Month: January 2019

УИХын гишүүн З.Нарантуяатай ярилцлаа.

---

-АН-ын бүлэг ээлжит бус сонгуулийг зарлаж, УИХ-ыг тараан дараачийн Их хурлыг яаралтай байгуулах нь зүйтэй гэж байна. Төрийг гацаанаас гаргах нь УИХ тарах гэж харж байгаа гишүүд ч цөөнгүй байх шиг. АН-ын бүлэг энэ шийдвэрийг яагаад гаргах болов?

-Үүнээс өөр гарц харагдахгүй байна. Эрх барьж байгаа намаас сонгогдсон УИХ-ын 64 гишүүн хэзээ ч эргэж эвлэрэхгүйгээр хуваагдсаныг өнгөрсөн хоёр сарын хугацаанд нийтээрээ л харлаа шүү дээ. УИХ-ын дарга М.Энхболд төрийн эрх барих дээд байгууллагын үйл ажиллагааг ийм хэмжээнд хүргэхгүйгээр, гишүүдийнхээ реакцийг эрт мэдрээд ёс зүйн хувьд зүгээр л өөрөө өргөдлөө өгчих хэрэгтэй байсан. Сайн дураараа чөлөөлөгдсөн бол хувь хүний хувьд өөрийнх нь нэр төрд ч, намынх нь эв нэгдэлд ч хэрэгтэй байлаа. Харамсалтай нь гүрийсээр нөхцөл байдлыг улам муутгаж, төрийн тогтвортой байдалд эрх зүйн хувьд халтай тал руу оруулахаар болж байх шиг байна.

-УИХ-ын дарга М.Энхболдыг хууль гаргаад унагачихвал УИХ цаашаа үргэлжлээд явах боломжтой гэж зарим хүмүүс үзэж байх шиг байна. Тийм боломж байна уу?

-Тэгээд ЖДҮ-чдийг нь хүлээн зөвшөөрөх хэрэг үү. Товчхондоо нэг танхимд багтаж, шингэж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн 60 тэрбумын болон ЖДҮ-чдийн бүлгийн тэмцэл, өшөө хонзон УИХ-ын дарга М.Энхболд гэдэг энэ хүнийг шахаж огцруулсан ч, хууль баталж огцруулсан ч арилж, эвлэх боломжгүй болсон.

-Ер нь таны хувьд УИХ-ын үйл ажиллагаа гацаанд орсон, улс орны амьдралд шийдэх асуудлууд овоорсон, ард түмний амьдрал хүнд байгаа энэ байдлыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Маш хариуцлагагүй зүйл. Нэг намын доторх эрх мэдлийн төлөөх өрсөлдөөн ингэж даамжирч, бүхэл бүтэн намаа хувааж, УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагааг тогтворгүй болгон гацааж байна. Ингэж байсан түүх өмнө нь лав байгаагүй. Улс төрд дүрэм, журам, ёс зүй, ёс суртахуун гэдэг хэмжүүр алга болсны үр дагавар гэж харж байна. Энэ бүхэн мэдээж нэг өдөр үүсчихээгүй. Олон жил хуримтлагдсан зөрчилдөөн ужгирч ийм хэмжээнд хүргэж байна.

-Зарим гишүүн УИХ-ын даргыг огцрохыг шаардаж жагсаал цуглаан зохион байгуулж байгаа. Ээлжит цуглаан энэ сарын 10-нд болно. Энэ үеэр улс төрийн суулт зарлана гэдгээ илэрхийлсэн. Энэ хэр зөв алхам бэ?

-УИХ-ын даргыг огцрохыг шаардах эрх гишүүдэд байгаа. Энэ эрхээ чуулганы танхимд хийх үү, эсхүл гадаа гудамжинд хийх үү гэдэг нь гишүүдийн өөрсдийн сонголт юм.

