн намууд амьд организм байж, иргэдийн улс төрийн хүсэл зоригийн индэр байх ёстой. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төслөөр улс төрийн намуудад наад захын шаардлага, стандартуудыг тавьж байгаа нь сайн хэрэг.

-Давхар дээлний асуудал бүх л цаг үед яригддаг сэдэв. Давхар дээл зөвхөн Ерөнхий сайдад байх нь зөв үү?

-2004 онд аль ч нам олонх болоогүй. Гурван нам эвсэж Засгийн газраа байгуулж байсан. Тийм тохиолдол дахиад гарвал яах вэ. Ард түмний сонголтыг хэн ч таахгүй. Энэ тохиолдолд олонх болсон нь бусаддаа санал тавих эрх үүснэ. Парламентад суудал авсан намууд сайдын суудлыг булаацалдахыг үгүйсгэхгүй. Үргэлж нэг, хоёр нам олонх байх юм шиг сэтгэж болохгүй л дээ. Сонгуулийн холимог систем орж ирж байгаа тохиолдолд хоёр нам ноёлдог зүйл үндсэндээ байхгүй болно. МАНАН гэдэг ойлголт үгүй болно. Улс төрийн олон намуудын тогтолцоо төлөвшиж, үндэсний хэмжээний зөвшлийн Засгийн газар байгуулагдах магадлал өндөр болно л доо. Энэ тийм буруу зүйл биш. Жижиг намууд ч парламентад орж үгээ хэлдэг, Засгийн газар байгуулахад оролцдог байх ёстой. Гудамжны улс төр хийгээд байх нь тийм ч зөв зүйл биш. Үндэсний зөвшилцөл гадаа гудамжинд биш парламентын танхимд явагддаг л байх ёстой. Ерөнхийлөгч харин тэр засаглалд гүүр болж зуучилдаг, зөвшилцөлд ороход нь дэмжлэг үзүүлдэг, зөрчил тэмцлийг нь улс орны нийтлэг эрх ашгийн үүднээс намжаадаг байх ёстой. Тиймээс Ерөнхий сайд нэмэх нь тодорхой тооны сайдууд давхар дээлтэй байх нь зөв. Ерөнхий сайд дангаараа УИХ байснаар Засгийн газар бас л тогтворгүй болох эрсдэлтэй. Хэрэв Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөлд тусгагдсан саналын дагуу гишүүдийн тоо нэмэгдвэл дөрвөн сайд УИХ-ын гишүүний албыг хавсран гүйцэтгэхэд болохгүй зүйл үгүй. Парламентын засагтай улс оронд байдаг л зүйл. Гэхдээ Монголын нөхцөлд тохирсон зөв харьцааг бодож олох л чухал.

-Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхээс гадна Ерөнхий сайд улсын төсөв, бодлогын асуудлаар өөрт нь итгэл үзүүлэх асуудлыг оруулж ирж байгаа. Энэ хэр зөв шийдэл вэ?

-1992 оны Үндсэн хууль буюу одоо мөрдөгдөж байгаа хуульд Ерөнхий сайд том бодлогын асуудлаар итгэл үзүүлэх асуудлыг оруулах эрх байдаггүй. Жишээ нь, манайхтай адил парламентын засаглалтай Японд Коизүми Ерөнхий сайд байхдаа Японы шуудангийн салбар төрийн өмчит байсныг эдийн засгийн хөгжилд тээг болж байна гэх үндэслэлээр хувьчлах санал оруулж ирж байсан. Тухайн үеийн Засгийн газрын сайд нар энэхүү бодлогыг эрс эсэргүүцсэн. Ингээд сайдуудаа бүгдийг нь чөлөөлөөд, өөрийн бодлогоо дэмжих багаа бүрдүүлж парламент руу өргөн барьсан. Парламент нь мөн дэмжээгүй. Ингээд итгэл үзүүлэх асуудлыг ярьсан. Миний бодлого зөв. Хэрвээ буруу байх юм бол би үг дуугүй огцорно гэсэн байдлаар албан тушаалаараа дэнчин тавьж буй хэрэг юм.

Хэрэв Ерөнхий сайдын бодлогыг парламент дэмжвэл бодлого хэрэгжинэ. Бодлого парламентын олонхийн дэмжлэг авахгүй бол огцорч шинэ Ерөнхий сайдыг томилох үндэслэл бүрдэнэ. Тухайн үед Ерөнхий сайд Коизүмигийн бодлого дэмжигдээд улсынхаа эдийн засагт эерэг үр дүн авчирсан байдаг. Манайд Ерөнхий сайд том бодлогын асуудлаар зоригтой алхам хийж өөрийн албан тушаалаар шаардлагатай тохиолдолд дэнчин тавиад итгэл үзүүлэх асуудлыг парламентад тавих ёстой.

-Хэдий Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн ч нөгөө талдаа 19 гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулж, шинэ Ерөнхий сайдыг томилох тухай саналыг хамтад нь оруулж ирэх эрхтэй гэх заалт оруулж байгаа. Бүр эсрэгээрээ хүссэн үедээ 19 гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулаад нөгөө л тогтворгүй Засгийн газар үргэлжлэх вий гэх болгоомжлолууд байна?

