Month: July 2019

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

---

-Ерөнхийлөгчөөр ахлуулсан Зөвшилцлийн ажлын хэсэг байгууллаа.Ийнхүү тусгайлсан ажлын хэсэг байгуулах нь зөв үү?

-УИХ-ын хаврын чуулганаас эхлээд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийг хэлэлцэж, улмаар ээлжит бус чуулганыг есдүгээр сарын 1-нийг хүртэл зарлаад байна. Төслийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн явцад Ерөнхийлөгч болон улс төрийн нам, бусад байгууллагуудаас тодорхой саналууд ирүүлсээр байгаа.Ялангуяа Ерөнхийлөгчийн зүгээс олон багц саналыг ирүүлсэн. Үндсэн хуулийг иргэд, улс төрийн бүх нам, эрдэмтэн судлаачдын саналыг тусгаж батлах ёстой. Парламентын гишүүд бүрэн эрхийнхээ хүрээнд бус нийгмийн хэлэлцүүлэгт үндэслэн батлах ёстой баримт бичиг юм. Тиймээс бид наадмын өмнө Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн хоёрдугаар шатны хэлэлцүүлэгт ирсэн саналыг үндэслэн уг шатны хэлэлцүүлгийг түр хойшлуулсан. Үүний дагуу өнгөрсөн 16-ны өдөр Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөлд өөрийн байр сууриа илэрхийлж, тодорхой саналуудыг гаргасан. Тухайн саналуудыг хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт бэлдэх ажлын хэсгийг бид байгууллаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг УИХ-ын 63 гишүүн дэмжсэн. Гишүүд дэмжсэний дараагаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг УИХ-ын нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэхэд бэлдэх ажлын хэсгийг Шадар сайд, УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшингээр ахлуулан байгуулсан. Харин Ерөнхийлөгчийн гаргасан саналтай холбогдуулан Үндэсний зөвшилцлийн ажлын хэсэг байгууллаа. Энэ нь парламентад хамгийн олон суудалтай байгаа хоёр нам, тэдний удирдлагууд, байнгын хороодын удирдлага, бүлэг болон зөвлөлийн дарга нараас бүрдэж буй ажлын хэсэг юм. Уг ажлын хэсэг наймдугаар сарын 9 гэхэд эцсийн байдлаар хэлэлцүүлгийн хувилбар гаргах ёстой.

Байнгын хороодоор УИХ-ын гишүүдийн өргөн барьсан саналуудыг хэлэлцээд хумьчихсан. Одоо Ерөнхийлөгчийн гаргасан санал дээр тэдгээр саналууд нэгтгэгдэнэ. Хэлэлцүүлгийн хоёрдугаар шатанд нэгдсэн төсөл дээр тэрхүү санал нэгдэнэ гэсэн хүлээлттэй байна. Харин тэрхүү төслөө наймдугаар сарын 9-ний өдрөөс эхлэн парламент хэлэлцээд, хуулийн хугацаандаа батлаад явна.

-Ерөнхийлөгчөөс ирүүлсэн саналыг ард түмнээр хэлэлцүүлэх үү?

-Наймдугаар сарын 9-ний өдрийг хүртэл парламентын гишүүд тойрогтоо ажиллаж, иргэдтэй уулзана. Ерөнхийдөө Ерөнхийлөгчийн саналууд сүүлийн гурван парламент дамнаж яригдаж л байсан зүйлс. УИХ-ын гишүүдийн гэж хэлэгдэж байгаа хувийн төслүүдийг өргөх хүрээнд ч гэсэн бид энэ асуудлуудыг судалж байсан. Зарим нэг асуудал нь цаг хугацааны хувьд тохиромжгүй байсан бол нэг хэсэг нь хуулийн хүрээнд парламентын гишүүд өөрсдөө хөндөж болохооргүй хязгаарлалттай зүйлс байсан.Эдгээр шалтгааны улмаас л явахгүй байсан болохоос цоо шинэ зүйл биш юм. Өмнөх парламентуудын үед ч УИХ-ын гишүүдийнхээ тоог нэмье гэсэн саналууд гарч байсан. 2012-2016 оны хооронд Н.Батбаяр гишүүнээр ахлуулсан ажлын хэсэг УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж, 99-д хүргэх саналыг гаргаж байсан. Тэр хүрээнд бид улс төрийн намын тодорхойлолтыг илүү нарийвчилъя гэж үзэж байсан ч сая ерөнхийд нь оруулж ирсэн байх жишээтэй.Байгалийн баялгийн дахин хуваарилалтын асуудал Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд хамгийн их яригддаг сэдэв.Үүнийг тодорхой болгон илүү нарийвчилж оруулж ирж байна.Хоёрдугаар хэлэлцүүлгийн явцад дүүргүүдийг хотын статустай болгоё, сонгуулийн тогтолцоог тодорхой болгож тусгаж өгье, хөгжлийн бодлого төлөвлөлттэй холбоотой асуудлаар Үндсэн хуулийн түвшинд гаргаж тавья, эдийн засгийн гол заалтуудыг Үндсэн хуулийн эдийн засгийн хүрээнд томьёолж оруулъя гэх мэт энэ саналууд ч яригдаж байсан. Энэ мэтчилэн хэлэлцүүлгийн үед яригдаж байсан зүйлс уг саналд багтсан. Эдгээр асуудлуудыг тал талаасаа хэлэлцэж, ойлголцож чадна гэж найдаж байна.