Цаашдаа эрх мэдлийг хэсэг бүлэг хүмүүсийн гарт төвлөрүүлдэг энэ байдлыг тасалж, эрх зүйн хувьд боломжгүй болгоё гэвэл одоо байгаа хууль, эрх зүйн зохицуулалт, улс төрийн орчин, сонгуулийн тогтолцоо, улс төрийн намуудынхаа үйл ажиллагааг л зөв хэлбэрт оруулах хэрэгтэй. Үүнийг нэг удаа жагсаад шийдчихэж чадахгүй нь ойлгомжтой. Чуулганы танхимдаа нэлээд ажил хэрэгч байдлаар ул суурьтай сууж, мэтгэлцэж, санаа оноогоо уралдуулж хууль, бодлогоор дамжуулж хийнэ.

-Ерөнхийлөгч УИХ-ын даргыг гишүүдийн олонхын шийдвэрээр огцруулах хуулийн төсөл өргөн барьж байгаа. Ерөнхийлөгч уг хуулийн төслийг төрийг гацааг арилгахын тулд өргөн барьж байгаа гэдгийг хэлж байна л даа. Энэ тухайд?

-Яг өнөөдрийн үүссэн нөхцөл байдлын үүднээс харвал асуудлыг шийдвэрлэх нэг хувилбар байж болно. Цаашдаа ямар үр дагавар учруулж болзошгүй вэ гэдгийг хуульч хүний нүдээр харж дүгнэхийн тулд судалж байна.

“Монголын геологи ба ашигт малтмал” найман боть бүтээлийг туурвихад нөр их хөдөлмөр гаргасан зургаан эрдэмтэнд Монгол Улсын Төрийн соёрхол хүртээсэн билээ. Төрийн соёрхол хүртсэн шинжлэх ухааны доктор, профессор Ж.Бямбатай ярилцлаа.

---

-Төрийн соёрхол хүртсэнд баяр хүргэе?

-Төр засагтаа маш их баярлаж байгаа. Энэ баяраа хамгийн түрүүнд Монголын геологичдодоо, түүний дотор МУИС-ийн геологийн салбарын багш нартаа, мөн одоо ажиллаж байгаа Геологийн судалгааны төвийнхөнтэйгөө, үр хүүхэд, хань ижил, хамаатан садантайгаа, Баянхонгор аймгийн Богд сумын төрөлх сумын иргэдтэйгээ хуваалцаж байна.

Мэдээжийн хэрэг Монгол орны газар шороог судалж, ард түмэн, улс орондоо хэрэгтэй ашигт малтмалыг эрж олоход геологийн олон талын судалгааны ажил шаардлагатай байдаг юм. Тэр болгоныг багтаасан салбар болгоноор энэ найман боть бүтсэн. Гэхдээ бүх салбар нь биш л дээ. Гол хэдэн салбараа ботилчихоод байна. Бидний энэ бүтээл бол 50 гаруй геологичийн хамтын бүтээл байгаа юм. Тийм учраас тэрийг зохиосон, бүтээсэн улсуудад болон бүтээлд нь олгож байгаа шагнал. Бид яахав дээ, тэр бүтээлийн судалгааны чиглэл тус бүрийг хариуцаж ажилласан.

-Зургаан эрдэмтэнд Төрийн соёрхол хүртээсэн.

-Тийм. Уг нь долоон хүн байгаа юм. Нэг маань бурхны оронд одсон. Бид долоо материалуудыг нэгтгэж, орчин үеийн судалгааны түвшинг харгалзахаас гадна Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн өнөөгийн судлагдсан байдлыг л гаргахыг оролдсон. Ийм л ажил болсон. Үүнийг маань төр засаг өндрөөр үнэлж шагналаа олгосонд баяртай байна.

-50 гаран геологичийн хамтын бүтээл гэхээр олон жил зарцуулсан ажил байж таарна шүү?

-Монголын геологичдын сүүлийн 30, 40 жил, магадгүй түүнээс ч өмнө хийсэн, өнгөрсөн зууны эхнээс ч хийгдсэн зарим онцгой судалгааны ажлуудыг нэгтсэн байгаа юм. Ер нь бол голдуу сүүлийн үеийн материал гэхээр 10, 15 жилд цуглуулсан материалуудыг нэгтгэлээ. Нарийн яривал сүүлийн 30, 40 жил нэгтгэсэн материалуудыг нэгтгэж байгаа юм л даа.

