Month: June 2019

Монгол Улсын үйлчилгээний гавьяат ажилтан Цагааны Хэнмэдэх гуайтай ярилцлаа. Тэрээр төв бараа баазын вант улсын үндэс суурийг тавилцаж, Монгол Улсаа төлөөлөн гадаад худалдааны чиглэлээр ажиллаж ирсэн нэгэн юм.

---

-Хэнмэдэх гуай, та бол бараа судлаач гэдэг ховор мэргэжил эзэмшсэн, Монгол Улсын эдийн засаг хөгжил дэвшилд онцгой хувь нэмэр оруулсан буурлуудын маань нэг. Сургууль төгсөөд анх хаана хуваарилагдаж ажил амьдралын гараагаа эхэлж байв?

-Миний бие 1958 онд нийслэлийн арван жилийн Хоёрдугаар дунд сургуулийг төгсөөд Москвад Плехановын нэрэмжит Улс ардын аж ахуйн дээд сургуульд бараа судлаачийн мэргэжлээр сурахаар очсон. Бараа судлаач гэж ямар мэргэжил байдгийг мэдэхгүй амьтан Гадаад худалдааны яамны нэр дээрээс очиж байлаа. Харин төгсөж ирээд Дотоод худалдааны яамны нэр дээр Төв бараа баазад хуваарилагдсан. Төв бараа бааз гэдэг бол Монгол Улсын өргөн хэрэгцээний бүхий л бараа, ялангуяа эх орны үйлдвэрийн барааг бүгдийг нь шалгаж хүлээж авдаг газар. Мөн гадаадаас ирж байгаа барааг төмөр замаар хүлээж аваад хуваарилна, хөдөө орон нутаг, аймаг сумдад хэрэгцээт барааг нь хүргэнэ. Би чинь Төв хороогоор орж байж ажилд томилогдсон. Цэдэнбал дарга “Энэ барааны мэргэжлийн хүүхэд байна. Энэ хүүхдийг сургаж ав. Худалдааны асуудал хамгийн чухал, та бүхэн сайн ажиллуулах хэрэгтэй шүү” гэж хэлж байсан. Толгойтын төв бараа бааз Таван шарын урд, хоёрдугаар цахилгаан станцын баруун талд байсан. Олон салаа төмөр зам явсан, барааны том дөрвөлжин складуудтай, зарим бараанууд нь гадаа хураалттай берзинтээр бүтээчихсэн, нүсэр том аж ахуй. Бараа үнэлдэг ахлах мэргэжилтэн гэдэг албанд эхлээд очлоо. 800 төгрөгийн цалинтай, гэр бүл болоогүй ганц бие надад ямар их цалин бэ гэж бодогдож байгаа юм. Миний албанд худалдаа, эдийн засгийн сургууль, за даа ихэнх нь техникум төгссөн 30-аад мэргэжилтэн харьяалагдаж байв. Хийдэг ажил маань ирж байгаа барааг олон улсын гэрээ контактын дагуу тоо ёсоор нь хүлээж авах, гарал үүсэл, чанар нь таарч байгаа эсэхийг тулгаж шалгаж үнэлээд орлогод оруулах. 60-аад нягтлантай байлаа шүү дээ. Гурил, будаа, цай, тамхиас өгсүүлээд бүх л зүйл байсан. Нисэх онгоц, цэргийн зэвсэг техник, нефть шатахуун л байгаагүй. Өөрийн гэсэн орон сууц, эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэгтэй, ёстой нөгөө вант улс гэдэг чинь тэнд байсан. Улсын төсвийн 60-70-аад хувийг бүрдүүлдэг. Тэр үед үйлдвэр хөгжөөгүй худалдаагаар дамжиж эдийн засгийн эргэлт хийгддэг. Ийм л хариуцлагатай албанд анх томилогдсон хүн юм. Жил гаруй хэртэй ажиллаж байтал худалдаа эрхэлсэн орлогч дарга гэдэг албан тушаалд томиллоо. Их л айж эмээж байсан. Гэхдээ Плехановын сургуульд сурсан зүйл, эзэмшсэн мэргэжил маань үнэндээ хэрэг болсон.

-Плехановын сургуульд сурснаа жаахан тодруулахгүй юу. Бараа судлаач гэхээр их л олон талын нарийн мэдлэгтэй хүнийг хэлж таарна?

-Бараа судлал гэхээр хүмүүс нүдэн дээр ил байж байгаа гурил, будаа, оймс, тамхийг мэдэхгүй хэн байхав гэдэг. Тийм биш юм билээ. Техник технологи нь өөр. Бараа судлалын хичээлд хамгийн түрүүнд хими, физик үзнэ. Хүний иддэг уудаг, өмсдөг хэрэглэдэг тэр бүгдийг хими физикийн томьёогоор илэрхийлнэ. Зүгээр лекц уншаад байхгүй. Хичээл бүр айхавтар сүрхий лабораторитой. Барааг юугаар хийдэг, хаанаас авдаг, ямар агуулга, ямар чанартай юм, хүнд эргээд юу өгдөг юм, ямар технологи, машин техникээр хийгддэг юм, ууталж савлаад дэлгүүрт яаж зардаг юм, үнийг нь хэрхэн яаж тогтоодог юм гээд маш нарийн шалгууртай. Хажуугаар нь нягтлангийн, статистикийн хичээлүүд орно. Мөн түүх, газарзүй үзнэ. Газарзүйн хичээлд зөвхөн зам харилцаа гэхэд л усан зам, агаарын зам, төмөр зам гээд нарийвчилж ярина, худалдаатай холбоотой учир тэр. За тэгээд худалдааны зохион байгуулалт гэж айхавтар хичээл орно доо. Практикт гаргана. Би гэдэг хүн нэг захаас нь нөгөө захыг нь бараг олохгүй шахам тийм том Москвагийн мах комбинатад дадлага хийж байлаа. Нарийн боовны үйлдвэрт бас практик дадлага хийсэн. Үнэхээр хүнийг тал бүрийн мэргэжилтэй болгож, хүнд юм сургадаг. Тэр аугаа сургуульд би дөрвөн жил сурсан. Нэг зүйлийг сонин болгоход, 1961 оны дөрөвдүгээр сарын 12-нд Гагарин огторгуйд ниссэн. Тэр өдөр би худалдааны зохион байгуулалт гэдэг хичээлийн шалгалт өгч байв. Миний бие билетээ авчихаад яг хариулахын үед багш минь “Сурлагын дэвтрээ аваад ир” гээд шууд дүнг минь тавьж байсан. Гагарины тэр алтан мөч надад тэгж нөлөөлсөн. Амьдрал гэдэг баян юм шүү. Кавказ гаралтай багшийн минь баяртай алаг нүд одоо ч надад харагддаг юм.