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг ҮАБЗ, Үндэсний хөгжлийн газар батламжлах нь зөв үү. Ард нийтээр дэмжигдэж, зөвшөөрөл авчихсан мөрийн хөтөлбөрийг Ерөнхийлөгч шүүх нь хэр зүйд нийцэх вэ?

-Ерөнхийлөгчийн санал болгож буй төсөл дотор авах зүйл ч, гээх зүйл ч байна. Иймээс авах гээхийн ухаанаар хандах байх гэж бодож байгаа. Ер нь бол байгалийн баялагтай, хот, дүүргийн статус, праламентыг улам боловсронгуй болгохтой холбоотой асуудлууд дээр гаргаж буй саналуудыг би хувь хүнийхээ үүднээс дэмжиж байгаа. Шүүхтэй холбоотой, хөгжлийн бодлого төлөвлөлт, улс төрийн намтай холбоотой зарим зүйл дээр санал нийлэхгүй байгаа. Тэгэхээр энэ бүхнийг хэлэлцүүлгийн явцад хэлэлцээд шийдээд явна гэж бодож байна.

Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр дамжуулж Засгийн газрын өдөр тутмын үйл ажиллагаа, мөрийн хөтөлбөрт нь оролцох буруу хандлага. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд гүйцэтгэх засаглалын хоёр институт болох Ерөнхийлөгч, Засгийн газар байнга зөрчилтэй байж ирсэн. Тухайлбал, Ерөнхийлөгчийн институт тодорхой асуудлууд дээр Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн нэрийг барьж хил хязгаар давж орж ирдэг.Үүнээс үүдэж тухайн асуудал эзэн биегүй, тодорхойгүй болдог зүйл бий. Ерөнхийлөгч Үндсэн хуульд заасан эрх үүргээсээ давсан бүрэн эрхүүдийг өөртөө хуулиар олгож, энэ хүрээнд үйл ажиллагаа явуулдаг гэх зэргээр шүүмжлэлтэй ханддаг зүйлүүд бий. Гэтэл үүнээс бүр давж Аюулгүй байдлын зөвлөлөөр дамжин Засгийн газрын өдөр тутмын үйл ажиллагаа, мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийг хянахад орж ирэх нь буруу юм.

-Монгол банк, Үндэсний хөгжлийн газар гэх мэт байгууллагууд Үндсэн хуулийн байгууллага болох нь зөв үү. Тухайн газруудын үндсэн зарчмыг тэртэй тэргүй Үндсэн хуулиар зохицуулж байхад заавал ийм заалт оруулах шаардлагагүй талаар судлаачид хэлж байна л даа?

-Үндсэн хуулийн эрх зүй гэж хууль зүйн шинжлэх ухааны бие даасан салбар байдаг. Үндсэн хуулийн бичлэг гэж мөн нарийн зүйл бий. Бусад хуулиудыг бодоход арай өөр. Үндсэн хууль гэж байгаа боловч энэ нь үнэндээ нийгмийн зөвшилцлийн баримт бичиг юм. Нийгмийн, хөгжлийн бодлогын баримт бичиг.

Энэ утгаараа дээрх асуудлыг Үндсэн хуулийн төвшинд зохицуулах ёстой эсэх дээр судлаачид байр сууриа илэрхийлээд эхэлсэн байна лээ. Миний хувьд санал нэг байгаа. Ялангуяа Монгол банк, Үндэсний хөгжлийн газрын асуудлыг заавал Үндсэн хуулийн байгууллагын түвшинд авч хэлэлцэх шаардлага өнөөдөр үүсээгүй байна. Оруулж ирж буй тодорхойлолтыг харахад тэдгээр байгууллагууд саналаа өгөхдөө Ерөнхийлөгчийн институтэд уламжилсан байсан. Бид дэд ажлын хэсэг дээр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг өргөн барих хүрээнд судалж байсан л даа. Тухайн үед бид Үндсэн хуулийн байгууллагын түвшинд тодорхойлж оруулж ирэх нөхцөл байдал үүсээгүй байна гэж үзсэн юм.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийн эхний хэлэлцүүлгийг хийсэн. Тэгвэл тэрхүү төслийн хэдий хувьд нь Ерөнхийлөгч, гишүүд, улс төрийн намуудын саналыг оруулах вэ. Тодорхой журам байдаг уу?

