Month: June 2019

УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяатай ярилцлаа.

---

-АН-ын зөвлөлөөс Г.Батхүү агсны амиа алдсан хэрэгтэй холбогдуулан ОУПХ-нд хүсэлт хүргүүлсэн. Яагаад хүсэлт өгөхөөр болов?

-Олон улсын парламентын холбоо нь эгнээндээ маш олон орны парламентыг гишүүнээр элсүүлж хамтран ажилладаг байгууллага юм. ОУПХ нь гурван зүйл дээр маш чухалчилж ажилладаг. Нэгдүгээрт, парламентын гишүүдийнхээ хүний эрхийн асуудалд ихээхэн ач холбогдол өгдөг. Парламентаар дамжуулж тухайн орны хүний эрхийн асуудалд анхаардаг юм. Хоёрдугаарт, улс орнуудын тогтвортой хөгжлийн асуудлыг онцлон үздэг. Тогтвортой хөгжлийн асуудлаар манай улсад бүсийн чуулга уулзалтаа амжилттай хийж өндөрлөлөө. Харин гуравдугаарт, жендерийн болоод тэгш байдлын асуудлыг онцгой анхаарч үздэг юм.

Бидний зүгээс хүний эрх болоод Монгол Улсын парламентын дэд дарга, УИХ-д гурван удаа, Засгийн газрын гишүүнээр хоёр удаа сонгогдсон, Тусгай хяналтын дэд хороо, Эдийн засгийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байсан төр нийгмийн зүтгэлтэн Г.Батхүү агсны Төрийн хамгаалалттай газар амь эрсэдсэн ноцтой асуудлыг хөндөж тавьсан. Тухайн хүний амьд явах эрхийн баталгаа Төрийн ордонд алдагдсан учраас ОУПХ анхаарах ёстой гэж үзэн хэд хэдэн хүсэлтийг тавьсан.

-Яг ямар хүсэлтүүдийг ОУПХ-нд тавьсан бэ?

-Нэгдүгээрт, мөрдөн шалгах ажиллагааг өндөр түвшинд, ОУПХ-ноос томилсон мэргэжлийн экспертийн хяналт дор, тэдэнд мэдээлэл нь нээлттэй байхад анхаарч өгөөч ээ гэж хүссэн. Учир нь Төрийн ордны тэрхүү хэсэгт хяналтын камергүй байсан. Ямар орчинд, хэрхэн амь насаа алдсан нь маш эргэлзээтэй байгаа. Тэр тусмаа өвчний улмаас биш, гадны нөлөөтэй байж болзошгүй байдлаар амь насаа алджээ гэх анхны дүгнэлт эмнэлгийн байгууллагаас гарч байгаа учраас үүн дээр анхаарахыг хүссэн. Хоёрдугаарт, хууль хяналтын байгууллагын мөрдөн шалгаж байгаа ажиллагаа хэр үнэн зөв, үндэслэлтэй явж байгаа нь нийтэд нээлттэй биш байна. Энэ хэргийн мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа нь сонгуулийн өмнө улс төрийн ямар нэгэн нөхцөл байдлаас хамаараад хаалттай, үнэн зөв явахгүй байх нөхцөл байдал үүсчих вий гэх болгоомжлол байна. Тиймээс ОУПХ-г энэ асуудалд анхаарал хандуулахыг хүсч байгаа юм. Анхаарлын төвд нь ч оруулж байгаа хэрэг. Ийм байдлаар хүсэлтийг өгсөн. Мэдээж ар гэрийнхнийх нь зүгээс “Харьяалагдаж байсан улс төрийн хүчнийх нь парламентад байгаа зөвлөл энэ асуудалд анхаарч, ОУПХ-ны Монголын парламентын бүлгэмд энэ хүсэлтийг тавьж өгөөч ээ” гэж хүссэн. Бид энэ хүсэлтийн дагуу ОУПХ-ны Монголын парламентын бүлгэмийн дарга Л.Энх-Амгалан гишүүнд өгсөн. Мөн бид ОУПХ-ны тэргүүн өөрийн биеэр Монгол Улсад байгаа завшааныг ашиглаад уулзсан. Бид түүнд нөхцөл байдлын талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг өгсөн юм. Мөн хүсэлтийг ар гэрийнхнийх нь гаргаж өгсөн материалын хамт өгсөн.

-Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль болохгүй байх нөхцөл байдал үүсчихлээ. Сөрөг хүчний зүгээс Цэцийн шийдвэрийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Нөхөн сонгуулийг эрх зүйн хувьд явуулахгүй байхаар болчихлоо. Цэц 42 дугаар тойрогт сонгуулийг зарласан, УИХ-ын 22 дугаар тогтоол Үндсэн хууль зөрчжээ гэсэн дүгнэлтийг гаргалаа. Энэ бол ардчилсан Монгол Улсад өөрийнхөө төлөөллөөр дамжуулж төрийн эрх барих үйл ажиллагаанд оролцдог иргэдийн Үндсэн хуульд заасан эрхийг жил гаруйн хугацаанд хэрэгжих боломжгүй болгочихож байгаа үйл явдал. Үндсэн хуулийг сахин биелүүлж, түүний биелэлтийг сахин хамгаалж байх ёстой Цэцийн энэ үйлдэл улс төрийн нөлөөтэй байв уу гэж хардахад хүргэж байна. Цэцээс гаргасан нэг үндэслэл нь сонгуулийг зохион байгуулах төсөв хөрөнгө нь Төсвийн хуулиар батлагдаагүй байсан тухай байгаа. Энэ нь ямар ч хуулийн үндэслэлгүй дүгнэлт. Улс оронд ямар ч үйл явдал өрнөж болно. Бид хэзээ ч нөхөн сонгууль болж болзошгүй гэж Төсвийн хуульд тодорхой хөрөнгө мөнгө зүйл ангиар нь тавьж өгч байгаагүй. Улс орны өмнө байгалийн гамшиг гээд урьдчилж таахын аргагүй олон зүйлүүд тохиолдож болзошгүй байдаг учраас тэр тохиолдолд хэрэглэхээр Засгийн газарт нөөцийн хөрөнгийг баталж өгдөг.

Өнөөдөр Засгийн газрын нөөцийн хөрөнгөд ганцхан тойргийн сонгууль хийх хэмжээний мөнгө байгаа. Тэр нөөц хөрөнгөөс нөхөн сонгууль зохион байгуулсан гэх тайлан байхад энэ нь ямар ч хууль дүрэм зөрчихгүй. Гэсэн ч ийм арга ядсан үндэслэлээр нөхөн сонгуулийн товыг зарласан тогтоолыг хүчингүй болгож, сонгууль явуулах боломжгүй болгож байгаа нь үнэхээр харамсалтай юм.

-Ерөнхийлөгчийн Татварын багц хуульд тавьсан хоригийг УИХ хүлээж авсангүй. Энэхүү хууль нь татварын байцаагчдад илүү их боломж олголоо гэх шүүмжлэлийг гишүүд хэлж байна. Таны хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Татварын багц хуульд ерөнхий утгаараа олон зүйл шинэчлэгдсэн. Аж ахуйн нэгжүүдийн татвараа тайлагнадаг, татварын өрөө төлөх асуудлууд дээр дэвшил гаргасан заалтууд бий. Гэхдээ татвар төлөгч аж ахуйн нэгжүүд өрөө төлөхгүй удах юм бол албадан татвар төлүүлэх процесс дээр татварын алба өөрөө шүүхийн зөвшөөрөлгүйгээр эрх хэмжээтэй оролцохоор болсон. Энэ процесст татварын байцаагчдын эрх хэмжээ шүүхийн буюу хуулийн байгууллагын хяналтаас гадуур байна. Энэ нь тухайн аж ахуйн нэгжид ямар нэгэн байдлаар дарамт, чирэгдэл учруулахгүй гэсэн баталгаа байхгүй юм. Хоёрдугаарт, Татварын багц хуулийг дагаад маш олон дүрэм, журам батлагддаг. Татвар тооцдог аргачлал, татвар хураах процессын журмууд шинэчлэгдэх ёстой. Тэр бүгдийг Сангийн сайдын тушаалаар батална. Энэ нь Засгийн газрын журмаар биш, хариуцсан сайдын эрх хэмжээний асуудал болоод явчихаж байгаа юм. Энэ бүхэн хуулийн дагуу хийгдэж чадах уу гэдэг нь эргэлзээтэй. Учир нь татвар хураагч талд дэндүү их эрх хэмжээ очиж байгаа. Татвар төлөгч талын эрх ашиг хууль, дүрэм журмынхаа орчинд муудаж байна уу гэдэг дээр хяналт тавихад хязгаарлагдмал болчихож байгаа юм. Аль аль талаас нь аваад үзэхэд энэ хуулийг эргэн нягтлах зайлшгүй шаардлага байна. Тиймдээ ч энэ талаас нь Ерөнхийлөгчийн хоригийг дэмжиж байгаа.

-Ерөнхийлөгчийн хоригоос хуульдаа тусгахаар зүйлүүд нь юу байв?