-Одоо байгаа заалтаас юугаараа ялгаатай байна гэхээр шинэ Ерөнхий сайдын эрэлд гарахаа больё гэж байгаа юм. Одоогийн хуулиар огцорсон Ерөнхий сайдаа үүрэг гүйцэтгэгч болгочихоод шинэ Ерөнхий сайдын эрэлд гарчихдаг. Энэ хооронд төрийн ажил цалгарддаг. Хариуцлага сулардаг. Өргөн барьсан төслөөр Засгийн газартай илүү бүтээлч байдлаар хариуцлага тооцно гэсэн үг.

Гэхдээ 19 гишүүн өргөн барина гэхээр парламентын цөөнх олонхын гомдогсодтой нийлээд Засгийн газрыг тогтворгүйжүүлээд байх сөрөг тал бий. Тэгэхээр төслийг сайжруулах шаардлагатай.

Жишээ нь, 19 гишүүний саналаар Засгийн газрыг огцруулах саналын босгыг өндөрсгөж УИХ дахь олонхын 26, олонх байхгүй тохиолдолд зөвшилцлийн үндсэн дээр олонхыг бүрдүүлээд тэндээсээ 26 гишүүн гэдэг ч юм уу ийм хязгаарлалтыг тогтоож өгөх хэрэгтэй байх.

Товчхондоо парламентын цөөнх ямар Засгийн газар бүрдэхийг шийддэг байж таарахгүй. Энэ мэтээр хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр засч, залруулах зүйлс бий.

-Үүнээс гадна хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр засах, анхаарах зүйл заалтууд юу байна вэ?

-Төрийн албан хаагчийг сонгуулийн үр дүнгээр ялгаварлан гадуурхах, хуульд заасан үндэслэлээр халахыг хориглоно гэж байгаа. Төрийн албан хаагч гэхээр улс төрийн албан тушаалтан, үйлчилгээний албан тушаалтан ч хамаарна. Жишээлбэл, дэд сайд гэдэг улс төрийн албан тушаалтан. 2020 оны сонгуульд ялсан улс төрийн нам олонх болоод өмнөх Засгийн газарт ажиллаж байсан дэд сайдуудаа сольж чадахгүй болчихож байгаа юм. Бараг дэд сайд нараа чөлөөлсөн Засгийн газрын тогтоол Цэцэд очих байх. Улс төрийн албан тушаалтнууд сонгуулийн үр дүнгээр ажлаа өгөөд л явдаг. Төрийн жинхэнэ албан хаагчдын хувьд бол өөр. Энэ бол шатлан дэвших зарчмаар гарч ирдэг. Төрийн залгамж чанарыг хадгалж явдаг албан тушаал учраас тогтвортой байх ёстой.

Улс төрийн албан тушаалтнууд сонгуулийн үр дүнгээр солигддог зарчим дэлхийн бүх л улсад бий. Иймэрхүү хэт ерөнхий байгаа зүйлүүдийг тодорхой болгох шаардлагатай. Дээрээс нь сумын Засаг даргыг орон нутгийн иргэдээс сонгоно гэж байгаа. Монгол шиг нэгдмэл улсын хувьд яавч оновчтой заалт биш. Баахан орон нутгийн ноёд бий болох эрсдэлтэй. Нэг мэдэхэд сум бүр бие даасан гадаад бодлого явуулна гээд хадуурсан явж байж мэдэх л байх.

-Шүүх эрх мэдлийн хүрээнд шүүмжлэлүүд өрнөж байна. Тэр тусмаа иргэдийн зүгээс шүүх шударга бус ажиллаж байгааг шүүмжилдэг. Таны хувьд ямар өөрчлөлт оруулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа вэ?

-Шүүхийн өөрчлөлтөд хоёр зүйл хэлнэ. Дээд шүүхийн шүүгчийг 12 жил болгоно гэх заалтыг дэмжихгүй байгаа. Дэлхийд томилдог, сонгодог гэсэн хоёр тогтолцоо байна. Хэрвээ парламентын гишүүн шиг шүүгчийг сонгодог загварыг авч хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол тэр загвараа л сонго. Тэгвэл хугацаатай байж болно. Томилдог тогтолцоо нь ХБНГУ, Франц, ОХУ тэргүүтэй ихэнх улс орнуудад байдаг түгээмэл тогтолцоо. Томилдог тогтолцоотой улс орнуудад хугацаа заадаггүй. 40 настай иргэн 12 жилээр томилогдоод 52 настайдаа хаачих уу, юу хийх үү. Хүн мөнх биш ээ тогтолцоо чинь үлдэнэ. Асуудлыг битгий хүмүүсээр хар. Хуульд заасан тэтгэврийн нас нь болбол тэтгэвэрт гарна, гэмт хэрэгт холбогдоод шүүхээр гэм буруутай нь нотлогдвол хугацаанаасаа өмнө огцорно. Миний хувьд Үндсэн хуулийг бүхэлд нь өөрчлөхийн эсрэг байр суурьтай байдаг. Б.Чимид багш “Монгол Улс гэдэг алгын чинээ Үндсэн хуульд багтдаг юм” гэж хэлсэн байдаг. Бүгдийг нь задалж, өөрчлөх гэж оролдвол улс орон даяар бужигнасан зүйл болж магадгүй. Нэн тэргүүнд Улсын Их Хурал, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчтэй холбоотой хэсэг дээр өөрчлөлт хийх ёстой. Зарим асуудлыг бусад хуулиудаар засч залруулаад явж болно. Нэг удаагийн далайлтаар бүгдийг сайхан болгочихдоггүй. УИХ-ын гишүүдийн болоод Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөлд иргэний үндсэн эрхийг шүүхийн журмаар хамгаалах асуудал тусгагдаагүй орхигдуулсан нь харамсалтай. Энэ талаар манай улсын Үндсэн хуулийн эрх зүй судлаач, эрдэмтэд олон жил ярьж байгаа. Тиймээс цаашид иргэн өөрийн үндсэн эрхийг гурван шатны шүүхээр хамгаалуулах гээд хамгаалуулж чадахгүй тохиолдолд ҮХЦ-д хандах улмаар зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэх боломжийг нээж өгөх ёстой.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс гаргасан төсөл, саналуудын талаарх байр сууриа илэрхийлэхгүй юү. Ерөнхийлөгчийн зүгээс УИХ-ын гишүүдийн тоог 108, таван жилээр ажиллах санал болон сонгуулийг пропорциональ, мажоритар тогтолцоогоор явуулах санал оруулж ирсэн?

-Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөл хоёр талтай. Дэмжүүштэй саналууд ч байна. Нөгөө талаас Үндсэн хуулиар зохицуулах шаардлагагүй асуудлууд ч байна. Эхлээд сайн зүйл заалтаас нь ярья. Гишүүдийн тоог нэмэх нь зөв зүйл. Ард түмний эсэргүүцэлтэй тулах байх. Гэхдээ 76, 108 гэх тоондоо бус нийт ард түмний төлөөллийг хэрэгжүүлэх ардчиллын зарчим гэдэг талаас нь харах ёстой байх. Гурван сая иргэнтэй улсад төлөөлөл нь 100-130 хооронд байх нь зүйтэй. Бусад улсуудын ч нийтлэг жишиг нь тийм. Нөгөө талдаа цөөхөн гишүүн байхаар цөөн хэдэн хүн парламентад бүлэг байгуулж албан бус фракц бий болгоод төрийн бодлого дотор тоглолт хийгээд байх боломжтой. Тоо нь нэмэгдэхээр хэсэг бүлэг хүмүүс улс төрийн сонирхлоор нийлээд бужигнуулаад, үймүүлээд байдаг зүйл алга болно. Магадгүй Засгийн газрыг тогтворгүй болгодог нэг шалтгаан энэ байхыг ч үгүйсгэхгүй.

Харин үүнтэй уялдуулаад сонгуулийн холимог тогтолцоог оруулаад ирэхээр парламентад нэг нам олон суудал авах боломжгүй. Жижиг намууд ч тодорхой хэмжээнд суудал авах боломжтой. Ингээд ирэхээр парламент эвслийн, зөвшилцлийн Засгийн газар болж хувирна. Парламентын засаглалтай оронд ерөнхийдөө хувь тэнцүүлсэн тогтолцоо түгээмэл байдаг. Монгол шиг өргөн уудам газар нутагтай, орон нутгийн онцлог шинжүүд ихтэй улсад сонгуулийн мажоритар буюу тойргоор сонгодог тогтолцоог тодорхой түвшинд хадгалж үлдэх нь зөв байх. Гэхдээ дандаа ийм тогтолцоогоор явахаар жалга довны улс төрөөсөө салж чадахгүй. Миний хувьд манайд сонгуулийн холимог тогтолцоо тохиромжтой гэж боддог. Харин Үндсэн хуульдаа 54 нь хувь тэнцүүлсэн, 54 нь тойргоос гэж хатуу заах нь хэр оновчтой вэ. Энэ тоо илүү уян хатан байх ёстой. Зарим зүйлийг ардчиллын зарчимд үлдээх нь зүйтэй байх. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд бид сургамж авсаар ирсэн. Алдаагаа засаад явах боломжийг нь дараа дараагийн УИХ, ард түмний төлөөлөлд нь үлдээх хэрэгтэй. Ингэснээр харьцангуй зөв хэлбэр лүүгээ явна гэж харж байгаа.

-Гишүүдийн тоог нэмэгдүүлснээр улсын төсөвт дарамт үзүүлэх болов уу?

-Үнэн хэрэгтээ гишүүдийнхээ тоог нэмж байгаа бол нөгөө талдаа тэр олон яам, агентлаг, төрийн өмчит компанийнхаа тоог цөөрүүлэх хэрэгтэй л дээ. Төрийн данхайсан бүтэц тэнд л явж байгаа байхгүй юу. Парламент нь мэргэжлийн, улс төрийн нөлөөнд автахгүй, хэсэг хүмүүс төрийн бодлогыг халаасандаа хийчихдэггүй байхын тулд гишүүдийн тоог тодорхой хувиар нэмэгдүүлэх нь зүйтэй.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн дотор хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн байгууллага,ҮАБЗ зэрэг байгууллагууд ЗГ, УИХ-ын бүрэн эрхээс булаацалдсан байдлаар орж ирж байна гэх шүүмжлэлүүд байна?