Бидний гэрээ байгуулаад ажиллаж эхэлсэн хугацаа бол 2005 оны сүүлч. Эрдэнэт үйлдвэртэй гэрээ байгуулаад хөрөнгө мөнгийг нь босгоод ингээд ажиллаж эхэлсэн дээ. Эхний цуврал буюу таван боть 2009 онд гарсан. Дахин хэвлэхийг геологичид шаардаж 2012 онд дахин хэвлэсэн.

-Найман боть цааш үргэлжлэх үү?

-Нэмж засаад үргэлжлүүлж болно шүү дээ. Одоо ч хэвлүүлж өгөөч гэсэн газрууд байна.

-Төрийн соёрхол хэмээх энэ том шагналыг янз бүрийн салбарын хүмүүст өгдөг л дөө. Харин энэ удаад Монголыг тэжээдэг гол салбарын эрдэмтдэдээ уг шагналыг олгосон нь олон хүний анхаарлыг татлаа. Магадгүй Монголын төр уул уурхай, геологийн салбартаа дахин анхаарч эхэллээ гэсэн дохио ч байж мэдэх юм. Тэгж ойлгож болох уу?

-Яг болно. Бид ч тэгж ойлгож байгаа. Монголыг тэжээж байгаа, энэ нийгмийг байгуулж бүтээж байгаа салбар бол геологийн салбар. Энэ салбарын үндсэн дээр Монгол Улс түлэх түлштэй байгаа, галд алдаагүй байгаа. Энэ салбар хөгжсөн учраас манай хот тосгон сумдын төвүүд байшин барилгаа барьж ирсэн. Геологийн салбарын судалгааны ажил эрчимжсэний үндсэн дээр манай улсын хот тосгод, үйлдвэрийн газрууд устай болсон. Судалгааны ажил явагдаж нөөц, ундарга, найрлага нь тогтоогдсон тийм усаар хангагдсан. Хөдөө орон нутаг, бэлчээр, хөдөө аж ахуйн усан хангамжийн асуудал бол бас шинжлэх ухааны үндэстэйгээр геологичдын хүчээр явагдах болсон л доо. Геологичдын судалгааны ажлыг ингэж дэмжиж байгааг бид их л зөв юм руугаа хандаж байна гэж бодож байна. Мэдээжийн хэрэг эрчим хүч, уул уурхай, хөнгөн хүнсний үйлдвэр чухал л даа. Эдгээрийн чинь үндэс суурь нь геологи л байхгүй юу.

-Дэд бүтэц, томоохон бүтээн байгуулалт яригдахын өмнө заавал геологийн судалгаа явдаг?

-Тэгнэ шүү дээ. Байшин барих, зам, гүүр тавихын өмнө бүгдийг нь геологичид судална. Тиймээс манай оронд төдийгүй дэлхий даяар бүх ажил ингэж л эхэлдэг байхгүй юу.

Энэ ажил бол бидний эхлэл. Геологи цаашаа улам хөгжинө. Шинэ шинэ орд нээгдэнэ. Шинэ шинэ геологийн биетүүд нээгдэнэ. Геологийн судалгаагаар нас сүүдэр, найрлага, тархалтын талбай, нөөцийг нь тооцож тогтоодог юм. Энэ бүгд цаашаа шинэчлэгдэнэ. Шинээр насыг нь тогтооно, шинээр нөөцийг нь гаргана. Тийм учраас энэ найман боть эцсийнх нь биш. Үүнээс цааш байхгүй гэж үзэж болохгүй. Шинэчлэгдээд улам боловсронгуй болоод явна. Бидний энэ ажил үндэс суурийг нь тавьж өгч байгаа юм. Хойчийн залуус маань энэ үндсийг улам бэхжүүлээд улам салбарлуулаад магадгүй нэг ботийг яваандаа гурав, дөрөв болгон салбарлуулж мэднэ.