-Үндэстэн дамнасан корпорациуд дэлхий даяараа татвараас зайлсхийх, татварын тайлангаа орнуудад өөр, өөр байдлаар мэдээлэх асуудал их байдаг. Тиймээс 2010 оноос хойш олон улсын хэмжээнд татварын ил тод байдлыг сайжруулах тал дээр хамтын нийгэмлэгүүд хүчин чармайлт гарган ажиллаж байгаа. Түүний нэг нь “Beps”-ийн шаардлага юм. Нэг мэдээллийг татварын байгууллагуудад өгч, татвар хураагч байгууллага нь үндэстэн дамнасан корпорациудын мэдээллийг хоорондоо солилцоод, нэгдсэн байдлаар хяналт тавих боломжийг олон улсын хэмжээнд бий болгосон форум юм. Энэ форумд Монгол Улс элсэн, манайд үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадны томоохон компаниудын татвар дээр бусад орны тусламжтайгаар хяналт тавих боломж гарч ирж байгаа нь сайн хэрэг юм. Гэхдээ одоогийн энэ хуулиар хэд хэдэн татварт ногдох хувь хэмжээнүүд өөрчлөгдсөн. Үндэсний татвар төлөгч компаниудад тавьдаг татварын хувь хэмжээ нь зарим компаниудын тодорхой үйл ажиллагаа, орлогод нь багассан зүйлүүд бий. Үүнд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын зүгээс тавьж буй аргумент, Сангийн яамны зүгээс тайлбарлаж байгаа аргумент хоёр зөрөлдөөд байгаа. Тиймээс хоригийг хүлээж аваад зөрөлдөөд байгаа зүйлүүдээ нэгтгэж, зарчмаа нэг хэмжээнд ойлгож явах нь чухал юм. Тэгэхгүй бол цаашдаа хуулийг хэрэглэх явцад татварын байцаагч бүрийн өөр, өөрсдийн ойлголт, үзэмжээр маргаан гараад байх юм бол татвар төлөгч нарт маш хүнд болно. Харамсалтай нь гишүүдийн олонх эсрэг кноп дарсан тул хоригийг хүлээж авсангүй. Ямартаа ч энэ хууль шинээр хэрэгжиж байгаа учраас олон дүрэм, журам нь шинэчлэгдэнэ байх. Хэрэглээд эхлэхээр сайн, муу нь ялгараад харагдах байх. Тэр үед л засах боломж гарч ирэх байх гэж найдаж байна.

Ардын жүжигчин Ж.Лхамхүүтэй ярилцлаа.

---

-Таны хамгийн сэтгэлд тодхон үлдсэн дүр, хуучны дурсамжаасаа яриагаа эхлэх үү?

-Дүр гэж яривал теарт орсон цагаасаа эхлэх юм байна даа. Бид Улсын багшийн дээд сургуулийн кино драмын ангийн анхны төгсөгчид. 1963 онд таван хүүхдийг Улсын драмын театрт хуваарилсан. Бусдыг нь хүүхдийн театр, Хүүхэлдэйн театр, кино үйлдвэр, хөдөөгийн театруудад хуваарилсан юм. Бид тав 1963 оны долдугаар сарын 1-нд Заяа дарга тушаал гаргаж, дээд мэргэжилтэй анхны жүжигчин гэж Драмын театрт орж байлаа. Будаг нь ханхалсан шинэхэн жүжигчид алтан үеийнхэн дунд л ороод явчихсан. Оюутан байхдаа би Г.Гомбосүрэн, Т.Цэвээнжав багштайгаа нэг жүжигт хамтран тоглосон юм. “Будамшуу” жүжгийн Ягаан гэж рольд. Тэр үед би яаж үгээ цээжлээд, яаж гарснаа мэддэггүй. Нэг үзэгчид рүү харсан баахан улаан нүүр л тулсан.

Киноны чиглэлээр анхны дээд сургуулийг хойно төгсөж ирсэн найруулагч, УГЗ Р.Доржпалам гуай биднийг кинонд авахыг нь авч, жүжигт тоглуулахыг нь тоглуулдаг байв. Намайг хоёрдугаар курсын оюутан байхад анхны жүжигчний номыг заалгаж эхлэх үед минь Ардын жүжигчин Д.Чимэд-Осор гуайн найруулсан “Гологдсон хүүхэн” кинонд хамтран тоглосон. Тэр үед туршлага гэх зүйл байхгүй хүүхэд. Тэнд миний залуу нас л үлдсэн дээ. “Ээдээ энэ хүүхнүүд үү” кино анх “Итгэж болно” нэртэй жүжиг байсан юм. Түүнийг сүүлд нь Ч.Лодойдамба гуай кино болгосон. Тэр жүжгийн Дуламсүрэн буюу эрэгтэй хүний дүрд би анх тоглож гараагаа эхэлж байсан л даа. Түүнээс хойш Ч.Лодойдамба гуайн “Гарын таван хуруу” жүжгийн Сүрэн гэдэг ролиор мандаж эхэлсэн л дээ. Тэр дүр намайг олонд таниулсан. Одооных шиг билет шахна гэж байхгүй. Үзэгчид өөрсдөө касснаас билет авч үздэг байлаа шүү дээ. Олон сайхан дүрд ч тоглосон. Тэр үед гол дүрүүдийг Мэндбаяр, Цээнямбуу бид гурав л авдаг байлаа.

-Дээд сургууль дөнгөж төгсөөд Улсын драмын театрт хуваарилагдаад, тэр мундаг хүмүүстэй хамт ажиллаад, үгийг нь сонсоод явна гэдэг их хувь заяа байх даа?