-1992 оны Үндсэн хуулиар Ерөнхийлөгчийн засагтай улсад байдаг ҮАБЗ-ийн загварыг манайх авчихсан. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсад ҮАБЗ-ийг Ерөнхийлөгч нь тэргүүлдэг. Парламентын засагтай улсад Ерөнхий сайд нь ҮАБЗ-ийг тэргүүлдэг. Энэ нь төрийн байгууллагуудын чиг үүргийн давхардал үүсгэдэггүй. Өөрөөр хэлбэл, аюулгүйн зөвлөл нь сүүдрийн Засгийн газар шиг ажилладаг байж таарахгүй. Тиймээс ҮАБЗ-д Засгийн газар, УИХ-ын бүрэн эрхийг шилжүүлж болохгүй. Засгийн газрын бодлого, мөрийн хөтөлбөрийг ҮАБЗ шүүдэг байж болохгүй. Сонгуульд ялалт байгуулаад парламентын олонхыг бүрдүүлсэн нам иргэдэд амласан амлалтаа биелүүлэх ёстой болохоос ҮАБЗ-ийн гурван гишүүнд таалагдах ажлыг хийж болохгүй. Тэртээ тэргүй Монгол Улсад Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал гээд бодлогын баримт бичиг бий. Тэр бодлогын баримт бичгийг хэн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, аль нам хүчин парламентад олонх болсноос үл хамааран дагаж мөрдөнө. Тэгэхээр Засгийн газар, УИХ, Ерөнхийлөгчийн гаргаж буй шийдвэрүүд ямар ч тохиолдолд Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд нийцэх учиртай. Одоо ч тийм хуультай. Түүнээс биш аюулгүйн зөвлөлийн гурван хүн ард түмнээс мандат аваад олонх болсон УИХ-ын байгуулсан Засгийн газрын бодлогыг шүүгээд сууж болохгүй. Ингэх аваас Засгийн газар хүчгүйднэ, Үндсэн хуулийн байгууллагуудын хооронд засаглалын хямрал нүүрлэх аюултай. Дээрээс нь хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн байгууллагын асуудлыг Үндсэн хуулийн түвшинд авч үзэх шаардлагагүй. Бусад хуулиар шийдэж болох асуудал. Заримдаа бид нэг байгууллагын асуудлыг шийдэх гээд дахиад нэг байгууллага үүсгэх гэдэг их буруу жишиг. Тэгэхээр төр маань улам данхайгаад байдаг. Цаашид бид ҮАБЗ-ийн хуулиа шинэчлэх ёстой. ҮАБЗ одоогийн бүрэлдэхүүнийг өргөтгөх шаардлагатай.

-ТНБД-ыг 10 жилээр сонгоно гэсэн заалт оруулж ирсэн байсан. ТНБД-ын албан тушаалыг тусгайлан Үндсэн хуульд тусгаж өгөх хэр зүйтэй вэ?

-Өргөн барьсан төслийг уншихаар зөвхөн төрийн нарийн бичгийн даргад төрийн албаны мерит зарчим хамаатай юм шиг ойлгогдоод байна лээ. Угтаа бол тийм биш. Төрийн захиргааны бүх албан тушаалтанд энэхүү зарчим хамаатай байдаг. Гэтэл төрийн нарийн бичгийн дарга бол төрийн захиргааны хамгийн дээд албан тушаал. Тэгэхээр төрийн захиргааны нэг албан тушаалтанг онцгойлж Үндсэн хуульд оруулж болохгүй. Ер нь Үндсэн хуулийн байгуулага, албан тушаалтан гэсэн хууль зүйн ойлголт бий. Хэрэв үндсэн хуулийн албан тушаалтан л юм бол түүний үйл ажиллагаа Үндсэн хуульд бүрэн дүүрэн нийцэх учиртай. Тиймээс Монгол Улсын Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, гишүүд, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн, Ерөнхий прокурор, Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч нарыг Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг Цэц тогтоох эрхтэй байдаг нь санамсаргүй хэрэг биш.

Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийн түвшинд үр дагавар үзүүлэхүйц шийдвэр гаргадаг албан тушаал учраас Үндсэн хуулийн Цэцийн хяналтад байдаг гэсэн үг. Тиймээс Төрийн нарийн бичгийн даргын асуудлыг Төрийн албаны хуулиар зохицуулах бүрэн бололцоотой.