-Бид өнөөдөр Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийг хийхдээ Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийг дагаж мөрдөж байна. Бид хууль, журмын дагуу явуулах үүднээс тухайн хууль дүрэмд заасан цаг хугацааг баримтлан ажиллаж байгаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулиар 35 хувиас дээш өөрчлөлт хийгдвэл Үндсэн хуулийн шинэчилсэн найруулга буюу шинэ Үндсэн хуулийн асуудал руу орох болно гэж үздэг. Тиймээс бид энэ удаа нэмэлт, өөрчлөлтийн түвшинд буюу 35 хүртэлх хувьд өөрчлөлт оруулна гэсэн бодлого баримталж байгаа. Гишүүдийн өргөн барьсан төсөл Үндсэн хуулийн 28 хүртэлх хувьд өөрчлөлт хийгдсэн байна гэж бид үзсэн. Ерөнхийлөгчөөс өргөн барьсан хориод зүйлийн саналыг бид нарийвчилж тусгавал 35 хувь дотор багтана гэж үзэж байгаа. Ерөнхийлөгчийн төсөл дотор гишүүдийн асуудлаас тусдаа хөндсөн зүйл нь харьцангуй ховор байна. Зөвхөн парламентын гишүүдийн тоо, тэдний бүрэн эрхийн хугацаа, Монгол банк, Үндэсний хөгжил, бодлого төлөвлөлттэй холбоотой зүйлс дээр л өөрчлөлтийн асуудал байна. Тиймээс 35 хувиас хэтрэхгүй гэж харж байгаа.

-Гишүүд төслөө өргөн мэдүүлэхийн өмнө Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хүлээж аваагүй, танилцаагүй гэсэн байр суурийг илэрхийлж байсан. Ерөнхийлөгч тун саяхан л төсөлтэй танилцсан болов уу. Үүнээс үзэхэд Ерөнхийлөгч өөрийн энэхүү төслөө хэр хугацаанд боловсруулсан байж таарах вэ?

-Үүнийг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас асуух хэрэгтэй.

-Байгалийн баялаг нийтийн өмч байна гэдэгтэй та санал нийлж байгаа юу. Хэрэв тийм бол яагаад?

-Ерөнхийлөгчийн санал болгож буй төсөл дотор хамгийн нааштай, авууштай нэг зүйл байсан. Тэр нь өмчийн харилцаан дээр орж ирсэн томьёолол. Үүнийг зөв гэж үзэж байгаа. Одоогийн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй Үндсэн хуулийн хүрээнд байгалийн баялаг, газрын хэвлийн баялаг, ой, ус, мод зэрэг нь ард түмний мэдэлд төрийн хамгаалалтад байна гэсэн байдаг. Харин 6.2 дахь заалтаараа төрийн өмч байна гээд заачихсан байдаг. Харин энэ санал дээр төрийн өмч гэдэг ойлголтыг хоёр ялгаж үзэхээр байгаа юм. Заяагдмал өмчөө бид төрийн биш нийтийн өмч гэж үзэх нь. Байгалийн баялаг, ой, мод зэргийг бид бүтээгээгүй шүү дээ. Харин төрийн өмч гэсэн ойлголтод үүсмэл өмч буюу өнөөдөр бидний бүтээж буй бүтээн байгуулалтыг хамааруулан ойлгохоор байгаа. Энэ хоёрын зааг ялгааг энэ төсөл дээрээ нарийвчлан гаргаж ирсэн нь их олзуурхууштай. Өмнө нь манайд нийтийн өмч гэсэн ойлголт их учир дутагдалтай байсан. Цаашдаа нийтийн өмчийн хүрээнд стратегийн ач холбогдолтой орд газруудынхаа байгалийн баялгийг хэрхэн ашиглах, баялгийн хуваарилалтаа хэрхэн хийх, хэрхэн зөв зохистой ашиглах вэ зэрэг олон асуудлууд хөндөгдөж таарна. Харин стратегийн ач холбогдолтой ордтой холбоотой оруулж ирж буй заалтууд нь Үндсэн хуулийн төвшинд биш Органик хууль, Ашигт малтмал, Татварын холбогдох хуулиар зохицуулж болохоор юм. Баялгийн сан байгуулах, стратегийн ач холбогдолтой орд газруудад хувь эзэмшихтэй холбоотой заалтуудыг Үндсэн хуульд тусгах шаардлага байгаа эсэхийг гишүүд хэлэлцэн шийднэ гэж бодож байна. Миний хувьд үүнийг Үндсэн хуульд оруулах нь буруу гэсэн байр суурьтай байгаа.

Ажиа гэгээнтэнтэй ярилцлаа.

---

-Амар сайн байна уу? Сайхан наадаж байна уу? Гэгээнтэн хаагуур наадав даа?

-Мэнд ээ, сайхан наадаж байна аа. Айова мужид ирээд байна. Энд ганц ч монгол хүн байдаггүй, Чүмпэй бидэн хоёр ингээд хоёулхнаа наадаад сууж байна аа.

-Айовад ямар хэргээр залраа вэ?

-Энд нэг Бурханы шашны сүм байдаг юм. Тэндээс хичээл заагаач гэж уриад. Хоёр хоног хичээл заалаа, маргааш буцна даа.

-Олон нийтийн сүлжээнээс таныг нэг тэтгэлэг зарлаж байгаа гэж сонслоо. Тэр талаар таны өөрийн тайлбар үгийг сонсох гэсэн юм аа.

-За тэр тэтгэлгийн үүх түүх, гэвэл анх Улаанбаатар хотоос буяны ажил, эмнэлэг байгуул гэж Яармагт нэг газар надад өгсөн юм.