-Уул уурхайг тойрсон хэл ам их байна. Хаана л хэл ам байна, тэнд нь уул уурхай, ашигт малтмал яригддаг. Та үүнд мэргэжлийн хүний хувьд, геологич хүний хувьд юу хэлэх вэ?

-Хуучин, социализмын үед “Монголын геологичид явж байна, геологийн анги ажиллаж байна” гэхээр хөдөөний хүмүүс сүү, таргаа бариад “Юу хэрэгтэй вэ, яав ийв. Унаа мал хэрэгтэй юу” гээд хүрээд ирдэг байлаа. Бид ч тэр нутаг усанд нь юу байгаа, яах гэж байгааг илэн далангүй хэлдэг ийм байлаа. Гэтэл одоо геологийн салбарыг уурхайтай нийлүүлчихсэн учраас геологич л байвал “Энэ уурхайчин” гэдэг болчихсон. Тийм учраас өнөөдөр геологийн салбарыг дахиж ойлгох хэрэгтэй болж байна, Монголын ард түмэн. Геологийн салбар гэдэг бол Монгол орон юутай юм, энэ ордыг ашиглавал эдийн засгийн ямар үр ашигтай байна вэ, Монголд хэрэг байна уу эсвэл гадаадад хэрэгтэй юу, нөөц, агуулга нь хэд юм. Ямар бүтээгдэхүүн хийж болох юм гэх зэргээр улс ардын аж ахуй дахь ач холбогдлыг нь тооцоолж гаргадаг байхгүй юу. Тэрний дагуу уурхай олборлодог. Уурхай нь цаашаа боловсруулаад явуулдаг. Одоо манайх баяжуулах түвшинд хагас бэлэн бүтээгдэхүүний түвшинд л явж байна. Зүй ёс нь цааш нь эцсийн бүтээгдэхүүн хийх. Уг нь хийх боломжтой. Үүнийгээ төр засгаас хөгжүүлж, дэмжих хэрэгтэй гэж бодож байна. Мэдээж хэрэг үүнд эхлээд мөнгө хэрэгтэй. Геологийн судалгааны ажилд мөнгө хаяж байж орд нээхгүй бол болдоггүй. Мөнгө хаяхгүй бол орд нээгдэхгүй. Нэг орд нээгдээд ашиглалтад шилжтэл хөрөнгө шаарддаг. Өнөөдөр геологийн судалгааны ажилд ойролцоогоор найман тэрбумыг хаяж байгаа. Энэ бол бага тоо. Социализмын үед хийгдэж байсан шиг тийм нарийн тооцоо, судалгааны ажил хийгдэхгүй байна. Хэн хийж байна вэ гэхээр ашиглах гэж байгаа газар нь, нөгөө гадны компани нь өөрсдөө хийчихэж байна. Бид тэднээс дутахгүй хийх ёстой. Бид дэлхийн мэдээлэл, технологиос хоцрохгүй байж гэмээнэ дэлхийн жишигт нийцэх орд газар, уурхайг өөрсдөө тооцоолж гаргаж ирэх өндөр боловсон хүчинтэй болох хэрэгтэй. Хуучин тийм боловсон хүчинтэй байсан. Одоо бараг байхгүй болж байна. Ийм болохоор нарийн мэргэжлийн боловсон хүчин бэлдэнэ гэдэг маш чухал.

-Улсаа хөгжүүлэхийн тулд газрын хэвлийг ухаж төнхөх шаардлагагүй. Техник технологи, мал аж ахуйн салбараа хөгжүүлэх замаар улс орноо өндөр хөгжил рүү хөтөлж болно гэж үздэг хүмүүс бий?