-Тэгэлгүй яахав. Маш их аз билэг түшсэн сайхан хувь заяа тосож авсан. Бидний багш нар алтан үеийнхэн байлаа. Ардын жүжигчин төрийн шагналт Э.Оюун, Ардын жүжигчин төрийн шагналт, хөдөлмөрийн баатар Г.Гомбосүрэн, УГЗ төрийн шагналт Л.Ванган, Ардын жүжигчин Н.Цэгмид, МУГЖ Ө.Рэнцэнноров, Зууны манлай жүжигчин Т.Цэвээнжав, Ардын жүжигчин Д.Цэрэндулам, МУГЖ Б.Мижиддорж, МУГЖ Г.Долгорсүрэн, ЗХУ-ын Ленинград хотноо сургууль төгссөн Буриадын харьяат Клара Булгинина Намсрайевна гэж монгол ханьтай болоод суурьшсан хүн байсан. Энэ аугаа хүмүүс бидэнд анхны жүжигчний суурийг тавьж өгсөн. Төгсөх жилд дипломын жүжгээс харж байгаад хүүхдүүдээ сонгосон байдаг. Дөнгөж оюутны ширээнээс гарсан бид алтан үеийн жүжигчдээс их сүрдэнэ. Багш нартайгаа хамтран жүжиг тоглоод эхэлж байгаа юм. Өөрсдөө найруулгаа хийгээд бидэнтэй ажиллана. Тэр мундаг хүмүүстэй хамт ажиллана гэдэг маш том хариуцлага, тэднээс айж сүрдэнэ. Тэр дунд ороод ажиллана гэдэг бид ахиад дээд сургуульд орсон мэт туршлага, мэдлэг олж авсан. Бид удирдах удирдуулах зарчим, ах зах гэж зүйлийг маш нарийн баримталж явдаг. Театрын ёс зүй, этик гэдгийг дээд зэргээр алтан үеийнхэн бариулдаг хүмүүс байлаа.

-Оюутан байхдаа өөр дэлгэцийн дүр бүтээсэн үү?

-Манай ангиас олон оюутан кинонд тоглосон. Д.Мэндбаяр, Г.Мягмар нар “Ээдээ энэ хүүхнүүд үү”, Д.Дуламсүрэн, С.Бужгар “Нүгэл буян” гэх мэтээр олон хүүхэд кинонд тоглож эхэлсэн. Алтан үеийнхэн дунд яагаад нэг сургууль төгссөн юм шиг болдог гэхээр бид айна, эмээнэ, болохгүй, бүтэхгүй зүйлийг хэлж өгдөг. Тэдгээр хүмүүсийн нэг сайхан чанар нь “За хүү минь чи, сахилга алга, үүнийгээ ингэ, түүн дээрээ тэг, энэ нь буруу, тэрийгээ зөв хийсэн, энэ дүр дээр ингэж ажилла” гэж дандаа зөвлөж ярьж байдаг. Ийм сайхан харамгүй сэтгэлээр ханддаг, сайхан хамт олон дотор орсон л доо. Тэдний үеийнхэн театраа л гэхээр өвөг дээдэс шигээ дээдэлдэг. Театртаа элдэв хир буртаг халдаадаггүй. Ёс суртахууны хувьд доголдолтой байхыг хүсдэггүй. Бидэнд их зүйл сургасан. Тийм хүмүүсийн дунд олон жил ажиллалаа.

-“Нандин эрдэнэ” киноны хадам ээжийн дүр хүмүүсийн сэтгэлд хүрсэн дүрүүдийн тань нэг байх?

-“Нандин эрдэнэ” киног жүжиг байхад нь Дулмаагийн дүрд тоглож байлаа. Тэр Дулмаа чинь кинон дээрээ нугардаг хүүхэн шүү дээ. Жүжиг дээрээ тийм байгаагүй. Кино зохиол болгохдоо миний тэр тоглосон Сурмаа гэдэг ээжийн дүрийг бичсэн. Эсрэг талдаа дүр л дээ. Ухаандаа бэрээ хүүхэд гаргуулахгүйгээр нугардаг ажлаар нь ашиг олчих санаатай. Тэгээд хурим хийж байхад худынх нь зүүж байгаа алтан ээмэг, бөгж нь нүдэнд нь туссан. Тийм л роль, эмэгтэйчүүд, авгай нар сүүлийн үеийн нийгмээр дүүрэн. Тийм байгаа биз.

“Жаргал даахгүйн зовлон” киноны тэр хүүхний дүр байна. “Эзэнгүй айл”-ын Бүдүүн эмээгийн дүр ч байна. Тэр Бүдүүн эмээ зах зээл дөнгөж эхэлж байхад компанийн эзэнтэй охиноо гэрлүүлчих санаатай. Охиноо тэр хүнтэй л гэрлүүлчихвэл энэ зах зээлийн үед амьдарч болох юм байна гэсэн ойлголттой. Зах зээлийн зарчмыг бүрэн ойлгоогүй тийм л нэг эмэгтэй. Тэр “Жаргал даахгүйн зовлон” киноны эмэгтэй чинь нөхөргүй. Ханьтай хүний нөхрийг уургалж аваад өөртөө туслуулах санаатай. Эд чинь амьдрах гэж ядаж байгаа л эмэгтэйчүүдийн дүр.

-Дэлгэц болон тайзны дүр юугаараа ялгаатай вэ?

