Month: July 2019

УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжавтай ярилцлаа.

---

-Та Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хууль хориод жил тогтвортой үйлчилсэн. Харин одоо бидний өмнө Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага бий юү, Үндсэн хуульд ямар зарчмаар өөрчлөлт орох ёстой вэ гэсэн асуултууд гарч ирж байна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд зааснаар нийт ард иргэдээс санал авсны дараагаар өөрчлөх, нэмэх асуудал яригдах учиртай. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар нийт иргэд дунд өргөн хэлэлцүүлэг болж байгаа нь онцлууштай. Ард иргэдийнхээ санаа бодлыг сонсохоор гишүүд өөрсдийн тойрогтоо ажиллалаа. Би ч мөн Сонгинохайрхан дүүргийнхээ зарим хороодод хэлэлцүүлэг өрнүүллээ. Иргэд хэлэлцүүлэгт маш идэвхтэй оролцсон.

Уулзалтад ирж буй иргэдийн 80 орчим хувь нь ахмадууд байлаа. Ер нь уулзалтуудад зонхилж ирдэг нийгмийн идэвхтэй хүмүүс нь ахмадууд маань байдаг. Үлдсэн 20 орчим хувь нь дунд эргэм насныхан байсан бол залуу үе маш цөөн тоотой ирлээ. Магадгүй тэд ажилтай, тодорхой шалтгаантай байсан байх.

Ард иргэдийн саналыг харвал Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь зөв гэж үзэж байна. Ялангуяа нийгэмд шүүмжлэлийг дагуулдаг давхар дээл, шүүхийн хараат бус байдал, засаглалын тогтолцоо зэрэг асуудлуудыг онцолж байна. Манай тойрог болон бусад тойрогт эдийн засгийн асуудлуудыг хангалтгүй тусгагдсан байна гэсэн саналыг ч хэлсэн. 2000 оны нэмэлт, өөрчлөлтөд эдийн засагтай холбоотой зүйл заалт бага тусгагдсан. Энэ нь тухайн үед эдийн засаг тогтвортой байсантай холбоотой байх. Харин одоо эдийн засгийн нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн.Тиймээс энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд дөхөмтэй зүйл, заалтыг Үндсэн хуульд зайлшгүй тусгах хэрэгтэй. Ялангуяа байгалийн баялгийг нийт ард түмэнд хүртээлтэй байлгах асуудлыг тусгаж өгөх нь зөв. Мөн монголчууд бид байгалийн баялаг, уул уурхайн хөгжилтэй холбоотой гадна, дотны гэрээ хэлцлүүд хийж томоохон үйлдвэрлэлүүд явагдаж эхэлсэн. Иймд үүнтэй холбогдуулан үндэсний эрх ашигт нийцүүлсэн заалтыг оруулж өгөх нь чухал гэдгийг иргэд онцолж байна. “Оюу толгой”, “Таван толгой” зэргээс шалтгаалан энэ саналыг хэлж байгаа байх.

-Ерөнхийлөгч УИХ-ын гишүүдийн тоог 108 болгох саналыг хүргүүлсэн. Энэ нь зөв үү?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өргөн мэдүүлсэн Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт өөрчлөлтийн төсөл, саналыг УИХ хүлээн авч хэлэлцэж байна. УИХ-ын гишүүдийн тоог 108 болгох тухай санал орсон. Энэ санал өмнөх парламентад бас яригдаж байсан. Манай улсан хүн ам 3.2 саяд хүрсэнтэй холбогдуулж ийм санал оруулж ирсэн байх. Олон улсад парламентын гишүүдийн тоог тооцоолж тогтоодог юм билээ.

-Гишүүдийн тоог нэмэхээр бол хоёр танхимтай байх нь зөв гэх саналууд ч гарч ирж байна. Энэ тухайд?

-Ард иргэдийн зүгээс ч УИХ-ын бүтэц зохион байгуулалтын тухай, ялангуяа парламентын засаглалтай оронд дээд, доод гэсэн хоёр танхим тохиромжтой талаар хэлж байна. Манай улс өмнө Ардын их хурал, Улсын бага хуралтай байсан. Энэ нь хоёр танхимын нэг хэлбэр гэж харж болно. Гишүүдийн тоог нэмэх нь нэг талаараа түүн шиг болгох гэсэн хэлбэр. Дээд танхимд мэргэжлийн хуульчид байх нь зөв. Тэд баталсан хууль зөв гарсан уу, цаг үетэйгээ нийлсэн үү, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэж чадах уу зэргээр шүүх юм. Харин доод танхимд бүх төрлийн салбарынхан салбараа төлөөлөн суух болно. Бид саяхан Швецарийн парламентын танхимтай танилцсан. Тус улсын парламент эрх нь тэнцүү хоёр танхимтай юм байна. Маш их ардчилалтай, хяналт хатуу юм байна лээ. Нэгдүгээр танхимын хийсэн ажилд хоёрдугаар танхим хяналттай ажиллаж саналаа баталдаг тогтолцоотой юм билээ.