-Газрын хөндийг хөндөхгүйгээр, ухахгүйгээр хөгжих арга байхгүй. Бид мал аж ахуйтайгаа л суугаад байна гэж бодвол хоцорно шүү дээ. Дэлхий хөгжиж байна, хүн төрөлхтөн бүтээж байна. Бид их л ухаантай, тэнцвэрийг нь олж бодлого явуулах ёстой байхгүй юу. Манай улсад баригдаж байгаа, баригдах уулын үйлдвэр, баяжуулах үйлдвэрүүдийг нарийн тооцоолж байж ёстой долоо хэмжиж нэг огтол гэдэг шиг хандах хэрэгтэй. Сэтгэл хөдлөлөөр хандаж болохгүй. Эсвэл хэтэрхий хэрсүү, хаширлаад юмнаас хоцорч болохгүй. Бидэнд хэдийгээр чухал ашигт малтмалууд байгаа боловч их хөрөнгө зарах шаардлагатай тулд гадаад оронтой хамтрах ёстой. Заримыг нь бид өөрсдөө хийх боломжтой шүү дээ. Монголчууд бидэнд орд газар байгаа. Тэр район газрыг сүйтгэхгүйгээр ашиглах боломж бий. Тиймээс үүнийг ч бас судлах хэрэгтэй. Монгол Улс хөгжих ёстой. Бид геологийн салбараа хөгжүүлэхгүй бол гадныхан орж ирээд нутгийнхантай ярилцахгүйгээр л төр засагтай чинь тохирсон гээд л техникээ ажиллуулаад дайрна. Үүн дээр л Монголын төрийн мэргэн бодлого байх ёстой. Ухах төнхөх чиглэлтэй байвал тэр нь ямар газар юм, ашиглаж болох юм уу, үгүй юу гэдгийг төр засгийн удирдлагууд бараг л өөрсдөө газар дээр нь очиж үзэж, нутгийн ардуудтай ярилцаж байж хийх хэрэгтэй. Сум орон нутгийг нь яаж хөгжүүлэх гэж байгаа вэ гэдгийг ард иргэд нь ч сайн ойлгодог байх хэрэгтэй. Зарим нь их л эх оронч болох гээд юуг ч хөндүүлэхгүй гээд байвал болохгүй. Одоо бид чинь хэдэн төгрөгтэй болж байх шиг байна. Улс орны эдийн засаг эерэг үзүүлэлттэй гарч байна. Тийм учраас аль болох өөрсдөө хийе. Гадныхантай зарим том юман дээр хамтарна л даа. Ер нь гайгүй дунд зэргийн, жижиг юмнуудаа өөрсдөө хийх хэрэгтэй. Өөрсдөө судалж, олборлож, баяжуулж ашиглах ёстой.

Төрөөс зориудаар энэ чиглэлээр мэргэжилтнүүд бэлдэх хэрэгтэй. Социализмын үед Монголын төр мэргэн бодлого явуулж байсан. Улс ардын аж ахуйн бүхий л чиглэлээр боловсон хүчнүүд бэлдэж байсан. Үүний үр дүн, тэдний шавхруу нь л бидний үеийнхэн болоод байна. Тэрнээс орчин үеийн залуусыг ямар бодлогоор, яаж бэлдэж байгааг би л лав мэдэхгүй байна. Гадаадад сургууль төгссөн гэдэг. Ямар чиглэлээр төгсч, ямар мэргэжил эзэмшсэн, тэр нь хэрэгтэй эсэх нь тодорхойгүй. Тэгж болохгүй. Төлөвлөгөөтэй, бодлоготойгоор бэлдсэн боловсон хүчнүүд нь ойрын үед баригдах, бий болох үйлдвэрүүдэд зориулагдсан байх ёстой. Тэгж л бэлдэх хэрэгтэй байна. Түүнээс биш урсгалаар нь тавьж болохгүй шүү дээ. Үүнд захиргаадалт байх ёстой.

-“Монголын геологи ба ашигт малтмал” найман ботийг уншъя гэвэл хаанаас худалдаж авах вэ. Нэмж хэвлэх үү?

-Төрийн соёрхол хүртсэн энэ найман боть нийтдээ сүүлийн арван жилд хоёр удаа хэвлэгдсэн. 1000-аад хувь хэвлэсэн нь хоёр гурван жилийн өмнө дууссан. Надаас хүмүүс “Хаанаас авах вэ” гэж их асуудаг. Геологийн зарим байгууллага хэвлүүлмээр байна гэж байгаа. Хэвлүүлэхдээ бид захиалга авна. Хоёрдугаарт, шинэчилнэ. Сүүлийн тав, зургаан жил ямар өөрчлөлт гарав. Тэрийгээ бас нэмж шинэчилж улам боловсронгуй болгоод гаргана.