Хүн төрөлхтний түүхэнд тод мөрөө үлдээгээд буцсан сод хүмүүсийн нэг Стивен Хоукин одоогоос хоёр жилийн өмнө хиймэл оюун ухааны аюулыг хүн төрөлхтөнд сануулж байв. Британийн нэрт эрдэмтэн Хятадын нийслэлд товлогдсон Хөдөлгөөнт интернэтийн дэлхийн бага хурлын хүрээнд болсон видео хурлын үеэр “Хиймэл оюун ухаан ирээдүйд хүн төрөлхтний соёл иргэншлийг сөнөөн устгах шалтгаан болж магадгүй. Хиймэл оюун ухааны хөгжил хүн төрөлхтөнд эерэг зүйлүүдийг авчрах ч бас хамгийн аймшигтай хүчин зүйл болж болзошгүй. Хиймэл оюун ухааны учруулж болох аюулыг бид ухаарч ойлгох ёстой. Нэн шинэ технологиуд хүнийг эцэстээ чадавхын доройтолд оруулж, байгалийн үзэгдлийн өөдөөс сөрөн зогсох чадваргүй арчаагүй нэгэн болгох аюултай. Байгалийн хувьсал, амьд үлдэхийн төлөө тэмцэл явагдаж буй нөхцөлд энэ нь найдвартай үхэл мөхөл гэсэн үг” хэмээн мэдэгдсэн юм. Түүний болгоомжлолыг эерэгээр эргүүлсэн үйл явдал өнгөрсөн долоо хоногийн гол сонин боллоо. Хиймэл оюун ухааны хэт хөгжил, өндөр хамаарлаас болж хүн төрөлхтөн хүчгүйдэх ёсгүй, харин ч хиймэл оюун ухааны гайхамшгийг ашиглаж илүү хүчирхэгжих ёстой гэж ярьсаар ирсэн тэрбумтан Элон Маск өнгөрсөн мягмар гаригт ээлжит сюрпризээ задаллаа.

Марс руу хүн төрөлхтнийг аялуулна, цахилгаан машиныг дэлхийн хэрэглээ болгоно, дэлхийг сансраас wi fi-жуулна гэсэн том амбицтай тэрбумтны дараагийн том санаа нь хүний тархийг компьютертой холбох. Тодруулж хэлбэл, хүний тархийг компьютертэй холбох интерфэйсийн туршилтын загварыг Элон Маскийн үүсгэн байгуулсан Neuralink стартап компанийн төслийн хүрээнд бүтээгээд байна.

Хүний тархийг компьютертой холбох тэрбумтны цаад зорилго нь мөн л эерэг, олны талархал хүлээхээр агуулгатай гэдгийг дахин тодотгоё. Элон Маск хүн төрөлхтөн компьютерийн боол болох ёсгүй, ийм эрсдэлд хүрэхгүйн тулд тархийг компьютертой холбох хэрэгтэй юм гээд харчихаж. “Бидний эцсийн зорилго бол тархи-машиныг бүрэн холбодог интерфэйс бүтээх” гэж ярьж суугаа Маск энэ төслөө хоёр жилийн өмнөөс эхлүүлжээ. Одоогоор харх, сармагчин гэх мэт 19 амьтан дээр туршаад байгаа аж. Удахгүй, ирэх жилээс хүн дээр туршихаар төлөвлөжээ. Хүн дээр туршихын тухайд анагаах ухаан, хүний эрүүл мэндтэй шууд холбогдож байгаа учраас зөвшөөрөл авахад багагүй хугацаа зарцуулагдаж мэднэ гэж төслийн багийнхан онцолсон юм.

Ямартай ч Элон Маскийн “Би хиймэл оюуны аюулын талаар олон жил ярьж яваа. Хамгийн өөдрөгөөр төсөөлсөн ч бид машинаас хоцрох нь тодорхой болчихоод байна. Харин тархи-машины өргөн зурвасын интерфэйстэй болчихвол бид хиймэл оюунтай өөрсдийгөө холбож, хүчирхэгжиж чадна. Үүнээс чухал юм гэж үгүй” гэсэн үгийг хүн төрөлхтөн алга ташин хүлээж аваад байна.

Туршилтын интерфэйс нь үс шиг нарийхан зүүнүүд буюу электродуудаас бүрдэх гэнэ. Өндөр нарийвчлалтай робот энэ нарийхан зүүнүүдийг хүний тархинд аюул багатай аргаар суулгах юм байна. Иймэрхүү мянга мянган электродыг тархинд суулгаснаар их хэмжээний мэдээлэл солилцох боломж бүрдэх нь. Суулгасан интерфэйсийн хувьд чихэвчтэй утасгүй холбоогоор холбогдоно гэж төслийнхөн тайлбарлалаа. Бүр цаашлуулж тайлбарлавал тэдгээр нь ухаалаг гар утастай ч холбогдох аж. Онцолж дуулгах дараагийн сонин гэвэл Neuralink компанийнхан гар утсыг бодлоороо удирдах зорилго тавиад ажиллаж эхэлжээ.

Элон Маскийн энэ санаа ажил болбол анагаах ухаанд ч ахиц гарна гэж учир мэдэх улс онцолж байна. Дахин тодотгоход тархийг компьютертой холбох ажлаа тэд хүний танин мэдэхүйн чадамжийг сайжруулах ёстой “мэдрэлийн сүлжээ” нэртэй өчүүхэн чипний тусламжтайгаар хийхээр болоод байгаа юм. Хүн төрөлхтөнд дараагийн гайхамшгийг авчрах тэр жижигхэн чип тархин дахь сэргээн санах явцад нөлөөлөх замаар цус харвах, хорт хавдар зэрэг өвчинг аюулгүй болгож ч мэдэх нь. Өнөөхөндөө эдгээх аргыг нь нээгээгүй байгаа зөнөгрөлд ч эерэг нөлөө үзүүлж магадгүй аж. Бүрэн саажилтанд орсон хүний тархинд тархины эд эсийг сэргээх уг чипийг суулгавал тухайн хүний бодол санааг унших боломж нээгдэх бололтой. Хар үгээр тайлбарлавал юу хэрэгцээтэйг нь мэдэж, юу хүсч байгааг нь ойлгох гэнэ. Элон Маскийн чипний хувьд саажилттай өвчтөнүүдэд одоо хэрэглэж буй төхөөрөмжүүдээс 1000 дахин илүү хүчин чадал, үйлчилгээтэй аж.