Тэнд хүүхдийн хорт хавдрын эмнэлэг барихаар төлөвлөж байтал Эх нялхасын төвөөс тэр эмнэлгээ тэнд биш манайд баривал тустай юм гэсний дагуу хотын төвд барьсан юм. Нөгөө Яармагийн газар бас байгаа хэвээр. Тэнд олонд тустай хоёр юм барьж өгье гэж бодлоо. Юуны өмнө нэг настайчуудыг тав тухтай байлгах сайхан газар.

-Асрамжийн газар юм уу?

-Асрамжийн газраас арай жаахан өөр дөө. Өдөр өнжүүлэх газар юм. Нөгөө нь тэнд хамтад нь нэг сургууль барья гэж бодож байлаа. Хөдөөгийн хүүхдүүд төлбөр мөнгөнөөс болоод сургуульд сурч чадахгүй хэцүү байгаа тухай сонссон л доо. Тэгтэл сургууль бас хэцүү юм аа. Яахав, байшин барилгыг нь бол барьчилгүй дээ, гэтэл тэрийгээ ажиллуулах багш ажилтан гээд боловсролын ажлын туршлага надад бас байхгүй.

Муу сургууль ажиллуулбал буян биш бүр нүгэл болох байлгүй. Тэгээд сургууль барихгүй бол тэр хүүхдүүдэд боловсролоор яаж туслах билээ гэж бодоод ийм нэг тэтгэлгийг бий болгохоор шийдсэн юм.

-Тэтгэлгийн нэр “Зөв” юм байна. Яагаад ингэж нэрлэв?

-Энэ нь англи хэлнээс орчуулсан үг. Анх энэ тэтгэлгийг санаачлаад миний нэрний эхний үсгээр товчилсон юм. Arjia Renbuchi Scholar­ship гэдгийг товчлохоор ARS болно. Тэр товчлолыг энэ тэтгэлгийг хамтран босгосон манай залуус ярилцаж байгаад давхар бас A Right Scholar гэж нэрийдсэн, тэрийгээ “Зөв” гэж орчуулахаар тогтсон юм л даа. Энэ нэрэнд би бас их дуртай байв. Буян хийнэ гэдэг нь зөв ажил юм, тэгээд “Зөв” тэтгэлгийг маань авсан хүүхдүүд зөв хүн болж, эргээд эх орондоо зөв сайхан үйл хийгээсэй гэж. Одоо тэгээд анхандаа миний нэрээр байсан боловч бүх хүнд тустай учраас “Зөв – Right” гэдэг нь илүү тодорхой болж, олон түмний буяны ажил болох юм даа.

-“Зөв” тэтгэлэгт хөтөлбөрт хэдэн хүүхэд хамрагдах билээ?

-Эхний ээлжинд гучин хүүхдийг сонгож, бүтэн дөрвөн жил сургалт байр бүх зардлыг нь даана. 30 гэдэг тоо ямар учиртай гэхээр Монгол Улсын хорин нэгэн аймаг бүрээс нэг хүүхэд, Улаанбаатар хотын есөн дүүргээс нэг нэг хүүхэд, ингээд 30. Төлбөрөө төлж чадахгүй, жаахан хэцүү шиг айлын хүүхэд байх учиртай. Гэхдээ тэр хүүхдүүд өөрсдөө бүр их сайн сурдаг, мэрийлттэй байх ёстой.

-Сургалт, байр орсон цогц тэтгэлэг гэхээр нэг хүүхдэд жилд хэдэн төгрөгийн дэмжлэг ирэх вэ?

-Тэр талаар манайхан судалгаа хийж үзсэн. Тэгээд нэг хөдөөний хүүхэд хотод ирээд сургуульд сураад, нэг газар амьдраад, хооллож ундлаад явахад жилд 2000 орчим доллар болох юм байна гэсэн тооцоо гарлаа. Тэр нь монгол төгрөгөөр чухам хэд болдог юм, би бас сайн мэдэхгүй байна. 30 хүүхэд гэхээр жилд 60 мянган долларын ерөнхий төсөвтэй тэтгэлэг гэсэн үг. Нэг хамрагдсан хүүхдээ дөрвөн жил даана. Жил бүр шинээр элсэж байгаа хүүхдүүд нэмэгдээд байхаар эцэстээ 240 мянган доллар болно гэсэн үг. Монгол Улсын их дээд сургуулиуд, бизнесмэнүүд, олон түмэн оролцоод эхэлбэл тэрнээс ч илүү болж болохыг үгйүсгэхгүй.

-Хэзээнээс эхлэх билээ?

-Энэ жилээс уг нь эхлэх санаатай, таван сараас ажилдаа орсон юм. Тэгтэл цаг нь жаахан тулгамдчих шиг боллоо. Тооноос илүү чанар чухал учраас энэ жилдээ заавал хүчээр 30 хүргэнэ гэхгүй, их сайн 10 хүүхэд аваад юу ч гэсэн эхэлье гэж шийдээд яг одоо шалгаруулж байна даа.

-Энэ зөвхөн Монгол Улсын монгол оюутнуудад зориулсан тэтгэлэг үү?