-108 гишүүний тэн хагасыг пропорциналь, үлдсэнийг нь мажоритар тогтолцоогоор сонгоно гэж байгаа. Энэ нь зөв үү?

-Улс нэг том тойрог байна гэдгийг би хувьдаа зөвшөөрөхгүй байгаа. Учир нь иргэд сонгохдоо таньдаг хүнээ л харна. Шинээр гарч ирэх гэж буй ажил хэрэгч хүмүүст боломж нь багасна гэж харж байгаа. Хийж, бүтээхийн жаргал, зовлон, бэрхшээлийг өнгөрсөн 20, 30 жилд мэдэрсэн салбар бүрийн мэргэжилтэй хүмүүсийг парламентад гаргамаар байна. Миний бодлоор бүсчилсэн тойрог чухал. Аймаг, дүүргээр бүсчилсэн тойргоор сонгууль явуулбал үр дүнтэй гэж үзэж байгаа. Жишээлбэл, Баянзүрх дүүрэгт 30 жил амьдарч байгаа иргэн дүүргийнхээ төлөө бүтээлчээр ажиллаж чадах хүнээ сайн мэдэж сонгож чадна.

Түүнчлэн УИХ-ын гишүүн хуулиа уншиж, судалж өнөөдрийн тулгамдаж буй асуудалд тохируулан хуулиа зөв тогтоох хэрэгтэй. Одоо орж ирж буй хуулиудад маргаан дагуулах томьёоллууд байгаа. ААН-үүдийг хохироох, давхар үүрэг оногдуулах үр дагавартай хуулиуд ч орж ирж байна. Жишээлбэл, тодорхой тоног төхөөрөмж оруулж ирвэл татвараас чөлөөлнө гэж тусгасан хэрнээ Татварын хуульд чөлөөлөх нь эргэлзээтэйгээр тусгасан байна. Биднийг 2016 онд гишүүн болоход Монгол Улсын хилийн тухай хууль орж ирсэн. Монгол Улсын хилийн цэргийг хилээс нааш 100 метрээр татна гэсэн байсан. Үүн дээр маш их маргаж байсныг тод санаж байна. Уг чанартаа хилийн цэрэг хилээ хамгаалахгүй, цагдаагаар хамгаалуулъя гэсэн санаа байсан. Энэ мэт юунд зориулагдаж буй нь тодорхойгүй хуулиуд байдаг. Гишүүд хуулийг маш анхааралтай авч үзэж, нухацтай хандах хэрэгтэй.Хоёр танхимтай болбол дээд танхим нь хуулиар мэргэшсэн гишүүдээс бүрдэх ёстой гэж байгаагийн шалтгаан нь энэ юм. Мэргэшсэн гишүүд хууль батлахдаа далд утга илэрхийлээгүй, нэг мөр ойлголттой байна гэх зэргээр нухацтай авч үзэх болно.

УИХ-ын гишүүд хууль санаачилж, батлах ёстой. Гэтэл жижиг тойрогт УИХ-ын гишүүн аж ахуйн алба хийдэг, хөөцөлддөг, хөрөнгө мөнгө улсын төсөвт тусгуулгах гэж их ажил болдог. Мөн Байнгын хороодын хурал, Ажлын хэсгийн хурал өдөр бүр болно. Ойрмогхон тойрогтоо очих ч хэрэгтэй болно. Хууль боловсруулах, судлах, санаачлах ажлаа хийх үү, дүүрэг хорооны ажлыг хийгээд байх уу гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Одоогийн сонгуульд мажоритар систем зөрчилтэй гэж үзэж болно.

-УИХ-ын бүрэн эрхийн хугацааг таван жил болгох нь зөв үү?