Хүний тархийг компьютертой холбох туршилт энэ янзаараа амжилттай үргэлжилбэл хоёр жилийн дараагаас Элон Маскийн санаачилсан төслийн үр шимийг хүн төрөлхтөн хүртэж эхлэх юм байна.

“Tesla”, “Space X” компанийг үүсгэн байгуулсан Элон Маскийн хүн төрөлхтөнд барих сюрприз ингээд дуусахгүй. Тэрбумтан эр нэг удаа гариг хоорондын санхүүгийн ажиллагааг хариуцахад бэлэн гэж мэдэгдэж олныг алмайруулж байсан юм. Олон улсын сансрын станцад ажиллаж буй сансрын нисэгчид дэлхий рүү ямар нэг электрон ном, хөгжмийн төлбөр тооцоо хийх хэрэгцээ гарлаа гэхэд өнөөгийн нөхцөлд шийдэх боломжгүй. Цаашдаа хүн төрөлхтөн ангарагт суурьшвал Элон Маскийн “PayPal Ga­lactic” Дэлхий, Ангарагийн хооронд интернэт холбоно. Өнөөхөндөө хол сонсогдож байгаа ч Элон зүгээр ч нэг ам алддаггүйг дэлхийн өчнөөн улсад хэрэглээ болчихсон цахилгаан машин нь гэрчилнэ. Цахилгаан машин мэдээж түүний хувьд хамгийн энгийн санаа нь. Дэлхийн залуу тэрбумтны дараагийн том санаа нь Hyperloop вакум галт тэрэг. Дуунаас хурдан онгоц ч энэ галт тэрэгний хажууд юу ч биш, Лос Анжелосоос Сан Франциско хүртэлх хагас мянган км замыг 30 минутад туулна гэж Элон Маск онцолсон удаатай. Түүний хүн төрөлхтөнд амлаж буй сансраас wi fi цацах төлөвлөгөө ажил болбол дэлхийг бүхэлд нь өөрчилнө. Цэнхэр гаригийн бүх хүнийг интернэт хэрэглэгч болгох түүний хувьд асуудал биш. Дэлхийг хамарсан интернэт сүлжээ бий болгоё гэвэл 4000 хиймэл дагуул хөөргөхөд л болчихно гэж тэрбумтан эр тайлбарлаж буй. Энэ төслийн нийт өртөг 10 тэрбум ам.доллар гэсэн тоо дуулдаж байгаа. Төслийн нийт зардлын арван хувийг гаргах компани аль хэдийнэ тодорчихсон. Дэлхийг интернэтжүүлэх ажилд хөрөнгө оруулах компани нь “Гүүгл”. Гэх мэтээр тоочвол Элон Маскийн хүн төрөлхтөнд барих сюрприз цөөн хэдээр тоологдохгүй. Цаашид ч гайхамшиг үргэлжилсээр байна гэдэгт эргэлзэх зүйл алга.

“Интер шарм” арьс гоо заслын эмнэлгийн их эмч Г.Минжмаатай ярилцлаа.

---

-Үс уналтын шалтгаан юу вэ?

-Үс унах олон төрлийн шалтгаан бий. Төрөлхийн үс унах, удамшлын гаралтай шалтгаан байдаг. Шинж тэмдгийн уналтууд, хажирст үс уналт. Мөн түр зуурын үс уналт гэж байдаг. Энэ нь андроген дааврын өөрчлөлттэй холбоотой. Үүрэлсэн үс уналт гэж бас бий. Нярай хүүхэд төрсний дараа үс ургаж эхлэхэд бага насны хүүхдийн үс намирсан зөөлөн нарийхан ширхэгтэй байдаг. Үсэнд кератинжих процесс явагдахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг амин хүчлүүд нь төрөлхийн нийлэгжилтийн алдагдалтай байдгаас болж төрөлхийн үс уналттай хүмүүс байж болно. Шинж тэмдгийн уналтад дотоод шүүрэл, гормоны өөрчлөлтөд орсон, төрөлтийн дараах үс уналт, химийн болон туяа эмчилгээгээр эмчлүүлсэн, халдварт өвчин, мөөгөнцрийн улмаас болж үс унах шалтгаанууд их байдаг. Хажирст үс уналтад 23-25 нас орчимд хуйх тослогтон, үс намирсан зөөлөн байдлаа алдах зэргээр үс унах процесс явагдаж болно. Түр зуурын үс уналт нь эрэгтэй хүмүүст ихэвчлэн тохиолддог. Эрчүүд халцрах тохиолдол их байдаг. Тэр нь андроген гармоны өөрчлөлттэй холбоотой.