-Ялгаатай. Тайз бол өвөл, зун, хавар, намар гээд улирлыг дуу шуум, тайз засалтаараа гаргаж өгнө. Өгөгдсөн нөхцлийг бий болгоод жүжигчин өөрийн мэдрэмж ур чадвараараа гаргана. Тайзанд зураач, дуу хөгжим хэрэгтэй. Найруулагч зураачтайгаа ажиллана. Хувцас, жижиг хэрэглэлээ бэлтгэнэ. Тавилт найруулга нь орно. Тайзны жүжиглэлт хэтрүүлсэн үнэнийг тоглодог.

Кино бол өргөн хүрээтэй. Байгалийн сайхныг харууллаа гэхэд уултай, устай, голтой горхитой нь харуулна. Тийм зүйлүүдээ байгалиар харуулсан ч павилон дотор авахуулах хэсгүүд бас бий. Дэлгэцэнд бол энгийн үнэнийг тоглодог үүгээрээ ялгаатай.

-Соёл урлагийн их сургуультай хэзээнээс холбогдов?

-Зах зээл гэдэг юм дөнгөж эхлээд 1992 онд СУИС-д багшаар ирсэн. Одоо 27 дахь жилдээ багшилж байна. Энэ хугацаанд би долоон анги төгсгөлөө. Сүүлийн төгсөлтөө Хятадын Шекспир гэж нэрлэгддэг Цо Юүгийн “Бээжин хүн”, Оросын аугаа их Фонвизиний “Маанаг гайхал” гэдэг хоёр жүжгээр диплом хамгаалалт хийсэн. Маш сайн хамгаалсан. 27 жил багшаар ажиллахдаа дорно дахины соёл уламжлал, ард түмний зан заншилтай дорно дахиныг судлуулах үүднээс Хятадын сонгодог зохиолуудыг ихэвчлэн сонгодог. Тоглуулсан жүжгүүдээ нэгтгэн эмхэтгэл гаргасан.

-Ардын жүжигчин Г.Мягмарнаран, Г.Равдан, гавьяат жүжигчин Ш.Дэлгэржарг, Ё.Цог нарын Монголын нэртэй жүжигчид хамтдаа аялсан зураг цахим ертөнцөөр яваад байсан. Хэзээ та бүгд яваад ирэв?

-Бээжин, Шанхай, Нянбао, Гуанжу, Макао зэрэг хотуудаар арав хоног ахмад уран бүтээлчид аялаад ирлээ. Ахмад уран бүтээлчдийг ингэж аялуулсан нь их буянтай үйл. Энэ дашрамд “Блис” компанийн захирал Т.Амгалан гэж залууд баярласнаа илэрхийлье. 65-аас дээш насны кинонд тоглосон жүжигчид, найруулагчид, уран бүтээлчдийг өөрийн хөрөнгөөр зардлыг нь даагаад авч явсан. Биднийг ингэж аялуулахад олон байгууллага хамтран ажилласан. МИАТ, Нийслэлийн аялал жуучлалын газрын дарга Батсүх, БСШУСЯ-ны Баянзул, Матрикс салон, Дитма гоо сайхны газар бүгд бидэнд үнэгүй үйлчилж, гадаад явахад бүхий л зүйлээр хангаж тусалсан.

Бээжинд бид хувийн кино үйлдвэр үзлээ. Чайна филм Хятад Улсын кино үйлдвэрийг үзэж танилцлаа. Тэр кино хотхоны барилга байгууламж ямар сайхныг үгээр хэлэхийн аргагүй. Киногоо хийж дуустлаа тэндээ байрлаад хооллоод, хэдэн сараар байрладаг. Кино дууссан цагт тардаг. Нянбао хотод бас киноны хотхон байна. Тэр бол маш том бүтээн байгуулалт. Хиймэл цас оруулдаг, хиймэл хүрхрээ, үүл, нар, гээд бүх зүйлийг хийчихсэн павилон нь бүгд бэлэн байдаг юм байна. Техник хэрэгсэл, машин тоног төхөөрөмж, онгоц хүртэл бүгд байна. Эрт үеийн зэрэг зэвсэг, хаан хатны эд хэрэглэл гээд ямар ч кино хийсэн тэр бүгдийг бэлдсэн павилонтой.

-Тэгэхээр монголчуудад сурах зүйл их байсан уу?

-Асар их. Нянбао хотоо үүн дээрээ түшиглээд аялал жуучлалын хот болгох зорилт тавьчихсан. Зам гүүр, барилга байшин бүгд жуулчдад зориулсан үзэх зүйл ихтэй. Тийшээ маш их жуулчид зорин очдог болсон байна. Тэр кино үйлдвэр, кино хотхоныг үзэх гэж. Бээжингийн Чайна филм 800 га газрыг зөвхөн киноны хотхон болгожээ. Нянбаогаас Шанхай ороход 4-5 цаг автобусаар явсан байх. Гэтэл уулан доогуур тунель тавьсныг тоолоход 19 байна. Би тэгж тоолсон. Хиймэл арал хийж далай дээр хот байгуулж.