-Зөв. МАН 2016 онд ялалт байгуулаад эхний хоёр жилд эдийн засгийг тогтворжуулахын төлөө ажилласан. Улмаар эдийн засгийн хямрал тэг түвшинд очиж, түр хугацаагаар зогссон үед гишүүд тойрогтоо ажиллаж эхэлсэн. Сургууль, цэцэрлэгийн барилгын ажлыг яаравчлуулж, ажил хэрэг болголоо. Энэ мэтээр мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлээд эхэлж байвал бүрэн эрхийн хугацаа дуусдаг. Хоёр жилийн өмнө эхэлсэн цэцэрлэг одоо хэр нь ашиглалтад ороогүй байна. Төлөвлөгдөнө, тендер зарлагдана, санхүүжилт нь орно гээд маш олон шат дамжлагатай байна. Тендер зарлагдах процесс л гэхэд бүтэн нэг жил үргэлжилж байна. Тендерийн процесс маш хүнд сурталтай байна. Үүнийг сууриар нь өөрчилмөөр байгаа юм. Улсын хөрөнгийг мэдээж хяналттай зөв зарцуулж, хамгийн чанартай гүйцэтгэдэг байгууллагууд гүйцэтгэх ёстой. Гэхдээ тендерийн хяналттай байна гэснийг далимдуулаад улам хүндрэлтэй болгочихож. Хүнд сурталтай, луйврын байдал их ажиглагдах болжээ. Тендерийг шударга хөдөлмөрлөдөг ААН-үүд авч чадахгүй байхад араасаа дэмжлэгтэй хэн нэг эрх мэдэлтний компани л түүнийг авч байна. Эрх мэдэлтэн тэр шат дамжлагаар ямар ч саадгүй ордог. Гэсэн хэрнээ тендерээ авчихаад ажлаа гүйцэтгэдэггүй. Төсөв нь бага байна гэж заргалдаад ажлаа дуусгахгүй олон жил болдог. СХД 30 дугаар хорооны “Хилчин хотхон”-ы бохир, цэвэр ус, дулааны шугамыг засварлах тендерт өрсөлдөөд таван тэрбум төгрөг авчихаад хийгээгүй компани ч байна. Ийм харамсалтай зүйлд хэлэх ч үг олдохгүй юм. Сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гэх мэт нийгмийн үйлчилгээний барилгын ажлыг чанаргүй гүйцэтгэдэг компаниуд олон байна. Нөгөө талдаа чанартай гүйцэтгэдэг компаниудад боломж олддоггүй. Өмнө нь цэцэрлэг, сургуулийн хүрэлцээ муу байсан асуудал эднээс үүдэлтэй. Мөнгийг нь төсөвлөчихсөн, төлөвлөгдсөн ажил явахгүй байна гэдэг сэтгэл байхгүй, хяналтгүй байдлаас үүдэж байгаа. Ийм зүйл манайд шат шатандаа байна. Энэ мэт зүйлсэд маш их хугацаа орж байна гэдгийг онцлох нь зүйтэй болов уу.

-Төрийн албыг хариуцлагажуулах зохицуулалт Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд тусгагдсан байсан?

-Тийм. Төрийн албыг зохицуулах, хариуцлагажуулах хэрэгтэй. Бид төрийн албыг багагүй дархлаажуулчихсан. Хэдий дархлаажуулсан ч хариуцлагын асуудлыг яриагүй. Одоо үүнийг ярих хэрэгтэй.

-Ерөнхийлөгч намуудын гишүүнчлэл 50 мянгаас доошгүй байх ёстой гэжээ. Энэ нь шинээр нам үүсэх боломжийг хааж байна гэх юм. Та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ их бодох ёстой асуудал. Би Ерөнхийлөгчийн санааг ойлгож байна. Учир нь манай улсад нам гэдэг үндэстэн бий болчихсон. Ардын нам, Ардчилсан нам гэдэг үндэстэн. Үүнээс үүдэж ах, дүү нар хүртэл нэгэндээ намчирхаж хандаж байна. Үүнд нуух зүйл байхгүй. Бид үзэл суртлаараа хуваагдчихаад байна. Цөөхүүлээ бидэнд энэ маш харамсалтай зүйл юм. Энэ үүднээсээ Ерөнхийлөгчийн зөв. Нөгөө талаасаа нам гэдэг байгууллага үүсэн тогтнохдоо үзэл бодол, үйл хэргээрээ нэгддэг. Энэ нийгмийг ингэж хөгжүүлье гэсэн өөрсдийн үзэл сурталтай хэсэг бүлэг хүмүүс юм. Тэгэхээр үзэл суртлаараа нэгдэж буй хүмүүст тоо тогтоох хэцүү. Үүнийг бид хэлэлцэх хэрэгтэй. Ард иргэд юу гэж харж байгааг харгалзах хэрэгтэй. Нэг үе олон ургальч үзэл сайн гэж байсан. Одоо дэндүү их ургальч үзэл саад болж байна. Нэг нь гарч ирээд нөгөө хүнийхээ бодлогыг нураана. Ялангуяа манайд сүүлийн 20 гаруй жилд анархизм хүчтэй явагдлаа. Ард иргэдийн зүгээс ардчилсан бус авлигажсан нийгэм бий боллоо гэж харж байна. Олон ургальч үзэл ийм харамсалтай үр дүнд хүргэж байгаа учраас бид энэ талаар нэгэнт бодох болжээ. Болоогүй байна гээд хойш нь тавих биш бид энэ саналыг маш нухацтай хүлээж авах хэрэгтэй.

-Баялгийн сан байгуулах, байгалийн баялгийг нийтийн өмч болгох зэрэгт та санал нийлэх үү?