-Үс унаж эхэлсэн тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Үс уналтын шалтгаанаа эхлээд тодруулах шаардлагатай. Хүний үсэнд байнгын буюу тогтмол уналт гэж байдаг. Үс угаах, самнах зэрэгт тогтмол унаж байдаг. Тэр бол хэвийн уналт. Харин түүнээсээ мэдэгдэхүйц их унаад ирвэл тэр нь эмгэг уналт болно. Үсний буруу арчилгаанаас болж үс унах шалтгаан болдог. Хуйхны арчилгааг дутуу хийх, үсний уутанцрууд бөглөрөх,үс хэт хуурайших, хуйхны цусан хангамж дутагдсанаас үсэнд очих тэжээлийн дутагдалд орсноор үс унах тохиолдол бий. Үсний уналтыг багасгах, хэвийн хэмжээнд байлгахын тулд тогтмол өөрийн онцлогт тохирсон бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх шаардлагатай. Цэвэрлэгээ арчилгааг байнга хийнэ. Сүүлийн үед хүмүүс арьс арчилгаанаас дутахааргүй үсээ арчилдаг болсон. Манай эмнэлэг “Гоо сайхны шилдэг технологийг Монголд” гэсэн уриатай ажилладаг бөгөөд энэ чиглэлийн эмчилгээ, үйлчилгээг ч мөн үзүүлдэг байгаа. Европын холбооны улсдаа тэргүүлэх зэрэгтэй үс арчилгааны бүтээгдэхүүн болон технологиор үсэнд шаардлагатай бүхий л эмчилгээ үйдчилгээг үзүүлдэг. Бид мэдээж хэрэг үйлчлүүлэгчдэдээ тохирсон, түргэн шуурхай, найдвартай үйлчилгээ үзүүлэхийн тулд оруулж ирж байгаа бүтээгдэхүүнээ маш сайн судалж, туршилтуудыг хийж, үр дүнг нь баталгаажуулж байж үйлчилгээндээ нэвтрүүлдэг. Тийм учраас үс мэдэгдэхүйц унаж эхэлсэн тохиолдолд мэргэжлийн баг хамт олон дээр ирж зөвлөгөө аван хамгийн гол нь үс уналтынхаа шалтгааныг тодруулж байж өөрт тохирох эмчилгээ, арчилгаа хийлгэхийг зөвлөмөөр байна. Мөн архаг цус багадалтаас шалтгаалж үс унадаг. Төмөр дутагдлын үед ходоодны салстыг цочроохгүй, төмрийн агууламжтай АНУ-ын NSP корпорацийн “Iron chelate”-ийг манай эмнэлэг оруулж ирдэг. Уг бүтээгдэхүүнийг 14 хоногоос нэг сар хэрэглэхэд үс уналт зогсож байгааг энэ дашрамд хэлмээр байна.

-Хүмүүс янз бүрийн шампунийг хольж хэрэглэдэг. Шампунь үс уналтаас сэргийлж чадах уу?

-Хувь хүний үсэнд тохирч байгаа байдлаас болно. Нэг бүтээгдэхүүнээ байнгын хэрэглээд байх нь тийм ч тохиромжтой биш. Жишээ нь, үс их тослогтдог байлаа гэхэд балансыг тэнцвэржүүлэх шампунь хэрэглэнэ. Шампунь ч гэсэн маш олон төрөл бий. Үсний онцлогоос хамаараад. Тэр шампунийг тодорхой хугацаанд хэрэглээд үсний баланс тэнцвэржлээ. Гэтэл тэр шампунийг үргэлжлүүлэн хэрэглээд байх шаардлагагүй. Тэгэхээр тухайн үед нь үсэндээ тохирсон бүтээгдэхүүнийг хэрэглэх шаардлагатай гэсэн үг. Дээрээс нь хүний хуйх тодорхой хэмжээний хайрсжих процесс явагдаж, гуужиж унаад дахиад шинээр төлждөг. Нүүрээ скрабддаг шиг хуйхыг хүртэл скрабаар цэвэрлэх шаардлагатай байдаг. 7-14 хоногт нэг удаа скрабдаж цэвэрлэж байх хэрэгтэй. Энэ нь үсний уутанцар бөглөрөх, хуйхны бохирдол цаашлаад үс уналтаас сэргийлж байдаг.

-Үсийг яаж угаах нь тохиромжтой вэ?

-Хүн хүний үсний онцлог өөр. Өтгөн болон шингэн үстэй гээд янз бүр байна. Өтгөн үстэй хүмүүст тослогжих процесс арай илүү явагддаг. Өдөр бүр үсээ угаах нь тийм ч тохиромжтой биш. Тэгэхээр хоёр өдөр өнжөөд ч юм уу угаах нь зүйтэй. Үс ер нь аливаа зүйлд дасамтгай байдаг. Тэгэхээр өдөр бүр угаагаад байхаар дасчихдаг. Нэг хоног угаахгүй бол тослогжих процесс явагдах гэх мэтээр дасаж эхэлдэг. Тиймээс амархан тослогжих гээд байдаг үсэнд баланс тэнцвэржүүлэх шампунь, будагтай үсэнд будагтай үсний шампунь, хэт хуурай болон гэмтэлтэй үсний бүтэц сайжруулах кератин, гиалурон агуулсан шампунь гэх мэтээр маш олон төрлөөс өөрийн үсэнд тохирохыг хэрэглэх шаардлагатай. Ерөнхийдөө 1-2 өдөр өнжөөд угаах нь зүйтэй мөн үсний тэжээлийн маск, эссэнц, өнгө сэргээх цацлага гэх мэт маш олон төрлийн үс арчилгааны бүтээгдэхүүнийг урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хэрэглэвэл зүгээр байдаг.