-Өмнөговь аймагт анхны томилолтоороо очсон тухай түрүүнд сонирхуулсан. Ер нь томилолтоор их явах уу?

-Тийм ээ, анхны томилолт өмнийн говиос эхэлсэн юм. Худалдаа бэлтгэлийн сайд Доржготов гэж сайхан хүн байлаа. Сэлэнгийн Хушаатын хүн юм. Түүнтэй хамт очиж байсан. Дараа нь Дарханд очсон. Дархан хот дөнгөж байгуулагдаж байхад Төв хорооны төлөөлөгч гэсэн сүрхий амьтан хавар очоод намар ирж байсан. Дарханы худалдаа бэлтгэлийн ангийг хотын дайтай болгож зохион байгуулах, худалдаа удирдах газар бий болгох гээд олон ажилтай. Баруунхараа, Зүүнхараа болон тэр хавийн сумдын худалдаа бэлтгэлийн барааг Дарханд төвлөрүүлэх нүсэр ажлыг удирдсан. Албан контор, хүнсний дэлгүүр, зоогийн газар, барааны дэлгүүр мөн ногооны зоорь, хүнсний зоорь, бараа хадгалах агуулах барилцаж байгаа юм. Талхны цехээс аваад байгуулж босгоогүй юм ховор. Оросын худалдааны трес ороод ирчихсэн үе. Тэр бүхний зохион байгуулалтыг хийнэ. Оросуудтай, монголчуудтай харилцана. Дараа нь 1964 онд Болгарт очлоо. Анх удаагаа гадаадад албан томилолтоор явж байгаа нь тэр. Экспорт, импортын гэрээ контакт байгуулах ажилтай. Болгараас манайх тухайн үед тамхи авна, мөн одоогийн алаг салат гэж байгаа консерв авна. Үйлдвэр дээр нь очно, ярина, үнэ ханшаа тохирно. Нэг хайрцганд хэд байх уу, нэг вагонд хэдийг ачуулах уу, нэгжийн үнэ нь ямар байх уу гээд гэрээнд нарийн заана. Тэгж анх гадаадад Монгол Улсаа төлөөлж явж байсан түүхтэй. Бидний урьдчилсан гэрээ контакт бэлэн болсны дараа Засгийн газар хоорондын төлөөлөгчид, яамдын сайдууд ирж үзээд албан ёсны гарын үзэг зурж баталгаажуулдаг байсан. Түүнээс хойш Монголынхоо гадаад паспортыг бариад энэ дэлхийгээр мөн ч их явсан. Гадаад худалдаагаар орж ирж байгаа алим чанарын баталгаагүй байсан учир түүний хохирлыг барагдуулах гэж орос хэл дээр акт үйлдээд хойд Солонгос руу явж байлаа, Вьетнамд экспортын бараа саатчихсан, түүнийг ачуулах гэж Алс Дорнодын хамгийн том усан замын боомтод очиж байлаа. Ангийн үслэг эдлэл манайхаас Европын орнууд руу гаргадаг байлаа, тэгтэл нэг удаа замаас нь гадны орны нөхдүүд авчихсан байсныг араас нь нэхэн явж улсаас улс дамжин, тивээс тив дамжиж байж олж авч байлаа

-Таныг төв бараа баазад байхад жаран зургаан оны өнөө алдарт үер болсон байдаг. Тэрхүү үерт хамгийн их хохирол амссан газар танайх. Тэр тухай асуумаар байх юм?

-Үер ус гэдгийг мэддэг ч үгүй, ёстой хүүхдээрээ байж дээ. Жаран зургаан оны наадмын тэр өдөр нэг найзтайгаа хоёул замын мухлагаас айраг аваад голын зүлгэн дээр очиж уусан юм. Амарч байгаа царай нь. Тэгтэл хүүхдээ тэвэрсэн хүмүүс гүйлдээд сүйд боллоо гэцгээв. Үерийн маргааш өглөө эрт их дэлгүүрийн тэндээс машинд суугаад Толгойт руу ажилдаа очлоо. Бааз руу орох арга алга. Таван шарын тийшээ айлуудын эрээн авдар, ор хөнжил, цагаан бүрээс усанд хөвж байна. Төв хорооны худалдаа эрхэлсэн Цагаан Дорж гэж хэлтсийн дарга, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч Гомбожав гуай, Гадаад худалдааны яамны Очир, Худалдаа бэлтгэлийн сайд Доржготов, Сайд нарын зөвлөлийн нэгдүгээр орлогч Рагчаа гуай аваргууд ирчихсэн байна. Хүзүү цээжээр татсан их усан дотор би долоо хоног байсан. Гурил чинь бараг нордоггүй юм билээ. Харин шар будаа, цагаан будаа, элсэн чихэр холилдохоор бараашиг болчихдог юм билээ. Аль складанд ямар бараа байгаа, гадаа хаана хаана ямар бараа хураалттай байгааг надаас өөр нэг бүрчлэн мэдэх хүн байгаагүй. Тэр хүнд цаг мөчид надад өөрийн зурж тэмдэглэсэн кадастрын зураг аминд орсон. Тэрхүү зурган дээр аймаг сум бүрийг тэмдэглэсэн. Улаанбаатараас хичнээн км зайтайг нь, мөн хүн амын тоог нь аймаг, сумдын хооронд км-ийг нь маш нарийн тэмдэглэсэн байсан. Тэрхүү тэмдэглэгээнийхээ хүчинд аймаг сумдууд руу бараагаа ачуулж, гурил будааг нь хүн амынх нь тоонд тааруулж өгч, шатахууныг нь тооцдог байсан. Үерийн дараа мэдээж хамгийн их алдагдалд орсон газар нь манайх байсан. Цэдэнбал дарга ирж байсан, Самбуу гуай ч ирсэн. Гэнэтийн үерт ихээхэн хохирол амссаны дараа би цагдаад баригдлаа. Төв сэргийлэхэд аваачиж өдөржин суулгаад орой болсон хойно сэргийлэхийн дарга “Та буц даа, үл ойлголцол гарсан байна, уучлаарай” гэв. Би бол айгаагүй, ямар хулгай хийчихсэн биш, худлаа хэлчихсэн биш. Би өөрөө санаатайгаар усанд автуулчихсан ч биш. Сүүлд сонсох нь ээ, “тэр хүүхдээр битгий оролд, хамгийн их ажилласан хүүхэд” гэж Бал дарга хэлсэн юм билээ л дээ. “Үерийн усан дотор цэлдгэр нүцгэн хүүхэд л яваад байсан, өөрийн гэр орон гэж юу байна, авгай хүүхэд байна уу” гэж асууж сурсан байдаг. Намайг шоронд хийх биш, бүр байраар шагнасан. Төв бараа баазад цоо шинэ жаран ес машин, ажилчдын автобус өгсөн. Нэг өглөө хотын намын хорооны Алтангэрэл дарга дуудаж уулзаад арваад хүнд байр өгөх тухай албан бичиг гардуулсан. Түүний хамгийн эхэнд миний нэр байсан. Одоо эргээд бодох нь Цэдэнбал дарга хүний ажил хөдөлмөрийг үнэлдэг, ахуй амьдралыг нь мэддэг тийм хүн байж.