-Энгийн хүн энэ ботиудыг уншчихсан байхад их тустай байх шүү, тийм ээ?

-Их асуудаг. Геологи сонирхдог хүн байна аа, ном байна уу гэж сурна. Төддүгээр боть нь байна уу гэж асууна. Магадгүй сум орон, хязгаар нутагтай нь холбогдолтой мэдээлэл байж болох юм шүү дээ. Бидний үед зарим орд чинь хөдөөний ардуудын захиалга, мэдээгээр нээгдэж байсан. Зарим нь чулууг нь барьчихсан ирдэг. Тэндтэй нэгдээд хамт явж орд мөн гэдгийг тогтоож байсан зүйл ч бий.

-Боть тус бүр дээр ямар ямар сэдэв, чиглэлийг хөндсөн бэ?

-Ботиудын агуулгын дагуу мэргэжлийн хүмүүс бичсээн. Нэгдүгээр ботьд Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр сүүлийн гурван тэрбум жилийн туршид хуримтлагдсан чулуулаг, газрын гүнээс түрсэн магмын чулуулаг зэргийг тусгасан. Энэ ажилд манай геологичид, доктор Доржнамжаа, доктор Ариунчимэг, доктор Сэрсмаа, доктор Оролмаа гэх мэтчилэнгийн хүмүүс идэвхитэй оролцсон. Дараачийн хоёрдугаар ботийг доктор академич Барсболд эрхлэн гаргасан. Түүнтэй хамтраад фалентлогийн чиглэлээр ажилладаг арав гаруй эрдэмтэн ажилласан. Хандаа, Ариунчимэг, Доржнамжаа, Цогтбаатар, Ичинноров гэж эртний ургамал судалдаг доктор байна. Ийм хүмүүсээс гадна олон шинэ залуучууд оролцож ажилласан. Гуравдугаар ботид гүний чулууны тухай бичсэн. Гүний чулуу гэдэг нь магмын чулууг хэлж байгаа юм. Магмын чулууны зарим нь бялхаад газрын гадарга дээр ил гарчихдаг юм. Тэрийг нь нэгдүгээр боть дээр дэлгэрэнгүй танилцуулсан. Нэг хэсэг нь ингээд ил гараад ирдэг бол зарим нь ингэж ил гарч чадахгүй гүндээ царцсан байдаг. Тэрийг нь түрмэл чулуу гэдэг. Энэ ботид тэр чулууны тухай бичсэн байгаа юм. Цайр, хар тугалга, алт, мөнгө, төмөр, марганц зэрэг олон төрлийн металийн ашигт малтмалууд түрмэл чулуулагтай холбоотойгоор үүссэн байдаг. Энэ ботид шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, доктор Гэрэлтэй хамтарч доктор Жаргал, доктор Батхишиг ажилласан.

-Та аль ботиудад нь илүүтэй ажиллав?

-Нэг, дөрөвдүгээр ботийг эрхлэн гаргасан. Дөрөвдүгээр ботид орчин үеийн дэлхийн царцдасын тухай өгүүлсэн.

-Та бүхний бичсэн ботиудад Төрийн соёрхол хүртээх гэж байгаа гэдэг мэдээг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Бид эхлээд үнэмшихгүй байсан (инээв). Гадаад орнуудад, Зөвлөлтөд иймэрхүү том бүтээл хийсэн улсуудад төрийн шагнал өгч байсан л даа. Тэрийг бодоод “Бас Төрийн шагнал өгчихөд болохгүй зүйл байхгүй дээ” гэж бодож байсан. Гэхдээ энэ бүтээлд дутагдал бий л дээ. Энэ чинь эцсийн төгс хувилбар биш шүү дээ. Туйлын үнэн биш. Үүнийг цааш нь улам боловсронгуй болгоод явах ёстой. Геологийн шинжлэх ухаан чинь онолын олон баримтлалтай. Янз янзын баримтлал чиглэлээр яривал янз янзын юм ярьж болно.