-Тослогтдог үсийг өдөр тутам яаж арчлах шаардлагатай вэ?

-Тослогтдог үсэнд балансыг тэнвэржүүлэх бүтээгдэхүүн хэрэглэх нь зүйтэй. Тослог үсэнд асуудал их гардаг. Хэт их тослогтсоноос болж бас үс унадаг. Тэгэхээр хуйхны хүчилтөрөгчийн гуужуулалт мөн PRP эмчилгээ хийснээр хуйхны цусан хангамжийг сайжруулаад тослогжилтын балансыг барих эмчилгээ хийдэг байгаа.

-Төрсний дараах үс уналтад ямар арчилгаа шаардлагатай вэ?

-Түүнийг бол хэвийн явагдах ёстой процесс гэж үздэг. Яагаад гэвэл үс уналт анаген, катаген, телоген гэсэн гурван үе шатаар явагддаг. Анаген гэдэг нь эрчимтэй үс ургалтын үе. Хүн төрснөөс эхлээд үс байнгын ургах процесс явагдаж байдаг. Катаген үе нь үс амралтын байдалтай байж байдаг. Булцуунаасаа арай гарч ирээгүй, үс уутанцраасаа гараагүй үеийг катаген үе гэдэг. Телоген үе гэдэг нь үс унах процессыг хэлээд байгаа юм. Тэгэхээр төрсний дараах уналтын үед гармоны өөрчлөлтөөс хамаарч жирэмсэн үед дааврын ялгаралтууд ихсээд ирдэг учраас үсний ургалт хэд дахин нэмэгддэг. Төрсний дараа тэр нь хэвийн байдалдаа ороод ирэхээр үс унах үе шат явагдаж байна гэсэн үг. Тэгэхээр хүн насан туршдаа үсний ургалтын үе, бага зэрэг амраад шинээр нөхөн төлжих үе, унах үе дахин ургах үе гэж явагдсаар хүний үсний уналт ургалт зогсоно гэж байдаггүй. Тэр үед нь харин өөрт тохирсон шаардлагатай бүтээгдэхүүнүүдийг хэрэглэн, шаардлагатай эмчилгээг давхар хийлгэж байх нь зүйтэй юм.

-Үс унахад нөлөөлдөг өөр зүйлс юу вэ?

-Өдөр тутмын үс арчилгаатай холбоотой үс уналт их гарах болсон. Үсээ нэг тийш нь хагалж хуваадаг бол зөвхөн тэр хэсгээр илүү халцралт явагддаг. Хэт чанга боосноос бас үс халцарч унадаг. Тэгэхээр үсээ байнга нэг тал руугаа хуваадаг бол нөгөө тал руугаа хувааж хэвших ч юм уу ээлжилж, сольж байх ёстой.

-Зарим эрэгтэй хүмүүс оройноосоо эхлээд халцарсан байдаг. Тэгж халцарсан үс ургах уу, ургуулахын тулд юу хийх шаардлагатай вэ?

-Эрэгтэй хүмүүст гормоны гаралтай уналт байдаг. Гэхдээ ихэнхи тохиолдолд удамшлын гаралтай халцралт явагддаг. Тэгэхээр удамшлаас үүдэлтэй халцралт нь эргээд үс ургах нь ховор. Гэхдээ эрэгтэй хүмүүсийн хувьд өөр ямар нэг шалтгаанаар үс халцарсан тохиолдолд үсний эмчилгээ хийнэ. Тухайлбал, хуйхны гүн цэвэрлэгээ, үсний нөхөн төлжилтийг сайжруулах PRP эмчилгээ гэх мэт. Эдгээр нь ямар нэгэн сөрөг нөлөө байхгүй. Энэ нь өөрийнх нь цуснаас хамгийн идэвхитэй байгаа эрдсүүдийг ялгаж аваад буцаад хуйханд нь тарьдаг. Хуйхны цусны эргэлт сайжирч үсний ургалтыг дэмждэг. Нялхаасаа эхэлж үс нь унасан бол ургах магадлал бага. Энэ нь төрөлхийн үс уналт гэж үздэг. Амин хүчлийн нийлэгжилт алдагдсан учраас ахиад үс ургах боломжгүй юм. Толгойгоо хагалсан сорвитой тэр хэсэг дээр дахиж үс ургах уу гэж их асуудаг. Ийм тохиолдолд бол хагарсан хэсгийн арьс буцаж эдгэрэхдээ холбогч эд үүссэн сорвижилтын улмаас үсний булцуу тэжээлийн дутагдалд ордог учир дахин үс ургадаггүй. Сүүлийн үед үс шилжүүлэн суулгах мэс ажилбараар энэ асуудлыг шийддэг болсон. Мөн ажлын их ачаалал, архаг ядаргаанаас үүдэлтэй үсний халцралт их байдаг. Ийм тохиолдолд бол үс нөхөн төлжих бүрэн боломжтой байдаг.