-Та бас худалдааны чиглэлээр багшилж, бүр тэнхим байгуулж олон арван шавь бэлтгэн Монголын худалдаа үйлчилгээний салбарт бас нэг түүхийн хуудсыг нээсэн хүн юм?

-Их дэлгүүр ашиглалтад дөнгөж орж байсан үе л дээ. Худалдагч нярав гээд хамаг юм нь зуун задгай, жаран хагархай. Бараа судлалын кабинет байгуулсан. Энэ маань одоогийн Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургууль. Яамныхантай ярьж байгаад их дэлгүүрийн дэргэд мэргэжлийн курс нээлээ. Худалдагчийн нярав, нягтлангийн гээд хоёр ч анги бий болголоо. Тэнд багшаар орсон. Ихэнхдээ цагийн багш. Шавь нараас минь хэд хэдэн үйлчилгээний гавьяатууд төрсөн. Худалдааны техникумд бараа судлалын анги гэж байсан. Дандаа онол заана, материаллаг бааз байхгүй. Тэнд чинь Дамдинсүрэн гэж барааны зохион байгуулалт заадаг багш, Онгоодой гэж хүнсний бараа судлал заадаг багш байв. Тэдэнтэйгээ яриад тэнхим байгуулъя гэж үзсэн. Үүний хажуугаар бас зүгээр суулгүй төв бараа бааз дээрээ сургалт зохион байгуулаад, хэвлэх үйлдвэр байгуулж бараа бүтээгдэхүүнийхээ чанар, үүсэл гарал гээд бүхий л зүйлийг тодорхой бичсэн ном хүртэл бий болгож барааныхаа хамт хөдөө рүү явуулж байлаа. Харин ерээд оны дундуур Худалдаа үйлдвэрлэлийн дээд сургуульд Аялал жуулчлал, зочид буудлын тэнхим байгуулагдахад би сурах бичиг гарын авлагыг нь гадаадаас авчирч байсан. Тус тэнхимийн эрхлэгч Ж.Октябрь багштайгаа хамтарч хичээлийн прокраммыг нь боловсруулж байлаа. Би чинь энэ сургуулийн хүндэт профессор юм.

-Ингэхэд та төв бараа баазыг хэдэн жил удирдсан бэ?

-Төв бараа бааз гэж тэр том вант улсыг би арван жил удирдсан. Тухайн үеийн том сайд дарга нар, аймгуудын дарга нар гээд бүгдтэй танил дотно болчихсон. Гэхдээ элдэв юманд орооцолдоогүй, цэх шулуун шударга явсан. 1972 онд Төв бараа бааз дээр Улсын төлөвлөгөөний комисс, Худалдааны болон Гадаад худалдааны яамнаас иж бүрэн шалгалт хийж, шалгалтын дүнг хэлэлцээд манай удирдлагын багийн ажлыг өндөрт үнэлж, Улсын төлөвлөгөөний комиссын дарга Ринченпэлжээ гуай намайг төвдөө татан авлаа. Тэнд нэг их удаан ажиллаагүй ээ. Гадаад худалдааны сайд Очир гуай нэгэн өдөр дуудаж, “Разноимпорт нэгдэл”-д орлогч даргаар хэсэгхэн хугацаанд ажиллуулаад Москва хот дахь Худалдааны төлөөлөгчийн газрын орлогч даргаар томилуулан дипломат ажилтан болгов. Төлөөлөгчийн газрын даргаар ажлаа арван хуруу шигээ мэддэг нөмөр нөөлөгтэй Төмөр гуай их түшиг болж байсныг хэлэх нь зөв. Очир гуай, Ринченпэлжээ гуай, Содном гуай гурав “энэ хүүхдийг одоо гадаад худалдаа чиглэлээр нь явуулъя” гээд ярьчихсан байсан юм билээ. Москвад худалдааны төлөөлөгчийн газарт очоод Оросын 15 бүгд нарамдах улсууд, тэдний Монголтой харилцдаг яамдууд, төлөвлөгөөний комисс, хангамжийн газруудтай харилцаа тогтооно. Монголоо ирсэн том захиалгыг тэр улсуудад тараагаад үйлдвэрүүдэд тараана. Гадаад худалдааны нэгдлүүд байна, тэдэнтэй харилцана. Элчин сайдын яамнаас хамгийн их томилолтоор явдаг хүн нь би. Алтайн хязгаараас манайх гурил будаа авна. Тэнд боломжгүй бол Казахстан, Киргиз рүү очно, их сайхан хүлээж авна. Латви, Литва, Эстони гэсэн гурван орон руу жилдээ хоёроос гурван ч удаа явж байсан. Тэндээс их юмнууд авна. Их нарийн, хэцүү улсууд. Эстоноос гэхэд вэф радио, темп1, темп 2 гэсэн зурагт авна. Гозгор шилтэй юм аа ганзагалаад явна даа. Кавказын гурван улс байна. Ялангуяа Гүржээс вино авна, дугуй булантай цайгаа авна. Ган боллоо л гэнэ, өртөг үнэ нь нэмэгдлээ л гэнэ. Зөндөө зовлон гарна. Башкир, Татарын Казань гээд явна. Башкираас гэхэд сонингийн цаас авдаг. Зарим үед тоо хэмжээ зөрнө, ачааны даац хэтэрнэ. Москвад 1987 он хүртэл ажиллаж архаг дипломатч болсон. Ажлаа өгөхдөө ЭСЯ-ны дипломатуудын зөвлөгөөнөөр орж тайлан тавьсан, мөн Төв хороонд бас нэг хувиа үзүүлж тайлангаа тавиад, ашигтай худалдаа хийсэн байна гээд бүгд л магтаад байсан.