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Хэл шинжлэлийн салбарын эрхлэгч, доктор, профессор О.Самбуудоржтой ярилцлаа. Тэрбээр шинэ оны босгон дээр Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн цол тэмдгээр шагнуулсан юм.

---

-Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн цол тэмдгээр шагнуулсанд баяр хүргэе?

-Хийж бүтээсэн ажлаа төр засгаараа үнэлүүлж Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн цолоор шагнуулсандаа сэтгэл өндөр байна. Шинжлэх ухааны байгууллагад 30 орчим жил тасралтгүй ажилласан минь энэ өндөрлөгт хүргэлээ.

-Ажил мэргэжлийнхээ онцлогийн талаар ярихгүй юу?

-Шинжлэх ухааны суурь судалгаа голлон хийдэг л дээ. Шинжлэх ухааны ололт амжилтыг түгээн дэлгэрүүлж улс орны хөгжилд хувь нэмэр оруулах үүрэгтэй. Мөн олон нийтийг шинжлэх ухаанч мэдлэг боловсролд суралцахад анхаарч ажилладаг. Миний олон жилийн хөдөлмөр энэ үүрэг, зорилгод чиглэж ирсэн гэж ойлгож болно. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд монгол хэл болон монгол хэлтэй хэв шинж ойролцоо буюу Алтайн овгийн хэлний үгийн утга хувьсалтын тухай судалгаа хийлээ. Энэ ажил маань их үр дүнтэй явж байгаа. Үүнд тухайн хэлний юм ба юмсын шинжийг нэрлэсэн үгсийн мэдлэгийн асуудал гэсэн бүлгийг голлож хийсэн юм. Мөн 2018 онд багийнхантайгаа хамтарч Монгол хэлний зөв бичих дүрмийн журамласан толийг бэлтгэж нийтийн хүртээл болголоо. Нийтийн эх хэлний боловсролыг дээшлүүлэх зорилгын хүрээнд үүнийг бүтээсэн дээ. Монголын утга зохиолын хэлийг боловсронгуй болгох, нийтийн хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд томоохон дэвшил амжилт болсон гэж ойлгож болно.

-Сүүлийн үеийн судалгаануудын дүнгээс харахад монгол хэлэнд ямар өөрчлөлтүүд гарч байна?

-Хэл хүнд нэг их ажиглагдалгүйгээр хувьсаж өөрчлөгдөж байдаг. Гэхдээ өв соёл, уламжлал дархлаагаа алдалгүйгээр тэр шүү дээ. Нийгмийн хөгжил шинжлэх ухаан технологийн хувьсал шинэчлэлийн үед хэлний өөрчлөлт идэвхтэй явагдах тохиолдол бий. Сүүлийн үед гол гарч буй өөрчлөлт нь монгол хэлний үгийн сангийн хувьсал өөрчлөлт гэж ойлгож болно. Орос юм уу англи хэлнээс шинэ үг монгол хэлэнд нэвтэрч орж буй нэг үзэгдэл байна. Мөн монгол хэлний үгийн сан өөрийнхөө үгийн бүтцийн байгуулал, үгийн сангийн тогтолцоогоор хувьсан өөрчлөгдөж баяжих үйл явц идэвхтэй байна.

-Улаанбаатарт олон улсын бага дунд сургуулиуд үйл ажиллагаа явуулах нь олширчээ. Хоёр гуравдугаар ангийн жаахан хүүхдүүдэд л англи, орос хэл заагаад байдаг. Энэ нь эх хэлэнд ямар нөлөө үзүүлдэг вэ. Таны байр суурь?