-Энэ тэтгэлэг бол тийм. Гэхдээ өөр зүйл бас бий. Би саяхан Орос улсаар яваад ирсэн юм. Ирина Гарри гэдэг мундаг эрдэмтэн миний номыг орос хэл рүү орчуулсан, энэ номыг зарж олсон бүх орлогыг Орос улсад амьдарч байгаа монгол туургатандаа хэрэгтэй зүйлд зарцуулъя, буян болъё хэмээн хоёр төсөл эхлээд байна. Нэг нь Монгол Улсаас Халимагийн Их сургуульд оюутан суралцуулах. Халимагийн Их сургууль сайхан санаа гэж дуртайяа дэмжсэн. Нөгөө нь Халимаг, Тува, Буриадаас тус бүр хоёр оюутан, нийт зургаан оюутныг шашны чиглэлээр Улаан-Үдийн их сургуульд суралцуулахаар боллоо. Хоёр жилийн хөтөлбөр, сургалтын зардлыг бид төлнө. Энэ зургаан оюутан монгол, төвөд хэл үзэж, бурханы шашны чиглэлээр суралцах юм. Халимаг, Тува, Буриадад бурханы шашин дэлгэрээд сайхан байгаа боловч музей, номын сан зэрэг газар яг нарийн мэргэшсэн хүн дутагдаж байна. Оростоо сургууль төгсөөд орчуулга хийж байгаа хүн ховор байдаг юм байна. Яг Орост сурсан хүнд шашны чиглэлийн боловсрол олгож, сайн орчуулагч, мэргэжилтэн бэлдэх зорилготой. Магистраа төгссөнийх нь дараа ажлыг нь хүртэл бид олж өгнө.

-“Зөв” тэтгэлэгт хөтөлбөрт оюутан шалгаруулахдаа та сурлагаас гадна олон нийтийн ажил, сайн дурын ямар үйл бүтээсэн бэ гэдгийг бас чухалчилсан байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Манай Монгол, Төвөд ер нь Азийн улсуудад буяны ажил гэхээр жаахан явцуу ойлгоод байдаг гэм бий шүү. Мөнгө л өгвөл тэгээд буян болно гэж. Тэгэхээр ядуу хүн буяны ажил хийж чадахгүй гэж үү? Бас зарим нь яваад буян хий гэхээр нэг суварга барьдаг юм уу, ном уншуулаад, хэдэн хүнд мөнгө өгөөд “за буян болчихлоо” гэх. Суварга барьж, хүнд мөнгө өгөх сайхан буян мөн үү гэвэл мөн л дөө. Гэхдээ бас хөл гараараа хөдлөөд, олон түмэнд чадах юмаараа туслах ч бас буян шүү дээ. Тэр талыг нь манайхан орхиод байдаг. Энэ барууны улсуудад бол тэрийг их чухалд үзнэ шүү дээ. Тэрийгээ volunteer гэж нэрлээд сургууль соёлд ороход “Чи ямар буяны ажил яаж хийв” гэж заавал асуудаг.

Тэгэхээр бид хүүхдүүдээс бас тийм зүйл асууж байгаа юм. Монгол хэл соёл, сургууль номын ажил, байгаль орчин, ахмад настан, багацуул хүүхдийн төлөө, ерөөс ямар буяны ажил хийв гэж. Сурлагаас гадна тийм сайн дураараа үйлддэг буян их чухал. Миний нэг гол захидаг юм энэ. Биеэрээ яваад ажилд оролцоод, буян сайн хийгээрэй гэж.

-Таны “Энэрэл” сангийн зураг, лого их хөөрхөн юм. Монголчуудын дуртай Тумбааш хэмээх зохилдсон дөрвөн амьтан. Та өөрөө агуулгадаа нийцүүлэн янзалжээ дээ?

-Анх Монголд үйл ажиллагаа явуулж эхлэхдээ бас “Эвтэй дөрвөн амьтан”-ы логотой байлаа. Энэ удаад хүүхдэд илүү анхаарсан учраас нэг жаахан өөрчлөөд, хүүхдүүдийн үзэх дуртай хүүхэлдэйн киноных шиг аястай болгосон юм. Утга санаа хэвээр, нэг нэгнээ хүндлээд, нэг нэгэндээ туслаад хамтдаа зүтгэвэл тэр навчин дээрх сайхан зүйлсийг хүртэж чадна даа. Навчнууд дээр эрдэм мэдлэг, энэрэл хайр, нинжин сэтгэл гэх мэт үгс байгаа. Зөв тэтгэлгээ аваад, зөв эрдэм сураад, ахмад настнаа хүндэлдэг, бага хүүхдийг хайрладаг, ухаантай боловсролтой сэхээтэн болохыг бэлгэдсэн хэрэг.

-За их баярлалаа. Таны буян номын их үйлийг даган баясъя аа.

Ярилцсан “Өдрийн сонин”-ы Вашингтон хот дахь

тусгай сурвалжлагч М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ

Түрүүч нь №143(6244), №144(6245) дугаарт

Төрийн соёрхолт зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбат “Улаан жигүүр”, “Хүслийн тодотгол”, “Зүрхний цомнол”, “Зүрхэн тарни” яруу найргийн, “Хүн төрхийн унаган чанар”, “Сайхан төрөхийн зовлон” нийтлэлийн, “Тэнгэрийн соёрхол” арван хоёр боть, “Харц хатан”, “Амьдралын улаан шугам”, “Дурлал загварын ордон”, “Ялагдаагүй ганцаардал” жүжиг, “Ирж яваа цаг”, “Тэнгэрийн сахил”, “Алт амилах цаг”, “Алиа салбадай”, “Бүсгүй завилгаа”, “Харанхуй засаг”, “Халаасны өрөө”, “Танихгүй сэтгэл”, “Шадар ван-1, 2”, “Чин ван Ханддорж-1, 2, 3” кино зохиол туурвисан уран бүтээлч юм.