Монгол, Хятадын дипломат харилцаа тогтоосны 70 жилийн ой энэ онд тохиож байгаа юм байна. Ойг тохиолдуулан 70 ажил төлөвлөсний эхнийх нь киноны ахмад уран бүтээлчдийг аялуулах ажил байж. Тэр олон хүний зардал мөнгийг гаргаад ингэж сайхан аялуусан “Блис” компанийн хамт олонд тусгайлан баярласнаа хэлмээр байна. 30 гаруй хүний зардал гаргасан. Захирал Т.Амгаланд, биднийг сайхан хүлээж авсан Монгол Улсын элчин сайд Д.Ганхуяг нарт баярлалаа. Арав хоногийн хугацаанд их зүйл үздэг юм байна. Аяллын хугацаанд хотуудын хооронд автобусаар аялна. Тэр хооронд бид залуу цагийн дурсамж хөөрөлдөөнөө их ярина. Урлагийнхны нэг сайхан нь хөдөө орон нутаг, гадаад дотоодоор их яваад сурчихсан учир нас ахисан ч замд ядрана, түүртэнэ гэж мэдэхгүй аяллаа. Тэр хооронд хуучныгаа яриад барахгүй л байна лээ. Нэг мэдэхэд л арав хоног дороо өнгөрсөн. Ингээд сайхан аялаад ирлээ.

-Аяллаас үлдэх үр өгөөж юу байв, Монголдоо гарт баригдах ганц л зүйл хийчих юмсан гэсэн бодол төрөв үү?

-Монгол минь кино үйлдвэртээ павилонуудыг нь бэлэн хийгээд тавьчихаасай. Монгол минь кино хотхонтой болоосой гэсэн бодол л төрлөө. Тэдний кино хотхон шиг зүйл хийхэд манай орон шиг баялагтай, соёлтой, өв уламжлалтай, нүүдлийн соёл гээд энэ бүгдийг харуулсан павилон хийчих юмсан. Ийм зүйлтэй болох юмсан даа л гэж бодож ирлээ. Манайд бол жүжигчдийн ур чадвар Холливуудад гарахад гологдохгүй. Төр засаг нь дэмжээд бааз суурийг нь бий болгоод өгвөл манайханд хийж бүтээх эрмэлзэл, чадвар, сургалт, мэргэжилтнүүд байна. Болохгүй зүйл алга. Манай залуучууд кино хийгээд л байгаа. Бор зүрхээрээ л хийж байгаа. Тэдэнд туслах хэн ч байхгүй.

Монгол Улс болон Европын холбооны хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой энэ онд тохиож буй. Ойн хүрээнд МҮХАҮТ, Европын холбооны гишүүн улсуудаас Монгол Улсад суугаа болон хавсран суугаа Элчин сайд нарын хамтарсан уулзалтыг өчигдөр зохион байгуулав. Энэ үеэр Үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын ерөнхийлөгч О.Амартүвшинтэй Европын холбооны улсууд руу экспортлох бүтээгдэхүүний талаар болон бусад асуудлаар ярилцлаа.

---

-МҮХАҮТ, Европын холбоо хооронд худалдааг дэмжих, хөнгөвчлөх болон нэмэгдүүлэх асуудлаар талууд санал солилцож байна. Манай улсын талд тулгарч байгаа ямар асуудал байна вэ?

-Монгол Улс Европын холбооны шинэчилсэн хөнгөлөлтийн ерөнхий системд хамрагдаж 7200 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг хөнгөлөлттэй экспортлох боломжтой болсон.Гэвч одоо экспортолж байгаа бүтээгдэхүүн цөөн нэр төрлийнх байгаа. Үүнийг нэмэгдүүлэх тал дээр Европын холбоотой хамтарсан төсөл хэрэгжүүлж байна. Өнөөдрийн байдлаар ноос ноолуур, гоо сайхны косметикийн бүтээгдэхүүн гээд хэд, хэдэн нэр төрлийг гаргаж байна. Энэ сургалтын гол зорилго бол яаж Европын орнуудын хэрэглэгчдэд таарсан бүтээгдэхүүнийг, тохирсон сав баглаатайгаар, зах зээлд гаргах вэ гэдгийг бүх үе шатанд зааж зөвлөх, Европ руу экспортлох ажил хийгдээд хоёр дахь жилийнхээ нүүрийг үзэж байгаа. Бидэнд хэдий ийм таатай нөхцөл байгаа ч манай бизнес эрхлэгчид үүнийг ашиглаж чадахгүй байна. Үүн дээр тарифын бус хүндрэл гэж гардаг. Тухайн улс орны стандарт, шаардлагад манайх төдийлөн нийцүүлж чаддаггүй. байна. Үүнийг яаж даван туулах вэ гэдэгт бидний хамтарсан төслүүдийн үр дүн оршино. Үүнтэй холбоотой мэргэжилтнүүдийн сургалт, ажлын байр дээрх дадлагажуулах гээд маш олон ажлыг зохион байгуулах шаардлагатай.

-Европын холбооны төлөөлөгчид хэрэгжүүлж байгаа төслүүд 1-2 жилийн дараа эерэг үр дүнгээ өгнө онцолж байсан. Европын холбооны зах зээл хэр өргөн бэ?