-Анх би чуулган дээр Баялгийн сан байгуулъя гэсэн санал гаргаж байсан. Хуучин Үндсэн хууль дээр эдийн засгийн тухай зүйл заалт байгаагүй, одоо ч гэсэн алга гэдгийг хэлсэн. Эдийн засгаа харгалзан үзэж, Баялгийн сантай болох хэрэгтэй. Манайх шиг байгалийн баялагтай улсууд Баялгийн сан байгуулж, хямралд өртөхөөс сэргийлдэг. Мөн тэр сангаараа дамжуулан жижиг дунд үйлдвэрлэл, төслүүдийг дэмждэг. Энэ тухай өмнөх УИХ ч бас олон ярьсан. Норвеги зэрэг улсуудаас ч туршлага судалж байсан. Тэд нэг их наяд еврогийн Баялгийн сан хуримтлуулж чадсан байна. Тус сангийн тусламжтай тэдгээр улсын эдийн засагт ямар нэгэн хэлбэлзэл үүсдэггүй. Манай улсад ийм сан хэрэгтэй. Нэг улс төрийн нам гарч ирээд хэрэгжүүлсэн бодлого нь сөргөөр нөлөөлж, эдийн засаг хямрахаас сэргийлэх хэрэгтэй. Ийм зүйл байхгүйгээс үүдэж өнөөдөр бидний өр улам нэмэгдэж, ААН-үүд дампуурч байна. Энэ бүхэн эрсдэлийн болоод Баялгийн сан байхгүйтэй холбоотой.Ерөнхийлөгч ч бас ийм утгатай санал гаргасан. Бид энэ тухай хэлэлцэнэ. Нэмж хэлэхэд миний хувьд Үндсэн хуульд эдийн засгийн тухай зүйл, заалт заaвал тусгаж өгөх цаг нь болсон гэж үзэж байгаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр шүүх засаглалыг хараат бус, хариуцлагатай болгохыг зорьж буй талаар хууль санаачлагчид хэлж байгаа. Энэ биеллээ олох болов уу?

-Шударга, үүргээ мэддэг, хариуцлага хүлээлгэх шүүхийн тогтолцоо хэрэгтэй байна. Шүүхийн тогтолцооны асуудлаар иргэдээс маш их санал ирсэн. Санал өгч буй хүн бүр энэ тухай ярьж байлаа. Иргэд ШЕЗ-д УИХ-аас таван хүн орно гэсэн заалтыг төдийлөн сайшаахгүй байна. Учир нь шүүхийн хараат бус байдлыг алдагдуулна гэж үзэж байна.Ард иргэдийн төлөөлөл тав, УИХ-ын төлөөлөл тав, үлдсэн нь арваас дээш жил ажилласан шүүгч байна гэж байгаа. Энэ нь зөв тогтолцоо мэт боловч нөгөө талаараа улс төрийн нөлөөлөл байгаад байх магадлалтай. Тиймээс тав биш гурав болгоё гэх мэтээр санал гарсан.

Ерөнхий шүүгч болон ШЕЗ-ийг 12 жилээр томилогдохыг иргэд огт зөвшөөрөхгүй байна. Хаант засаглал биш учир зургаан жил байхад хангалтай. Энэ санал ард иргэдээс ч, бидний дундаас ч гарсан. Ирсэн саналуудыг харахад ард иргэд уг хуулийн төслийн талаар маш сайн судалжээ.

-Давхар дээлийг бүрэн тайлах нь зөв үү?

-Давхар дээлийн асуудлыг бүр мөсөн халах нь зүйтэй. Ерөнхий сайд ганцаараа давхар дээлтэй байг. Цаана нь хоёрын хооронд дөрвөн хүн гэж зай үлдээх хэрэггүй. Монголын бүх салбарт чадварлаг мэргэжилтнүүд олон бий. Тэднийг сайдаар ажиллуулах боломжтой. Салбар бүрт мэргэжлийн хүн сайд байх хэрэгтэй гэсэн санал иргэдээс их гарч байсан. Тэгэхгүй бол ашиг сонирхлын зөрчил үүсэх магадлалтай. Ерөнхий сайд өөрөө танхимаа бүрдүүлж, хариуцлагаа ч хүлээх хэрэгтэй. Нэг сайдын өмнөөс нийтээрээ огцордог нь буруу. Иймээс Ерөнхий сайд сонголтоо анхнаасаа маш зөв хийх хэрэгтэй

Энэ жилийн наадмын азарганы уралдаан сайхан боллоо. Эх орны өнцөг булан бүрээс тодорсон шандастай хүлгүүд Хүй мандалын дэнжид оч маналзаж, гал ноцтол ширүүн тэмцэлдэж моринд сэтгэлтэй монгол түмнийг дэндүү баясгалаа. Нар, хур тэгширсэн дэлгэр сайхан зун тохиосон нь наадмын өнгийг илүү тодруулж өгөх шиг болов.