-Яриагаа одоо “Баянгол” зочид буудал руу хандуулъя. “Баянгол”ХК-ийг та босгосон байдаг. Ер нь бол таныг “Зочид буудлуудын загалмайлсан эцэг” гэдэг дээ?

-1987 онд “Баянгол”-д ирэхэд дарга, нягтлан байхгүй, эзэнгүй. Энд тэндээсээ ус гоожсон, цахилгаан тасарсан, хүмүүс нь хоорондоо толхилдсон, бие биенээ матсан ийм л айл байсан. “Жуулчин” компанийн харьяанд байсан. Цаг үе тэгж таарсан уу, зах зээл рүү хамгийн түрүүнд орсон газар жуулчны байгууллага. Гадагшаа дотогшоо яваад юм үзчихсэн хүмүүс байдаг. Зах зээлийг сайн мэддэг, хувьчлалыг мэддэг Батсүх, Санж дарга нар нь, Донойн Авирмэд, одоогийн “Нью жуулчин тур”-ын захирал Нэргүй нар орлогч нь байсан. “Жуулчин” компанийн мэдэлд тухайн үед “Улаанбаатар”, “Баянгол” гэсэн хоёр буудал, Тэрэлж, Өмнөговь, Өндөр довын жуулчны баазууд харьяалагдаж байв. Өндөр дов, Өмнөговь хоёрыг “Баянгол”-ын харьяанд шилжүүлж өглөө. Би өөрөө гадагшаа явж гэрээгээ хийж жуулчингаа авна. Үнэ өртгөө өөрөө тогтооно. Ингээд ерэн он гарлаа, байдал улам хүнд боллоо. Баянголоо яаж хөл дээр нь тогтоох уу гэж бодсон. Хувьчлуулах асуудал байна. Тэр айлыг сэргээж байж хувьчилна, тиймийн тулд мөнгө хэрэгтэй болно. Да.Ганболд энэ хэдтэй яриад Засгийн газраас мөнгө зээлэхээр боллоо. Банкнаас валютын зээл авъя гэхээр байдаггүй. Харин Өмч хувьчлалын сангаас валютын зээл авч болно. Өмч хувьчлалын комиссын дарга нь Да.Ганболд байсан. Ерөнхий сайд Бямбасүрэн гуай Да.Ганболд, Дорлигжав гэсэн Шадар сайдтай байсныг манайхан мэднэ. Өмч хувьчлалын нарийн бичиг нь Ё.Гэрэлчулуун байлаа. Нэг сая ам.доллар зээлэхээр болж хоёулаа шөнөжин сууж тогтоол үйлдээд Засгийн газрын хуралдаанаар оруулахаар болов. Гэтэл хуралдаад салдаггүй. Үүдэнд нь би гурван шөнө сахиж байж сая нэг Бямбасүрэн гуайтай уулзлаа. Ингэж Засгийн газрын өмч хувьчлалын сангаас нэг сая доллар зээлсэн.

-Хүүгүй зээл юм уу?

-Хүүгүй зээл, гурван жилийн дотор валютаар нь төлнө. Банк биш Засгийн газар учир хүүтэй, хүүгүй гэсэн хууль эрх зүйн заалт байгаагүй. Тэр үеийн сая доллар гэдэг маш их мөнгө л дөө. Тэр мөнгөөр Баянголд засвар хийлгэсэн. Хятадын барилгын ерөнхий компани руу шууд очлоо. Тэнд Улаанбаатар зочид буудал, Энхтайвны гүүр, Их дэлгүүрийг барьсан Өмнөд Монголын Хишигт гэж нөхөр байсан, түүнтэй уулзаж засварын ажлыг хариуцуулахаар болсон. Бээжингээс мэргэжлийн долоон хүн авчирч архитектурын зургийг нь гаргуулсан. Нэг жил зургаан сарын дотор засварын ажил бүрэн дуусгасан. Тэгж арга хэмжээ дор нь аваагүй бол Баянгол дампуурлын хууль гэдгээр дампуурах, болзлыг хангачихаад байсан. 1990 он гэхэд Монголын хэмжээнд ердөө арваад мянган жуулчин авдаг, мөн ч өрөвдмөөр байлаа шүү дээ. Олон улсын зах зээлд нэвтэрч аливаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханш, чанар чансааг сайн мэддэгийн хэрэг гаралгүй яахав. 1992 онд Баянголд хамгийн түрүүнд өнгөт телевизэр тавьж байв. Холбооны яамтай ярьж тохироод шилэн кабель татаад, III цахилгаан станцтай яриад дулаан, усны асуудлаа шийдсэн. Хонконгийн зах зээлээс материалаа сонгож Голланд, Герман, Япон руу хүн явуулж сургасан. Тухайлбал, тогоочдыг Герман, Японд, менежерүүд, цахилгаан шатны асуудал болоод инженерүүдийг Бээжинд сургасан. Ингэж хүний нөөцийн асуудлаа бодлогоор бэлтгэсэн. Японы компанитай менежмэнтийн гэрээ байгуулж, тэндээс ирсэн жуулчдыг Баянголд буулгах асуудлыг шийдсэн. Манай ерөнхий менежер малайз авгайтай герман хүн байв. Уул нь япон хүн байсан юм, зөөлдөөд байхаар нь герман хүн авсан. Менежмэнтийг бол олон улсын жишиг, стандартын дагуу л хийсэн. 1993-1998 оны хооронд улсын хэмжээнд хамгийн өндөр татвар төлсөн байгууллагаар “Баянгол” нэрлэгдэж байсан. Зээлсэн нэг сая доллараа хоёр жил болоод л эргүүлж өгсөн байсан. Ерэн долоон он хүртэл би захирал хийсэн юм. Баянголын хөрөнгөөр мөн ч их юм хийсэн. Төмөр замын тэнд таван давхар байшин барьж байлаа, Улаанбаатарын дөрвөн раойнд “Баянгол” нэртэй махны дэлгүүр нээж байлаа. Өвөрхангайн Бат-Өлзийтөд алтны уурхай хүртэл нээлээ. Сүүлд нэг зүйлийг хэлэхэд, 1994 онд Өмч хувьчлалын газраас Хөрөнгийн бирж дээр бэлэн мөнгөний арилжаа гаргах хууль гарсан. Баянголд хөрөнгө хэрэгтэй байсан учир тэнд бүртгүүлээд нэмж хувьцаа гаргахаар Үнэт цаасны хороо Хөрөнгийн биржээр зөвшөөрөл гаргуулаад, баталгаажуулаад дуудлагад оруулаад 80 мянган ширхэг хувьцаа нэг удаа Хөрөнгийн биржээр гарсан юм. Бэлэн мөнгөний анхны арилжаа гэж Хөрөнгийн биржийн түүхэнд бичигдсэн байдаг.