Монгол Улсын төрийн соёрхолт, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, яруу найрагч Дамбын Төрбатын хөөрөлдөөний төгсгөлийн хэсгийг хүргэж байна.

---

-Та “Монголын уран зохиолын дээж-108” ботиос ашиг олсон уу?

-Зуун найман ботиос татвар авдгаараа авсан. Төр үүнд нэг их туслаагүй. Намбарын Энхбаяр дарга минь 25 сая төгрөг өгсөн. Дараа нь би тавин ботиороо төлсөн. Би одооны энэ гурван залууг ном талдаа гайгүй юм болов уу гэж бодсон.

-Төрийн гурван өндөрлөг үү?

-Тийм. Занданшатарыг би угийн мэднэ. Бид нэг онгоцоор нисэж танай Баянхонгорт очиход чи явсан уу, үгүй юү. Танай Баянхонгорт бууж шүлэг уншчихаад буцаад нисээд ирж байсан. Онгоцон дотор “Грегус” буюу шувуут архи гэгчийг анх харсан. Утга зохиолд элэгтэй их сайхан залуу. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга бидний хэдэн өвгөчүүлийг нэг урьж уулзсан.

-За, хэн хэнтэй уулзаж байгаа юм?

-Ерөнхий сайд асан Ш.Гунгаадорж гуай, Паавангийн Дамдин гуай (Дамдин гуай одоо нас барчихсан, зайлуул), хөдөлмөрийн баатар Хурц биднийг уриад. Надтай утга зохиолын талаар ярьсан. Ухнаагийн Хүрэлсүх даргад ч ярьсан. Цаадахь чинь соёлын ажилтнуудыг хүлээж авч уулздаг юм шүү дээ. Хоёр дахь уулзалт нь сая болсон. Би тэдэнд юу гэж хэлсэн бэ гэхээр засаг гүйцэтгэх уран бүтээлчдийг дэмжээд байгааг хэлсэн.

-Бүтээгчид сүүдэрт үлдээд байгаа нь ч үнэн шүү?

-Дуучин, хуурчин, бүжиглэгч, жүжиглэгч гэх мэтийн хүмүүсийг л дэмжинэ. Үүсгэгч уран бүтээлч гэдэг зохиолч-яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч, зураач гурав л байдаг. Үүсгэгчдээ дэмжихгүй гүйцэтгэгчээ дэмжээд туугаад байдаг. Тэд нар нь яахав дээ, урдуур ордог зүс царай сайтай болохоор нь тэднийг уран бүтээлч гээд байдаг. Тэгээд өнгөжөөд мөнгөжөөд, хүний бүтээлээр баяжаад, мөлжөөд яваад байдаг. Энэ тухай Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч хоёрт хэлсэн. Монголын уран зохиол жудо бөх шиг дэлхийн дэвжээн дээр дуурьсаад сүйд болохгүй л байна. Алсдаа Монголын уран зохиол дэлхийд гарч л таарна. Яагаад дэлхийд гарах их найдлага байна вэ гэхээр Чингис хааны тухай утга зохиол руу дэлхий аяндаа нэг хошуурна.

-Одоо ч хошуураад байгаа юм биш үү?

-Ерөөсөө тэр өвгөн байхад л бид газар шороогоо ч ухахгүй болоод байх юм байхгүй юу. Бид хуучнаасаа сайныг авмаар юм шиг байгаа юм. Социализмын яг төгсгөл дээр Монгол Улс яагаад утга зохиолын дөрвөн мундаг орчуулагч бэлдсэн юм бэ. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр, Хасбаатарын Мэргэн, Лувсанвандангийн Нарангэрэл, Нарантуяа энэ дөрвийг Монголын зохиолчдын эвлэлээс бэлдсэн шүү дээ. Мэргэн бол монголоос англи руу, англиас монгол руу чөлөөтэй хөрвүүлдэг байсан шүү дээ. Энхбаяр бас тийм чадвартай. Монголын утга зохиол дэлхийд гаръя гэвэл зохиолоо англи руу л орчуулах ёстой ёо доо. Тэгж байж гарна. Тэр мэтээр бодвол англи хэлтэй утга зохиолын ажилтан бэлдэх хэрэгтэй.

-Д.Урианхай ах маань энэ жил Нобелийн шагналд нэр дэвшлээ дээ. Авчихвал мөн ч сайхан аа?