-Монголд чөлөөт эдийн засаг хөгжөөд 30 жил болж байна. Үүнд нэг талаас хурдтай, давуу талтай, ололттой зүйл маш их байгаа ч нөгөө талаас бид өнөөдрийг хүртэл суралцсаар л байна. Европын холбоо 500 сая хүн амтай, том зах зээл биш ч худалдан авах чадвар асар өндөртэй. Тэгэхээр бид Европын холбооны улсуудын хамтарсан хөрөнгө оруулалттай компанийг Монголд байгуулах замаар технологи, мэдлэг шилжүүлж авах нь зайлшгүй шаардлагатай. Тэгж байж бид тэр хэрэглэгчид нь таарсан бүтээгдэхүүнийг яаж үйлдвэрлэх талаар ойлгоно. Хамтарч байж зах зээлд гарна. Тэгж чадвал магадгүй бусад улс оронд бүтээгдэхүүнээ гаргах илүү нааштай боломж бий болох юм болов уу.

Европын холбооны улс 30 жилийн хамтын ажиллагааны ойн хүрээнд нэг чухал асуудал ярьж байгаа нь Европын холбооны улсуудын нэгдсэн танхимыг Монгол Улсад байгуулах тухай юм. Тэгэхээр үүнийг тэд ярилцаж байгаад шийдэх байх. Хэрэв Монголд байгуулбал бидний хамтын ажиллагаа илүү ойр болж, танхимын үндсэн зорилго болох бизнес эрхлэгчдээ дэмжих, тэдний бүтээгдэхүүн үйлчилгээг гадны зах зээл рүү экспортлох ажил нэг алхмаар урагшилна.

-Манай улсын хувь экспортод гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний нэр мөш цөөн. Нүүрс, зэс, ноолуурыг л гаргаж байгаа. Нэг хөлтэй эдийн засгаа солонгоруулахад Танхимын зүгээс ямар бодлого баримталж байна вэ?

-Уул уурхайн түүхий эдийн гол худалдан авагч нь манай урд хөрш. Тэгэхээр уул уурхайн бус түүхий эд, бүтээгдэхүүн үйлчилгээг экспортолно гэхээр манайд байгаа давуу тал бол хөдөө аж ахуй болчихоод байгаа юм. Гэтэл хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эд махнаас бусад нь айхавтар үнэд хүрч чадахгүй. Ноолуур гэхэд 20 гаруй хувийг нь дотооддоо боловсруулалт хийж байна. Бусдыг нь боловсруулж чадахгүй байгаа. Тиймээс давуу талаа бид бүрэн дүүрэн ашиглах ёстой. Европын холбооны улсууд цаг уурын хувьд дөрвөн улиралтай. Ноос, ноолууран бүтээгдэхүүний экспортыг илүү нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Үүн дээр бид илүү маркетинг, брендингийн асуудлыг хөндөх ёстой байх. Өөр нэг асуудал бол арьс ширний салбар үнэ цэнэтэй байж чадахгүй, орхигдчихоод байна. Арьс ширийг тансаг зэрэглэлийн бүтээгдэхүүний түүхий эд гэж бодохоос илүү өөр тохиромжтой байж болох ажиллагааг сонгож болно. Жижиг арьсан эдлэлүүд гэх мэт. Эсвэл бусад бүтээгдэхүүний дайвар эд түүхий болгох боломжууд байна. Өнөөдөр адууны шир Монголд хаягдаж байна гээд бөөн асуудал болж байна. Адууны арьсаар хүний эрүүл мэндэд хэрэгтэй нэг төрлийн бүтээгдэхүүн болох желатинийг хийгээд экспортлох бүрэн боломж байна. Энэ бол гадны орнуудад шинээр яригдаад эхэлчихсэн, маш их эрэлт хэрэгцээтэй, үнэтэй бүтээгдэхүүн. Бид үүнийг судлаад хамтраад хөгжүүлээд явахад давуу тал байна.

-Импорт давамгайлсан өнөөгийн зах зээлд ам.долларын савлагаа маш их нөлөөтэй. Ам.доллар ингэж савлах гол хүчин зүйл нь улс төрийн шийдвэр болоод байна гэж харагдаж байна?

-Тоог харах юм бол сүүлийн жилүүдэд экспортын баланс илүү ашигтай тусаад байгаа. Энэ нь өөрөө уул уурхайн түүхий эдийн үнэ ханш өссөн, гаралт нэмэгдсэнтэй шууд холбоотой. Баланс эерэг байгаа, импорт тодорхой хэмжээгээр буурсан үед ам.долларын ханшийг өсгөнө гэдэг мөнгөний бодлого өөрөө зөв байж чадахгүй байгаатай холбоотой. Эдийн засагт төгрөгийн нийлүүлэлт хэтэрхий ихэслээ, үүнийгээ Монголбанк хянаж чадахгүй, дорвитой үйл ажиллагаа явуулахгүйгээр зах зээлээ хэтэрхий хумьчихаад байгаа зүйл ажиглагдаж байгаа. Энэ бүрийг онолын хувьд зөв балансжуулах шаардлаагтай. Ханш өсөх нөхцөл өнөөдөр байхгүй. Уул уурхайн түүхий эдтэй холбоотой хангалттай валютын урсгал орж ирж байгаа. Харин төдийлөн нэмэгдэж чадахгүй байгаа нь гадны хөрөнгө оруулалт. Гадны хөрөнгө оруулалтыг дэмжихийн тулд улс төр тогтвортой байх, гадны хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах гээд хийх ажил олон байна.