Баярын уур амьсгал гүйцэд татаагүй энэ цаг дор наадмын чимэг болсон идэрхэн хоёр азарга маань тэнгэрийн оронд хурдлахаар одсон тухай муухай мэдээ дуулдлаа. Зуунд ховорхон заяах эгэлгүй хурдан хүлгүүдээ алдсан нь адуугаа сүлдэндээ залж дээдэлдэг монгол түмний голыг нь зорж, зүрхийг нь шимшрүүлэх шиг л болж байна.

Улс, бүс, аймгийн чанартай уралдаануудаас нийт есөн түрүү, 11 айраг хүртсэн, наадамчдыг өндөлзүүлж төрийн наадмын алтан шар зурайг хоёр ч удаа өнгөлж алхсан Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумын харьяат Монгол Улсын алдарт уяач Түдэндоржийн Болдбаатарын “Магнай халиун” азарга буурь сэлгэж бурхны оронд хурдлахаар оджээ.

Хурдны өлгий нутгаас тодорч байсан Сүхбаатарын залуухан уяач халиуны сойлгынх нь арга эвийг олчихсон, уралдсандаа л түрүүлээд байв даа. Магнай даа тоосгүй хурдан гэж “Магнай халиун”-ыг л нэрлээд байсан юм, бид бүгдээрээ.

Увдис нь нэгэнт тодорчихсон ажнайг арай л хайр гамгүй эдэлчихэв үү дээ. Том жижиг наадмуудад өвөл зунгүй, өглөө оройгүй л уралдуулаад байсан юм аа, халиуныг. Төмөр аятай л хайр гамгүй давхиулна. Өнөөх нь ч түрүүлж л байх юм. Юманд хэмжээ хязгаар гэж бий л дээ. Хурдан нь мэдэгдчихсэн адууны төлийг аваад амраагаад байж болмоор л санагдах. Юманд гамгүй, малд хэтэрхий хайргүй, сувдаг, ханаж цаддаггүй шинэ цагийн монголчуудын буруу хандлагын хохирол нь энэ болов уу. Энэ жил адуу ядрахаар хахир хатуу байгаагүй. Өвөл нь өнтэй, хавар нь ханатай, зун нь хуртай дэлгэр байсан.

Заавал жалга дов хэсч давхиулах хэрэг байсан ч юм уу, үгүй ч юм уу. Төрийн наадамдаа бараалхаж монгол түмнээ цэнгүүлчихээд буцаагаад байж болоогүй л юм болов уу даа.

Энэ зуунд тодорсон эгэлгүй хурдан хүлэг Эрдэнэбатын Эрдэнэчулууны шарга азарга төрийн наадамд ирж түмнээ баясгачихаад л буцдаг байлаа шүү дээ. Энд тэндхийн жижиг сажиг уралдаануудад очиж эрлийз хурлийз, шинэ цагийн андуутай шандас үзэхгүй. Ийм л учраас ажнай шарга 10 орчим жил ард олноо баясгаж, төрийн наадамд зургаан удаа өнгөлсөн байдаг. Одоо хэр нь үр төлөө үлдээгээд адуун сүрэгтээ амгалан тайван идээшиж л явна. Сүүлийн наадамд л гэхэд шарга азаргыг гарааны зурхай дээр ёслуулчихаад л татаж байсан шүү, Эрдэнэчулуун уяач. Эрдэнэт хүлэгтээ ийм хайртай. Их уяачийн эрдэм юм даа.

Их хүлэгч Данзаннямын Даваахүү гуайд “Наран хонгор” гэж хүүгийнх нь нэр дээр давхидаг наадмын чимэг хурдан ажнай бий. Олон ч наадамд монголчуудаа баясгаж байна даа. Д.Даваахүү манлай ч төрийн наадмаас өөр довонд давхидаггүй. 2010 оны эхээр л төрийн наадмын цээжинд уралдаж байсан хүлэг шүү дээ, “Наран хонгор” азарга. Сая л гэхэд төл нь хурдан хязаалангийн уралдаанд өнгөнд ирж байсан. Адуун сүргийн манлай азарганы хишиг ийм их.

Сумын алдартын уяанаас мордсон “Бидэрт халиун” азарга төрийн наадамд өнгөлж Монгол даяар нэг шуугиулсан цаг саяхан. “Бидэрт халиун”-ыг УИХ-ын гишүүн Б.Наранхүү чамгүй мөнгө амлаж уяачийнх нь хөдөлмөрийг үнэлээд нэр дээрээ давхиулахаар болсон. Гишүүний нэр дээр ирсэн халиун ч наадамд түрүүлсэн давхар уяагаараа Булганы төвийн бүсийн даншигт очиж давхиад гүйцэгдээгүй. Монгол адууны хурдыг гайхуулж байсан “Бидэрт халиун” дээд тэнгэрийн зүг хурдлав. Өнөө цагт хамгийн өндөр үнэд хүрч арилжаалагдсан хүлэг өөр ертөнцөд хурдлахаар болсонд монгол түмэн итгэж ядаж л сууна. Наранхүү гишүүн хамгийн сайн гэх тодотголтой хоёр эмчийг авч очсон ч тусийг эс олжээ. “Бидэрт халиун”-д задлан шинжилгээ хийхэд хар хорын эм уулгасан байж болох шинж илэрсэн гэх явган яриа олны салхинаас дуулдаж л байна.