“Хүмүүний ертөнцийг сэтгэлийн гэгээрэлд уримуй” хэмээх уриатай “Улирал ба зохиолч” сэтгүүлийн шинэ дугаарыг Монгол Улсаас гадаад улс орнуудад суугаа Элчин сайдын яамд болон Дипломат төлөөлөгчдийн газруудад оюуны өглөг болгон хүргүүлж байх санаачилгыг Монголын Элчин сайд нарын клубын гишүүн, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Галсангийн Батсүх гаргасныг тус сэтгүүлийн ерөнхий эрхлэгч Данзангийн Нямаа тэргүүтэн уухайлан дэмжжээ. Есөн эрдэнийн хуудас бүхий тус сэтгүүлийн Алтан хуудсыг нээхэд зохиолч Дамдинсүрэнгийн Урианхайн нэрийг Нобелийн шагналд дэвшүүлсэн тухай баяртай мэдээг монгол түмэндээ зарлан мэдэгдэж тунхаглан сонордуулжээ.Түүх уламжлалын арвин баялаг өв сантай Монголын уран зохиол ийнхүү дэлхийн соёлт түмний сонорт хэдийнээ хүрч хүн төрөлхтөний оюуны суу билгийн оргилд зиндаархах цаг эдүгээ хаяанд ирсэн ажаам. Үүний өмнө монголын нэрт яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо олон улсын хэмжээнд нэр алдраа дуурсган улмаар Монгол Улсынхаа төрийн дээд шагнал-Чингис хааны одон хүртэж бид бүхнийгээ баярлуулж байсан цаг саяхан.

Оюуны их мастерууд маань ийнхүү алдар хүндийн оргил өөд нүүр бардам давшихын зэрэгцээ Монголын уран зохиол бүхэлдээ дэлхийд гарах амаргүй бөгөөд өгсүүр замаар амжилттай урагшилж байгаагийн цаана тэдний бүтээл туурвилыг дэлхийн хүн зонд хүргэх буянт үйлсийг бүтээж явдаг дуун хөрвүүлэгч-орчуулагч нарын тухайд бид шагшин магтдаггүй юмаа гэхэд буурьтайхан ярьж, суурьтайхан дүгнэж баймаар болжээ. Монголын уран зохиолын орчуулга, судлал хэр далайцтай хөгжиж, ямаршуу түвшинд явна вэ гэсэн асуулт олон хүний оюун бодолд хадаастай явдаг байх. Орос болон хуучин социалист нөхөрлөлийн гэгдэж байсан орнуудын хэл дээр тэр үеийн төрийн бодлогын буянаар манай шилдэг зохиолчдын бүтээл туурвил орчуулагдан хэвлэгдэж тухайн ард түмний хүртээл болдог байсан үе өнгөрөөд нэлээд цаг хугацаа улирав.

“Нарлаг Монгол өнөөдөр” сэтгүүлийн эрхлэгч Г.Дэлгэрмаа 2009 онд “Утга зохиолын орчуулгын ур чадвар ба чанар” сэдвээр бичсэн нэгэн өгүүлэлдээ “Монголын утга зохиол дэлхийд хэр танигдсан бэ. Дэлхийд таниулах гол гарц нь болох орчуулга хэр хөгжиж ирэв, мөн хэр хөгжиж байна вэ” гэсэн асуулт тавиад “Эрт үеэс бичгийн эрдэмд нэвтэрхий монгол эрдэмтэн мэргэдийн хичээл зүтгэлээр нанхиад, манж, түвд, энэтхэг зэрэг голчлон Ази дахины хэлнээ, хожим орос, улмаар дам дамжин бусад “соц” орнуудын хэлнээ орчуулагдсан ихэвчлэн яруу найраг, шүлэг зохиол зонхилох цөөн хэдэн бүтээл, ном эмхэтгэлийг нэг бүрчлэн дурдаад ч түүхэн хөгжилтэй нь харьцуулахад төдийлөн урт жагсаалт гарахгүй” хэмээн харамсан тэмдэглэхийн зэрэгцээ “харин нэгэн хэсэг бүр орхигдон мартагдсан энэ асуудал сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хөгжиж, нэг үеэ бодвол Монголын утга зохиолыг гадаад хэлнээ, ялангуяа англи хэлнээ орчуулан буулгах, хэвлэн нийтлүүлэх, түгээн сурталчлах ажил идэвхитэй өрнөж байна” гэсэн урмын санаа цухуйлгасан байдаг. Энэ санааг эшлэн бодвоос эдүгээ дэлхий дахин даяаршихын хэрээр үзэл суртлын хүлээс арилж, улс түмний хоорондын харилцааны чөлөөт орчин нэгэнт буй болсны хаялгаар англи, орос, франц, герман мэтийн Eвроп дахинаа түгээмэл хэрэглэгддэг хэлнээ Монголын зохиолчдын бүтээл мэр сэр орчуулагдаж байх шиг. Миний бие өөрийн гадарлах герман хэлнээ гарсан Монголын зохиолчдын бүтээлийг болж өгвөл олоод үзчих гэж хорхойсогч бөгөөд энэ чиглэлээр гарсан шинэ сэрэг зүйлийн сураг дуулдаж, бараа харагдваас урамшин баярлаж явдаг нэгэн.