-Та ажлаа аваад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Бизнес эрхлэгчдийг сүүлийн үед баалах, чичлэх хандлага нэмэгдэх шинжтэй. Бизнес эрхлэгчдийг хамгаалах, дэмжих гол байгууллагын байр суурь үүн дээр ямар байна вэ?

-Төр гэдэг татвар төлөгчдийн мөнгөн дээр суурилж нийгэм, ард иргэдийнхээ асуудлыг засч залруулах үндсэн үүрэгтэй. Тэгэхээр Үндсэн хуулийнхаа хүрээнд ажиллаж байгаа татвар төлөгчдийг ямар нэгэн байдълаар үйл ажиллагааг нь хааж, боох, айлгаж, ичээх, хохироох нь төрийн хийж болохгүй үйлдэл. Тэгэхээр бид төр, нийтийн эрх, хувийн хэвшлийг зөв ойлгож харилцан бие биенээ зөв шүтэлцэж байж ажил урагшлах учиртай.

Өнөөдөр эрүүл мэнд, боловсролын асуудлыг шийдэх хангалттай татварын орлогыг хувийн хэвшлийнхэн бүрдүүлж байгаа. Үүнийг зөв зарцуулах үүргээ л төр хүлээхээс биш, тэдний үйл ажиллагаа руу дайрч, давшилж болохгүй. Тийм байх ёстойг хуульд тодорхой заагаад өгчихсөн. Харин бүх шатанд хуулийг завхруулж байгаа хүмүүст энэ асуудлыг ярих ёстой. Хоёрдугаарт, тухайн төр, Засгийн газрын бодлого, байр суурь маш тодорхой, ил тод, ялангуяа хувийн хэвшлийг дэмжихэд тууштай чиглэсэн байх ёстой. Үүний эсрэг бизнес эрхлэгчид нэгдэж эрх ашгаа хамгаалах нь чухал гэдгийг тал, талдаа ойлгодог болж. Танхим хувийн хэвшлийг хамгаалж төртэй зөв зүйл дээр нь дэмждэг, болохгүй зүйл дээр нь анхааруулдаг, магадгүй шаардлага эсэргүүцлийг хүргэж ойлгуулахын тулд ажиллана.

-Татварын багц хуульд тавьсан Ерөнхийлөгчийн хоригийг УИХ-ын гишүүд хүлээж авсангүй. Энэ хуульд бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдыг үргээсэн зүйл заалт олон байгаа гэх юм?

-Танхим бол бизнес эрхлэгчдийг шударга жигд байлгая. Бид татвараа төлж байгаа бол татварыг хурааж байгаа төрийн байгууллагынхан хуулийг тэнцүү эрх мэдэлтэй хэрэгжүүлье. Хэн нэгэн асуудалд давуу, хувийн субьектив байдлаар хандаж болохгүй. Мэдээж дэвшилттэй олон зүйл бий. Гэхдээ үүнийгээ бүх хүнд хүлээн зөвшөөрөхүйц шударга болгоё гэж ярьсан байгаа. УИХ-ын гишүүд Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж аваагүй. Тэгэхээр энэ үйл явц цааш үргэлжлэх байх.

Дараагийн чухал Хууль хөдөлмөрийн тухай хууль УИХ-аар хэлэлцэгдэж байгаа. Үүн дээр бас Танхим гишүүн байгууллагуудтай хэлэлцүүлэг хийх замаар амжилттай хамтарч ажилласэн. Бас Зөвшөөрлийн хууль гэж маш чухал хууль бий. Энэ бол Монголын эдийн засаг бизнес эрхлэгчдийг орон зайг тэнцүү хуваарилах чухал хууль. Үүн дээр урьдчилсан 4-5 хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж саналаа нэгтгэж өгсөн. Саналууд хуульд хэрэв тусвал бид дэмжиж ажиллана.

-Зээлийн хүүгийн тааз тогтоох хуулийн төсөл УИХ дахь Эдийн засгийн байнгын хороон дээр хэлэлцэх товоо хүлээж байна. Зээлийн хүүд тааз тогтоох нь зөв үү?

-Зээлийн хүүг бууруулах ёстой гэдэг дээр компани ч, хувь хүмүүс ч санал нэгддэг. Тэгэхийн тулд бид зээлийн хүүг өндөр болгодог суурь хүчин зүйлүүдээ яаж эмчлэх вэ гэдэг дээр анхаарах ёстой юм. Үүнд улс орон эдийн засгийн тогтвортой байдал чухал. Тэгж байж манай өөрийн зээлжих зэрэглэл сайжирна. Тэр цагт зээлийн хүү буухаас биш, хатуу тааз тогтоодог жишиг оновчтой шийдэл биш.

Б.ЗАЯА