Энэ хоёр хурдан буян цэл залуугаараа эндлээ. Хүнтэй зүйрлэж яривал цэл залуухан 20 гаруйхан насандаа өөд одлоо гэсэн үг.

Уясан морио машин шиг зүтгүүлдэг залуу уяачдад том сургамж өгсөн болов уу. Адгуус ч гэсэн амьтай. Төмөр шиг зүтгүүлээд байж болохгүй. Хэлхээтэй төмөр ч гэсэн уралдааны замд элэгдэж хуучирдаг. Нэг гараар гамтай эдэлбэл яваад л байна. Хурдан хүлэг гэдэг үүнтэй л ижил. Тодорчихсон хурдан хүлгүүдийг төрийн наадамдаа ганц мордуулчихаад л төлийг нь хараад баясаад суух байсан юм даа.

Монгол Улсын Манлай уяач Т.Болдбаатарын Магнай Халиун азарганы амжилт

2018 оны Улсын баяр наадамд наймдугаар байр

2017 оны Улсын баяр наадамд түрүү

2017 оны Зүүн бүсийн хурд – Сүхбаатар аймгийн наадамд аман хүзүү

2016 оны Их хурд-7 уралдаанд аман хүзүү

2016 оны Зүүн бүсийн хурд Хэнтий аймаг түрүү

2016 оны Улсын баяр наадам түрүү

2016 оны Жавхлан шарга уралдаанд аман хүзүү

2016 оны Дүнжингарав хаврын уралдаанд зургаад

2015 оны Зүүн бүсийн хурд Сүхбаатар аймгийн түрүү

2015 оны Улсын баяр наадмаар айргийн дөрөвт

2015 оны ММСУХолбооны 20 жилийн ойд айргийн гуравт

2015 оны Дүнжингарав хаврын уралдаанд түрүү

2014 оны Улсын баяр наадамд аман хүзүү

2014 оны Жалханз хутагт Дамдинбазар хангайн бүсийн наадамд айргийн гурав

2014 оны Хэнтий аймгийн баяр наадамд түрүү

2013 оны Эрдэнэт хурд хаврын бүсийн уралдааны түрүү

2013 оны Хэнтий аймгийн 90 жилийн ойн түрүү

2013 оны Улсын их баяр наадмаар есд

2013 оны Дүнжингарав хаврын бүсийн уралдаанд айргийн дөрөв

2012 оны Сүхбаатар аймгийн 70 жил, зүүн бүс айргийн гурав

2012 оны Жавхлант шарга уралдаанд түрүү

2011 оны оны Өвөрхангай аймгийн 80 жилд айргийн тав

2011 оны Хөвсгөл аймгийн 80 жилд аман хүзүүнд тус тус хурдалсан юм.

УИХ-ын гишүүн Б.Наранхүүгийн “Бидэрт халиун” азарганы амжилт

2018 он улсын наадмын түрүү

2018 он Хангайн бүсийн даншиг наадмын түрүү

2016 он Дүнжингарав түрүү

А.ДОНДОГСҮРЭН

Чингэлтэй дүүргийн аврах гал унтраах 10 дугаар ангийн гал сөнөөгч, сумын начин Ц.Буянбаатар хэмээх залуу энэ сарын 13-ны өдөр Туул голд живж байсан гурван хүний амь насыг аварч, үүргээ нэр төртэй биелүүлжээ. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Та наадмын үеэр голд живж байсан гурван хүнийг аварчээ. Тухайн үед юу болсон юм бэ?

-Найзуудтайгаа энэ сарын 13-нд Хар усан тохой орчим, голын эргээр амарч явсан юм. Усанд сэлж байтал “Хүн живж байна” гээд хүмүүс сандралдаад гүйлдсэн. Харсан чинь дээрээс гурван хүн живсэн байдалтай урсаад ирж байсан. Урдаас нь сэлээд очих гэхээр цаг алдахаар байсан тул эрэг рүү гарч гүйгээд харалдаа очиж ус руу орсон. Эхний хүн усанд орж, гараад сарвалзаж байсан юм. Тэр хүнийг эрэг рүү гаргаад, хоёр дахь хүн рүү сэлсэн. Тухайн хүний цээж, их бие ус руу живсэн, хөл нь усны мандал руу гарсан байдалтай байсан. Амарч явсан хоёр залуу надад тусалж, эрэг рүү гаргасан. Сүүлийн хүнийг хийлдэг гудастай очиж гаргаж ирсэн. Хүмүүс шоконд орсон, ус залгисан байсан. Би ч бас их сандарсан шүү. Гол гүнзгий. Дээрээс нь аварч байгаа хүн доошоо зулгаагаад хэцүү. Тиймээс би эрсдэлд орох боломжтой байсан. Нэлээн зүтгэж байж гаргаж ирсэн дээ.