…Нэгэн үе Монголын уран зохиолыг судлаж манай зохиолчдын бүтээлээс сорчлон орчуулж германчуудын оюуны таашаалд хүргэдэг байсан хүмүүс цагийн эрхээр цөөрсөөр. Тэдгээрийн дотроос уран зохиолын орчуулгаар тууштай ажиллаж Д.Нацагдорж, Ч.Лодойдамба, С.Эрдэнэ, Ш.Нацагдорж зэрэг нэртэй зохиолчдын бүтээлийг орчуулсан монголч эрдэмтэн Ренате Бауве гуай саяхан Д.Энхболдын “Паанан” хэмээх сайхан туужийг орчуулан хэвлүүлсэн байна билээ. Түүнчлэн зохиолч С.Жаргалсайхан бид хоёрын хамтын бүтээл “Чингис хааны нууц түүх” романы “шүүрхий” орчуулгыг бараг хийгээд дууссан гэж байсан. Одоо орчуулгаа нягтлан чамбайруулах, бас сонирхох хэвлэлийн газар хайж олоод ярьж тохиролцох мэтийн амаргүй ажлууд нь үлдчихсэн байгаа гэсэн.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн оны шилдэг бүтээл шалгаруулдаг “Алтан өд” наадмын шагналт зохиолч Т.Бум-Эрдэнэ сэтгүүлч Х.Оюунболдтой хийсэн нэгэн ярилцлагадаа “Ер нь манай зохиолчид дэлхийд гарах боломж хэр байна. Монгол зохиолчид таны бодлоор дэлхийн дэвжээнд гарах ямар арга зам байна вэ” гэсэн асуултад “Монгол зохиолчид гадагшаа гарахын тулд миний боддог бодол бол тухайн хэл дээр нь бичдэг байх ёстой.Түүнээс биш миний бичсэнийг яахав хэн нэгэн орчуулаад явж болно л доо. Гэхдээ би өөрөө англи, франц, герман хэл дээр бичиж чадвал миний оюун санаа тэр чигээрээ очно гэсэн үг. Тэрнээс биш хувираад хувираад оччих юм бол явцгүй. Хоёрт, орчуулах явцад миний бодож сэтгэснээс өөрөөр ойлгогдоод буучихаж бас болно оо доо. Тэгвэл миний бүтээл биш болно. Тэгэхээр Монголын зохиолчид өөрсдөө гадаад хэл дээр бичиж туурвидаг болсон тэр цагт л Монголын утга зохиол дэлхийд танигдана гэж боддог” гэсэнтэй би “бараг” санал нийлнэ. “Бараг” гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гэвэл, жишээ нь одооныхноос Урианхай, Мэнд-Ооёо, соц үеийн хууччуулаас Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Д.Нямсүрэн, Д.Пүрэвдорж энэ тэр гээд манай агуу зохиолчид зөвхөн Монголоороо бичдэг ч дэлхийн энтэй зохиолчид гэж үнэлэгдэг шүү дээ гэсэн санаа.

Уран зохиолын орчуулга хийнэ гэдэг ер нь мэдлэг чадвар, авьяастайгаас гадна зоригтой л хүний ажил. Аль нэг хэлийг мэддэг гээд тэр хэл рүүгээ Монголын зохиолчдын бүтээлийг ур хийц, утга санаа болон амин чанарыг нь яг дүйцэхүйц орчуулна гэдэг бол үнэхээр “боолын хөдөлмөр”, “тамын ажил” байх.Тийм ч учраас гадаад хэлийг эх хэл шигээ эзэмшиж сурах нь Монголын уран зохиолыг дэлхийд гаргах түлхүүр гэж байгаа хэрэг. Гадаад хэлийг тийм сайн эзэмшсэн хүмүүс манай залуучуудын дотор олширч байгаад би их олзуурхдаг. Саяхан надад Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Монголын зохиолч, хөгжмийн зохиолч, нийтлэгчдийн нийгэмлэгийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн, яруу найрагч Санжаажавын Оюун нэг сайхан бэлэг өгсөн юм. Тэр нь юу вэ гэвэл Дрездений их сургуулийг төгсөөд Регенсбургийн их сургуульд докторын зэрэг хамгаалсан Пүрэвдоржийн Гангаамаагийн 2018 онд хэвлүүлсэн Монголын яруу найргийн герман хэл дээрх орчуулгын бүтээл.

Зохиолч, яруу найрагч, их сэтгэгч Д.Урианхайн “Намар морио услахуй” хэмээх шүлгээр нэрлэсэн уг орчуулгын номонд Өндөр гэгээн Занабазараас авахуулаад ноён хутагт Равжаа, билгүүн номч Б.Ринчин, их Нацагдорж болон Ч.Лхамсүрэн, С.Удвал, Ш.Гаадамба, Ч.Чимид, Б.Явуухулан, Ш.Дулмаа, Д.Гомбожав, Т.Галсан, Д.Пүрэвдорж, Н.Нямдорж, Д.Мандахсан, С.Дашдооров, Р.Чойном, Н.Дагвадорж, Д.Урианхай, Ж.Лхагва, З.Дорж, Б.Лхагвасүрэн, Л.Лувсандорж, С.Оюун, Д.Нямсүрэн, Д.Баянтунгалаг, Г.Мэнд-Ооёо, З.Түмэнжаргал, О.Дашбалбар, Гүр.Нямдорж, Ж.Болд-Эрдэнэ, Ж.Батцэцэг, Д.Баттогтох, М.Уянсүх, Ц.Бавуудорж, А.Эрдэнэ-Очир, Б.Галсансүх, Ц.Буянзаяа, Л.Өлзийтөгс, Т.Содномнамжил, Н.Гантулга нарын шүлгүүдээс гадна Ш.Гаадамбын “Элбэг дээл” өгүүллэг багтжээ. Зөвхөн нэрсийг нь харахад л сүрдмээр энэ олон яруу найрагчдын бүтээлийг герман хэлнээ буулгах гэж П.Гангаамаа оюун сэтгэлээ ихэд чилээж, олон шөнийн нойроо хугаслан хөдөлмөрлөсөн нь мэдээж. Тэрбээр гагц энэхүү түүврийг герман хэлнээ хөрвүүлээд зогсохгүй “Та нар миний эрдэнэ” нэртэй өөр нэг номондоо их эзэн Чингис хааны билиг сургаалийн дээжис, 13 дугаар зууны үеийн үйсэн дээрх бичгийн дурсгал, Лувсанданзан, Саган цэцэн, Цогт тайж, Равжаа хутагт, Гулранс, Инжинааш, хуульч Сандаг зэрэг их мэргэдийн үлдээсэн яруу найргийн дурсгалууд, Монголын шинэ үеийн 40 гаруй шилдэг яруу найрагчдын бүтээлийг багтаан герман хэлээр 2012 онд Улаанбаатар хотноо хэвлүүлсэн ажээ. Түүнчлэн Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч, Төрийн шагналт Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн шилдэг шүлгүүдийн түүврийг герман хэлнээ хөрвүүлж “Тэнгэрийн цоорхой” нэртэйгээр Германы Регенсбург хотноо 2014 онд хэвлүүлсэн байна.