-Хэлээд яахав. Одоо хэний янаагүй л харж байгаа зүйл шүү дээ. Нобелийг чинь арваннэгдүгээр сард олгодог биз дээ. Төр засаг ч үүнийг дэмжих хэрэгтэй. Урианхай хэмээх том сэтгэгч байтугай хаанахын ч билээ нэг тэмцэгч жижигхэн охин авчихсан л шагнал шүү дээ. Тэгэхэд чинь утга зохиолын салбарт, ялангуяа Д.Урианхай ах шиг ийм том хүн авчих байх гэж би бас горьдоод байгаа юм. Тэгвэл ч бид нар одоо хаданд гарлаа шүү дээ. Монголын уран зохиол Нобелийн шагналтай болчихсон гэхээр ёстой дээгүүр хараад архи уугаад явж байхаас өөр яах вэ, тийм ээ хө. (хоёул инээв. сур)

-Та сүүлийн үед ямар кино бүтээл туурвив?

-Кино гэдэг ерөнхийдөө залуу насны л ажил байгаа юм. Миний нэг зохиолоор “Зохиомж” сургуулийн захирал Цогтбаяр нэг кино хийж байгаа. Богд хааны тухай киноны хоёрдугаар анги нь. Натурт Амарбаясгалант хийд рүү гарсан байна лээ. Нэгдүгээр ангийнх нь зохиолыг Дарма Батбаяр багш бичсэн. Мэргэжлийн, сургууль номыг нь заадаг улс гайгүй кино хийчихээсэй л гэж бодож байгаа.

-Та ингэхэд хэдэн кинотой зохиолч вэ?

-Арван хэдэн юм байдаг юм шүү. “Алт амилах цаг”, “Бүсгүй завилгаа”, “Алиа салбадай”, “Танихгүй сэтгэл”, “Булингар” энэ тэр гээд. Татварын тухай “Танихгүй сэтгэл” гэдэг хамгийн муу кино маань л өдөр бүр шахуу гарах юм. Ямар учиртай юм. Бунтар гуай гэхэд миний дөрвөн киног хийсэн юм шүү дээ.

-Ямар кинонууд билээ?

-“Галын урсгал”, “Ирж яваа цаг”, “Халаасны өрөө”, “Булингар” гэсэн дөрвөн кино. Жумдаан нэг кино хийсэн. Тэр бүр Францын фестивалиас тэргүүн байрын шагнал хүртэж байсан юм.

-Яадаг кино юм?

-Хандмаа нарын тухай “Тэнгэрийн сахил” гэж. Миний “Хонин холбоо” роман бий ш дээ.

-Тийм…

-Тэрний л нэгдүгээр бүлэг л дээ. Тэр романыг бичиж байхад “Могойн чуулган” гарчихсан байсан. Овоо хийморь золбоо орчихсон, дараачийн романаа бичиж байхад Жумдаан уншиж үзчихээд “Энүүгээр кино хийе” гээд. Тэр үед Монголкино үйлдвэр жилд зургаахан кино хийдэг байсан үе л дээ. Таван киноны зохиол батлагдчихсан. Нэг кино зохиол байхгүй гэж байсан. Жумдаан хөдөлгөөнтэй хүн юм чинь “Бид хоёр кино зохиол бичиж байгаа” гээд Шүрээгээс гуйчихсан. Мань эр өглөө радио дуугарахад л орж ирнэ. Тэгж зохиолоо биччихээд кино найруулагч Сэлэнгэсүрэн ахыг манайд авчирсан. Сэлэнгэсүрэн ах Кино үйлдвэрийн уран сайхны удирдагч. Мань эр манайд ирж хоноод, гурвуулаа сайхан зохиолоо яриад маргааш өглөө нь Сумхүү гуайтай, Бунтар гуайтай уулзаад бүтэж байсан. Буяа бол миний дөрвөн киног хийчихсэн хүн чинь “давайе” л гэнэ шүү дээ. Тэгээд уран сайхны зөвлөлийг тэр дор нь цуглуулаад ерэн оны өвөл Эрдэнэдалайн хаягдсан дуганд натурт гарч байсан юм. Тэр гайгүй кино болсон шүү. Монгол кинонуудаас дэлхийн зиндаанд гарсан ч гэдэг юм уу, тийм киноны нэг байгаа юм.

-Кино зохиол байхгүй учраас олигтой кино гарахгүй байна гэцгээдэг боллоо?

-Худлаа худлаа. Кино зохиол зөндөө байлгүй яадаг юм. Найруулагчид, жинхэнэ найруулагч биш зүгээр л нэг зуучлагч маягтай болцгоочихоод байгаа. Сумхүү шиг, Жигжид гуай шиг, Бунтар шиг жинхэнэ мэргэжлийн аваргууд байхгүй болчихсон ийм л хачин үе бидэнд таарчихаад байгаа юм л даа хө.

-Таныг яруу найргийн моринд дөрөөлүүлсэн уянгын их найрагч Ламжавын Лувсандорж гуай мөн ч залуухан харамсалтайгаар бурхан болсон гэдэг байх аа?

-Хүний сайхантай уулзаж учирч, хүслийн дээдээ гүйцээхэд тус болсон яруу найргийн минь их сартваахь Лувсандорж багшийгаа бодохоор нулимс унагамаар гунигтай санагддаг юм. Их аварга Цэрэнтогтох, начин Тогоо, миний муу багш гурав машинаа араас нь түрж явахдаа улаан гэрлийг нь хаачихгүй юу. Тэгсэн араас нь Тэрэлжид юм хүргэж явсан самосмоол машин хүрч ирж дайраад газар дээрээ бурхан болчихсон гэдэг юм. Манай муу Лууяа багш чинь Явууд жаахан тааруу.