-Хар усан тохой орчим гүн цүнхээл ихтэй гэж сонссон. Усны түвшин хэр хэмжээтэй байсан бэ?

-Ер нь гүнзгий хэсэг байсан. Голын дунд төмөр зоосон. Тэр хэсэгт ойртож үзэх хүсэл байсан ч аврах хантааз, олс байхгүй тул дэмий гээд ороогүй. Наагуур нь сэлж байсан. Тэгэхэд л ус намайг давж байсан. Тэгэхээр цаагуураа их гүнзгий байсан нь ойлгомжтой байх. Живж байсан гурван хүнийг тухайн хэсэг рүү орохын даваан дээр л барьж, сэлж гаргасан. Хэрэв тэр хэсэг рүү орсон бол маш аюултай байх байлаа. Би өөрөө ч хөлгүй усанд эрсдэх аюултай шүү дээ. Тэр гурван хүний хоёр нь 20-25, нөгөөх нь 40-45 насны эрэгтэй байсан. Ахын хувьд согтууруулах ундаа бага зэрэг хэрэглэсэн нь анзаарагдсан. Тэд усанд урссан хийлдэг гудасны араас явж байгаад живсэн байсан.

-Голын эргээр олон хүн байсан уу. Усанд сэлж чадах хүн чамаас өөр байгаагүй юм уу?

-Мэдээж наадмын өдрүүд байсан тул голын эрэг дагуу хөл хөдөлгөөн ихтэй байсан. Ихэнх хүн хийлдэг гудас, цагираг, аврах хантаазтай усанд сэлж байсан. Цөөхөн хүн л голын гүнзгий хэсгээр усанд шумбаж байлаа. Тиймээс сэлж чаддаг хүн цөөхөн байсан болов уу. Тухайн үед би найзуудтайгаа явж байсан юм. Хүмүүс “Хүн живлээ” гэж орилолдоход найзууд маань бүгд над руу зэрэг харсан. Би онцгой байдлын аврагч. Иймд намайг аврах ёстой гэж шууд бодсон болов уу.

-Гал сөнөөгч хүн усанд сэлэх дадлага, чадварыг хэрхэн олж авсан бэ?

-Бидний мэргэжлийн онцлог бол ямар ч гамшиг ослын үед бусдын амь насыг аврах чадвартай байхыг шаарддаг гэж боддог. Би гал сөнөөгч гээд усанд живж байгаа хүнийг аврахгүй гэж болохгүй. Ус руу ч орно. Гал руу ч орно. Би Архангай аймгийн унаган хүүхэд. Манай нутаг гол ус ихтэй. Хар багаасаа голд шумбаж өссөн. Мэдээж үүнийгээ хүн аврах хэмжээний чадвартай хэмээн үнэлж болохгүй. Сургуульдаа сэлэх техник заалгаж, онцгой байдлын албанд зүтгэснээс хойш хүн аврах хэмжээний мэргэжлийн чадварыг багш нараасаа мэдэж сурч авсан. Гэхдээ гал, усны аль нь ч барьцгүй. Ус руу ороод барьж авах, татаж чангаах зүйл байхгүй. Тэгээд л хөл алддаг. Сэлэх хэмжээний чадвартай байх нэг хэрэг. Яг хүн аврах хэмжээнд дадлага туршлагатай болно гэвэл хэцүү. Сэлдэг хүмүүс ойрхон байсан ч гэсэн тэдэнд найдаад ус руу орж болохгүй. Тухайн хүн өөрийнхөө амийг аваад сэлээд гарчихаж чадах ч бусдыг аварна гэдэг амаргүй. Тиймээс хаана, хаанаа анхаарахгүй бол өөрийн болон өрөөлийн амь насыг ч эрсдэлд оруулах боломжтой.

-Мэргэжлийн онцлогоос хамаарч аврагч хүн сэрэмж өндөртэй байдаг байх. Энэ албанд хэр удаан ажиллаж байна вэ?