П.Гангаамаа бусдын бүтээлийг герман хэл рүү хөрвүүлдэг төдийгүй өөрөө герман хэлээр бүтээлээ туурвидаг аж. Тэгэхээр герман хэл дээр бичиж туурвидаг бас нэг зохиолчтой болсон нь нэн баярлууштай бөгөөд бахархалтай хэрэг. Тэрээр 2012 онд ”Оосортой цагаан огторгуй” номоо Улаанбаатар хотноо, “Цагаан санаат хулгайч” хэмээх зохиолоо 2013 онд Регенсбургт тус тус герман хэлээр хэвлүүлжээ. Бас Монгол-Германы боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны харилцааны сэдвээр Германд хийсэн судалгааныхаа үр дүнг 2013 онд бие даасан ном болгон хэвлүүлсэн юм билээ. Ийнхүү уран зохиолын орчуулга хийх, эрдэм судлалын ажилд шамдах, уран бүтээлээ герман хэл дээр туурвих зэрэг нөр их ажлынхаа хажуугаар тэрээр ХБНГУ-ын “Монгол” нийгэмлэгийн тэргүүлэгч гишүүнээр сонгогдон ажиллаж ирсэн бөгөөд Регенсбург орчмын зохиолчдын орон нутгийн байгууллагын гишүүний хувиар ажил төрөлд нь идэвхтэй оролцохын зэрэгцээ төв Европын герман хэлтнүүдиййн хүрээнд Монголын зохиолчдын талаар болон өөрийнхөө уран бүтээлийн уншлагыг тогтмол зохион байгуулдаг байна. Ийнхүү П.Гангаамаа хэмээх энэхүү хөдөлмөрч, дайчин бүсгүй Монгол Улсаа гадаадад сурталчлах үйлсэд уухайлан зүтгэж, улмаар Монгол-Германы харилцааг хөгжүүлэх үйлсэд “ардын дипломат” ёсоор түүчээлэн оролцож явна.

Ахмад дипломат, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Лувсанжамцын Удвал

Царай таних систем

ДЭЭВРИЙН НАРНЫ ХАВТАН БОЛОН ЗАЙ ХУРААГУУР

АНУ-ын “Tesla” болон “So­larCity” компаниуд хамтран барилгын салбарт, тэр дундаа эрчим хүчний хэмнэлттэй ногоон барилгын салбарт шинэ технологиудаа танилцуулжээ. Эдгээр технологиуд нь нарны зай хураагуурыг дээврийн хавтанд суурилуулж өгсөн дээврийн хавтан, хураасан эрчим хүчийг хадгалах батарей юм.

Дээврийн хавтангийн хувьд өндөр бүтээмжтэй зай хураагуур, нарны гэрэл нэвтрүүлэх боломжтой өнгөт хальс болон гадны нөлөөлөлд тэсвэртэй сайжруулсан шил гэсэн гурван давхаргаас бүрджээ. Үзэмжийн хувьд хажуу талаасаа энгийн дээврийн хавтан мэт харагдах боловч дээрээс харвал зай хураагуур нь харагдах байдлаар бүтээгджээ. Мөн эдэлгээний хувьд бусад дээврийн хавтангуудаас удаан эдэлгээтэй болохыг амлаж байгаа юм байна.

Батарейны хувьд “Tesla” компанийн өмнөх хувилбар болох “Powerwall 1” батарейны дараагийн загвар болгож “Powerwall 2”-г танилцуулаад байна. Энэхүү технологи нь 14 кВт.ц чадалтай, эрчим хүч үйлдвэрлэгч хавтангийн тусламжтайгаар нартай үед хуримтлуулсан эрчим хүчээ хадгалан төвийн шугаманд холбогдолгүйгээр орон гэрээ эрчим хүч, дулаанаар 24 цагийн турш хангах боломжийг бүрдүүлэх юм. “Tesla” компани бүтээгдэхүүндээ 10 жилийн баталгаат хугацаа олгох юм байна.

Конкреволл хавтан

ДУУ ТУСГААРЛАГЧ ХАВТАН

Ипотекийн зээл дэлхийд хүчээ авч эхэлсний дараагаар дуу тусгаарлагч хавтангийн эрэлт нэмэгдсэн байна. Ипотекийн зээлийг дагаж улс орнуудад хямд үнэтэй, олон давхар орон сууцнууд ихээр баригдсан бөгөөд үүнийг дагаад барилгын чанарын асуудал сөхөгдөж, тэр дундаа хананы нимгэн зузаанаас шалтгаалсан гомдол барилгын компаниудад ихээр иржээ. Нэгэнт баригдсан барилгын хананд дуу тусгаарлагч хавтан наах арга одоогоор хамгийн эрэлттэй байгаа юм. Харин өндөр зэрэглэлийн, чанартай орон сууцнуудад илүү зузаан, дотроо дуу тусгаарлагч давхаргатай хавтангаар хана, таазыг хийдэг юм.

Дуу тусгаарлагч хавтан гэдэг нь илүүдэл дуу чимээг барилга доторх хана, тааз, шалнаас бусад талбайд нэвтрүүлэхгүй, мөн тухайн барилга доторх орон зайн илүүдэл дууг гадагш түгээхгүй байхаар бүтээгдсэн технологийн хавтанг хэлж байгаа юм. Нягтаршуулсан суурьтай полистер материалаар хийгдсэн уг хавтан нь дуу чимээ өөртөө шингээнэ. Галд тэсвэртэй В1 зэрэглэлийн стандартад нийцсэн тул галын дөлийг дэмждэггүй юм байна. Түүнчлэн дөрвөн талаас нь өндөр даралтаар нягтаршуулсан болохоор ямар ч гадаргуу дээр байрлуулж болдог давуу талтай аж.