-Өөрөө их оргилсон авьяастай найрагч байсан болохоор жаахан арсалдаад байдаг байсан юм болов уу?

-Тийм шүү. “Аа үхсэн, Явуу бол нохойн баас” гэдэг байсан. Үүнийгээ хэнд ч хэлнэ. Цалингаа буухаар намайг дуудна. Баянголд оруулаад хуйцай. Пиво авч өгнө. Жаахан сууна. Тэгж байхад Мишигийн Цэдэндорж гуай орж ирдэг байсан. Өө, мань эр чинь цав цагаан хувцастай, Лхагважавыгаа дагуулчихсан ороод ирнэ. Тэр олон хүн дотор содон гэж юу гэх вэ. Хоёр цагаан хун ороод ирж байгаа юм шиг л санагддаг сан.

-Лхагважав нь сайхан хүүхэн үү?

-Сайхан хүүхэн. Ёстой нүд дүүрэн бор хүүхэн. Цэ-тэй суухаас өмнө венгрүүдтэй явж байсан юм гэнэ лээ.

-Энэ их олон роман бичээд л байдаг?

-Есөн өрлөгийн тухай “Тэнгэрийн тэмдэг” гэж есөн боть хийж байна. “Маршалын нууц товчоо” гэж найман боть байна. Арван хоёр жилийн романууд байна. Би юуг хэлэх гээд байна гэхээр Монголын төлөө ёстой нэг юугаа ч хайрлаагүй хүмүүсийг цуврал болгож үлдээе гэж бодсон юм. Ерөнхийдөө гучин боть роман юм. “Сүүтэй сахиус” цуврал маань “Их дагинын далд түүх” гээд Дондогдулам хатнаар эхэлдэг юм. Төгсгөл нь “Суут найрагчийн сувд шиг бүсгүйн нууц” гэсэн Пагмадуламын тухай роман. Энэ хоёрын дунд “Жанжны Янжмаа”, “Хурц билэгт дара эх” гэсэн хоёр роман одоо хэвлэгдэж байгаа.

-Хурц билэгт дара эх нь хэн юм?

-Богд хааны дүү Лувсанхайдав чойжин гэж байсан. Одоо Чойжин ламын сүм гэж бий еэ дээ. Энэ хүний хатан байсан хүний тухай. Лувсанхайдав чойжин чинь 1918 онд чойжин бууж байгаад таалал болчихсон юм. Тэрнээс хойш өргөмөл хүүхдүүд нь ч хэцүү болсон, тэр хурц билэгт дара эх ч хэцүү болсон. Тэр Сүрэнхорлоо нь манай Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын бодит хүн. Хувьсгал тэр авгайг чинь үзээгүй. Хамаг хөрөнгийг нь долоон удаа хураасан байдаг. Монголын хамаг язгууртнууд аж төрж байсан Элбэг амгалант гацаа буюу Амгаланбаатар хотод байхад нь өргөмөл охин Дашцэдэн нь нас биед хүрээд залуу жанжин Лхагвасүрэнтэй суусан байдаг юм. Энэ тухай роман. “Сүүтэй сахиус” цуврал маань одоо нэг роман дутуу. Энэ Богд хааны хатан Гэнэпилийн тухай юм. Ингээд бүсгүй хүний таван роман болох юм. Би яах вэ дээ, өөрийгөө гучин таван роман биччихэд болчихно гэж бодоод байгаа юм. Санаанд орсон юмаа бичиж л байна. Хүн өтөлнө. Хэдэн жилийн нас байгааг би хэлж мэдэхгүй. Тиймээс сайхан дурсамжууд бичих ёстой. Би Бадарч багшийг зэмлэсэн.

-Юу гэж зэмлэх вэ. “Юм юмнаасаа” гээд дурсамжийн хөөрхөн ном гаргасан шүү дээ?

-“Та ерөөсөө юм бичихгүй юм” гэж зэмлэсэн. Тэр номыг чинь надаар загнуулж байж бичсэн юм шүү дээ. Энэ урдхан Шаргаморьтод байхдаа бичсэн юм. Нэг очсон овоо. Ичинноров эгч амьд байсан. Сүүдрэвчинд нөгөө Моохой гэдэг муураа өвөр дээр тавьчихсан сууж байна. “Багш минь юу хийж сууна” гэсэн “Чиний даалгавраар нэг дурсамжирхуу юм бичиж сууна” гэж их дургүй маягтай сууж байсан. Нөгөө цаасныхаа дээд өнцөгт “П.Бадарчийн 70 насны ойд зориулав” гээд биччихсэн ч байх шиг. Тэр бас онигоо. Өөрийнхөө насны ойд ямар амьтан юм бичиж байсан юм бэ. Тэгэхэд муу багшийгаа өрөвдөх ч шиг. Бид хоёр ч яахав дээ. “Нууц товчоо”-гоос эрүүлжүүлэхэд ч цуг орж явсан. Элдвийн юм үзсэн. Бадарч багш бид хоёрын хувьд үзээгүй юм байхгүй. Лувсандорж багштайгаа тэгж явж чадаагүй.