-Би Чингэлтэй дүүргийн аврах, гал унтраах 10 дугаар ангид энэ оны гуравдугаар сард томилогдсон. Ажиллаад дөрвөн сар гаруй болж байна. Залуу, шинэ алба хаагч. Энэ хугацаанд хамтран зүтгэгч ах нараасаа олон зүйлийг мэдэж, сурч байгаа. Ах нар маань “Бид өргөсөн тангарагтай. Ард түмний аюулгүй байдлын төлөө байнгын бэлэн байдалд байдаг учир хүн эрсдэж болох газарт сонор сэрэмжтэй байх хэрэгтэй” гэж хэлдэг. Хонх дуугарлаа, машинд суугаад галын обьект руу хөдөлнө. Очиход том хэмжээний гал байвал ах нараас суралцах зүйл их. Усаа яаж шүрших, галын дөлийг хэрхэн дарах, утаатай нөхцөлд яаж ажиллах, эрэл хайгуул хийхэд юу анхаарах зэргээр туршлагаас нь суралцаж байна. Би тэдний заавар зөвлөгөөг дагаж, ажил үүрэгтээ хэрэгжүүлэх ёстой. Ажлаа сайн хийж, өргөсөн тангарагтаа үнэнч байж, үүргээ нэр төртэй биелүүлж явна гэсэн зорилготой.

-Гал сөнөөгч мэргэжлийг сонгох болсон шалтгаан юу вэ?

-Миний аав Архангай аймгийн онцгой байдалд 25 жил ажиллаж гавьяаны амралтаа авсан Н.Цэндбазар гэж хүн бий. Цэрэгт 1976 онд явж, албаа гурван жил хааж ирээд онцгой байдалд шүхэрчин, гал сөнөөгчөөр ажиллаж байгаад 1999 онд тэтгэвэртээ гарсан. Энэ албанд 25 жил ажиллахдаа ой хээрийн түймэрт 600 гаруй удаа явсан гэж сонссон. Ер нь намайг бага байхад ой хээрийн түймэрт их явдаг байсан. Өдөр бүр дадлага сургуулилт хийнэ. Шүхрээр их бууна. Хээрээр гэр хийдэг гэж ярьдаг шүү дээ, тийм л хүн байсан. Тиймээс ааваараа бахархаж, энэ албанд аав шигээ мундаг, нэр төртэй зүтгэх хүсэлдээ хөтлөгдөж гал сөнөөгч болсон. Мэргэжилдээ дурлаж сонгосон доо.

-Онцгой байдлын алба хаагч байна гэдэг амаргүй. Халуунд халж, хүйтэнд хөрч, зарим үед амь насаа эрсдэлд оруулах хүнд даалгаврыг гүйцэтгэдэг. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөж авахдаа энэ бүхнийг тооцож, шантраагүй юу?

-Бага байхдаа аавынхаа ажлын хүнд хэцүүг ойлгодоггүй байлаа. Аав маань ч гэртээ ирээд тэгж ядарлаа, энэ нь хэцүү байлаа гэж ярьдаггүй байсан. Энэ бол эцэг хүний гэр бүлээ гэх сэтгэл юм. Ажил дээрээ үүргээ гүйцэтгэнэ. Гэртээ ирээд аавынхаа үүргийг гүйцэтгэж, анхаарал халамж тавина. Тиймээс аавынхаа ажлын хүнд хэцүүг мэдрэлгүй өссөн юм болов уу гэж боддог. Харин одоо энэ албанд зүтгээд амаргүй болохыг мэдрээд явж байна. Миний аав ямар хүнд хэцүү бүхнийг туулж, бидний төлөө зүтгэж ирсэн юм бэ гэдгийг ойлгож байгаа.

-Удам дамжсан гал сөнөөгч юм байна. Мэдээж аавын туршлага, зөвлөгөө чухал байх нь гарцаагүй. Юуг хамгийн их захидаг вэ?

-Өглөө ажилдаа ирээд аав, ээжтэй утсаар ярьдаг. Ер нь байнга шүү. Аав өглөө бүр тэгж ажиллана шүү гэж захиас даалгавар өгнө. Сонор сэрэмжтэй байна шүү гэж хэлдэг. Ганцаараа явж болохгүй. Аливаа зүйлийг олны хүчээр, хамтын хөдөлмөрөөр шийддэг гэж захидаг. Ганцаараа зүтгэж байж өөрийгөө болон бусдыг эрсдэлд оруулж болохгүй. Энэ үгийг л байнга хэлдэг дээ. Тухайлбал, гал гарч байгаа нэг том обьект руу ганцаараа орлоо гэхэд өөрөө эрсдэл үүрээд зогсохгүй, намайг хайж орж ирсэн бусдыгаа эрсдэлд оруулах магадлалтай. Тиймээс хамтын ажиллагаа гэдэг хамгийн чухал.

-Үндэсний бөхийн спорт сонирхдог гэж сонссон. Ямар цолтой вэ?

-Үндэсний бөхөд маш их сонирхолтой. Архангай аймгийн Өндөр Улаан суманд 2017 онд зодоглож сумын начин цол хүртсэн.

Г.БАТ