БАЙШИНГАА ЦАРАЙ ТАНИХ СИСТЕМЭЭР ХАМГААЛЖ БАЙНА

Хятадын цахим худалдааны загалмайлсан эцэг Алибаба нүүр таних шинэ технологийг нээсэн нь олон хүний таашаалд нийцээд байгаа аж. Дэлхийд анх удаа Hangzhou дэх KFC ресторанд нүүрний төрх таних системээр төлбөр хийдэг машиныг нэвтрүүлжээ. Тус систем нь нэвтэрсэн даруйдаа Хятадын арилжааны технологид тэргүүлэх байр суурийг эзлээд байна. Нүүрний төрхөөр төлбөр хийх систем нь маш хурдан шуурхай бөгөөд ойролцоогоор 10 секундын дотор тухайн хүний төрхийг таньж гүйлгээг хийдэг юм байна.

CNBC, Reuters, Yahoo News, болон бусад барууны хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд тус технологийг таашаажээ. Хятад дахь нүүр царай таних системийн үйлдвэрлэлийн зах зээлийн хэмжээ нь 2016 онд нэг тэрбум юань буюу 153.3 сая ам.доллараас давж байсан бөгөөд 2021 он гэхэд 5.1 тэрбум юаньд хүрч магадгүй хэмээн тооцоолжээ.

Царай таних системийг барилгын томоохон корпорациуд сонирхож хяналтын камер, нэвтрэх систем, дохиоллын систем, эргүүлийн систем, царай таних системийн чиглэлээр ажилладаг дэлхийд тэргүүлэгч компаниудад хандаад байгаа аж. Энд жишээ болгож Испани улсын Herta Security компанийн хүний царай таних системийг товч танилцуулъя. Энэ нь хүн ихээр цугларсан олон нийтийн газар царайг алдалгүй таних, нас хүйсээр ангилан бүртгэж статистик мэдээлэл боловсруулах, нэвтрэх системтэй хоршин ажиллах, видео архиваас шүүлт хийх, хайлтын өгөгдлийг бүртгэх зэрэг олон үйлдлүүдлийг гүйцэтгэдэг ухаалаг систем юм.

Үзүүлэлтээс нь дурдвал, олон тооны царайг богино хугацаанд таних, хэд хэдэн камерын дүрсэн дээр нэгэн зэрэг анализ хийх, бүрэн автомат, халдлагаас хамгаалагдсан, нүүрний хувиралт, орчны гэрэлтүүлгийн нөлөө, нүдний шил, сахал, ороолт, малгайтай байсан ч хүний царайг алдалгүй таньж ажиллах, фото зураг болон видеоноос хайлтын өгөгдөл оруулах давуу талтай. Энэ системийг байшингийнхаа гадна суурилуулснаар гэр рүү нь гадны этгээд, танихгүй царайтай хүн дөхөж ирж байгааг дотор байгаа эздэдээ мэдээлэх, мөн гар утас руу нь мэдээллийг зураг, бичлэг хэлбэрээр шууд илгээх үйлдлүүдтэй юм байна.

Дээврийн нарны хавтан болон зай хураагуур

КОНКРЕВОЛЛ СИСТЕМ

Газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд зориулж дулаан болон дуу чимээ тусгаарлалт сайн байхаар зохион бүтээсэн хавтанг Конкреволл системийн хавтан гэдэг. Маш олон давуу талтайн дээр угсрахад хялбар учраас конкреволл системийг барилгын дэвшилтэт технологи гэж тодорхойлжээ. Ийм төрлийн хавтанг монголчууд дотооддоо үйлдвэрлэдэг болоод байгаа юм.

Конкреволл системийн технологи нь барилгын төмөр бетон хийц дээр тулгуурласан технологи бөгөөд хэвтээ, босоо, хөндлөн гурван чигт арматурчлагдсан хөөсөнцөр дулаалгатай цутгамал хана юм. Дан хавтан буюу 1-2 даацын гадна болон дотор хана, цутгамал каркасан барилгын гадна дотор дүүргэгч ханаар ашиглах, давхар хавтан буюу хоёроос дээш давхар барилгын даацын хана болон хучилтын хавтан гэсэн гурван төрлийн конкреволл хавтан байдаг аж. Энэ хавтан нь дулаан тусгаарлалт өндөртэй.

Дан болон давхар хавтангийн дулаан тусгаарлах чадвар нь маш өндөр. Хөөсөнцөр хавтан нь дулаан тусгаарлах чадвар өндөртэйгөөс гадна уур, усыг маш сайн тусгаарладаг. Хоёрдугаарт, газар хөдлөлтөд тэсвэртэй. Уламжлалт аргаар барьдаг барилгатай адил багана, дам нуруун дээр ачааг авдаггүй. Хоорондоо бат бөх холбогдсон хана бүхэлдээ ачааллыг жигд авдаг. Энэ нь барилгын эргэн тойрон бүхэлдээ хамгаалагдан, ямар нэг гадны цохилт, доргилтод тэсвэртэй байдаг юм.

Гуравдугаарт, дуу чимээний тусгаарлалт сайтай. Давхар хавтангийн дуу тусгаарлах чадвар маш сайн. Тодруулбал байшингийн гадна гарсан дуу чимээ дотор талд зургаа дахин багасч сонсогддог. Энэ нь хавтангийн таван үе давхаргын шавар, хөөсөнцөр, арматурласан бетон, хөөсөнцөр, шавар буюу өнгөлгөөний нягтаас шууд хамаардаг аж. Дөрөвдүгээрт, галд тэсвэрлэх чадвартай. Конкреволл хавтангийн нэг талыг 1000С-д халаахад гурван цагийн дараа нөгөө талд нь дөнгөж 48С хүртэл халдаг. Үүнээс үзэхэд хавтангийн олон давхар бүтэц нь хөөсөнцөр шатахгүйгээр агших нөхцөлийг бүрдүүлдэг төдийгүй хлорон суурьтай хөөсөнцөр хавтан шиг хорт хий ялгаруулахгүй. Мөн конкреволл системийн хавтангаар барилгын гадна дүүргэлтийн ханыг дүүргэхэд нэг метр хананаас 0.1-0.2 м2 талбай хэмнэдэг олон давуу талтай, шинэ технологиор бүтээгджээ.