-Би өөрөө хэлний мэргэжлийн хүний хувьд ойлголт үзэл маань зарим хүмүүстэй нийлэх ч юм бий. Нийлэхгүй байх нь ч бий. Аль ч орон улс төр эдийн засгийн хөгжлөөс шалтгаалаад бусад оронтой харилцах цаг үе бий. Өөр нэг нь орчин үеийн чиг хандлагаас шалтгаалж тус улсын иргэд бусад орны хэлийг судалж суралцах нь дэлхийн нийтэд түгээмэл тархсан байдаг. Энэ хандлагыг улс үндэстэн бүхэн өөр өөрийнхөө үндэсний эрх ашиг, хөгжлийн түвшин, хүн амын тооноос шалтгаалж гадаад хэлийг дунд сургуульд ямар хэмжээнд заах нь харилцан адилгүй байдаг. Эрдэмтдийн үзэж байгаар эх хэлээ сайн судалж байж гадаад хэл бичгийг судлах хэрэгтэй гэсэн хандлага байдаг. Эх хэлээ сайн сурах хэрэгтэй. Үүний дараа харь хэл сурч улс эх орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулах хэрэгтэй. Тухайн хүн эх хэлээ сайн сураад, гадаад хэл эзэмших нь өөрийн ажилд амжилт гаргахад нөлөөлнө. Гадаад хэл сайн эзэмшиж байж л олон улсад өөрийн бүтээл, судалгааны ажлаа танилцуулна шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл хувь хүний амжилт гаргах том хүчин зүйл нь гадаад хэл гэж ойлгож болно.

-Эх хэлээ төгс эзэмшсэн хүн гадаад хэлийг сурахад хялбар байдаг гэж үзэх хүмүүс байдаг юм билээ?

-Тийм байж болно. Гэхдээ аль болох эрт гадаад хэл сурсан хүмүүс ажлын амжилт гаргаж байна шүү дээ. Эх хэл, англи хэлээ сайн эзэмшсэн хүн хариуцлагатай ажил, хувийн бизнестээ цааш ахиж байна. Гэхдээ бүгд энэ чиг хандлагын араас хошуурвал үндэсний соёл дархлаа алдагдах аюултай. Тиймээс энэ бодлогыг зөв хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

-Бага насны хүүхдэд монгол хэлийг хэрхэн зөв сургах вэ. Заах арга барилынхаа талаар ярихгүй юу?

-Би бүх шатны сургуульд монголд хэлийг зааж байсан. Гадаадын иргэдэд ч эх хэлээ зааж байлаа. Эх хэлээрээ ярих чадвар бидэнд дутагдалтай байна. Ярих чадвар, үндэсний соёлыг эзэмшүүлэх нь хамгийн чухал. Түүнээс гадна хэлний бүтэц байгуулалт, дүрмийг сайн сурах хэрэгтэй. Жишээ татахад бид нэгнээс юм шаардахад захирах хүсэх төлөв гэж хэлэнд тогтсон зүйл бий. Аваарай, аваач, авчихаач гэж мэт олон хэл зүйн хэлбэрээр илэрхийлж байгаа юм л даа. Гэтэл хэл зүйн олон хэлбэрүүдийг бусад хэлэнд ганц хэлбэрээр илэрхийлдэг. Энэ хооронд тухайн үндэсний соёл хэл зүйн мэдрэмж, харилцахуйн ялгаа үүнд дээр оршдог. Энэ ялгааг хүүхдүүд мэдрэх хэрэгтэй.

-Залуус харилцаандаа харь үг хэллэгийг замбараагүй ашиглах юм. Илтгэл тавьж буй хүмүүс ч гадаад үг голлон хэрэглэж байж. Ийм болоход юу нөлөөлөв?

-Эх хэлээ сайн сурч эзэмшээгүйтэй холбоотой байж болно. Мөн эх хэлээ хайрлахгүй байна л даа. Нэг хоёр гадаад үг хэл яриандаа оруулж боловсролтой, соёлын мэдрэмжтэйгээ илэрхийлэх хандлага залуусын дунд ажиглагдаад байна. Харь хэлний үг эх хэлэнд орж ирж буй нь соёлтой холбоотой.

-Монгол хэл бичигт латин үсгийн хэрэглээ нэмэгдэж байгаа. Кирилл үсэгтэй латин үсгийг холих боломж бий юу. Энэ талаар та судалгаа хийж байсан уу?

-Монголчуудын соёлд бичиг үсэг их үүрэг гүйцэтгэж ирсэн байдаг. Одоо үед латин үсэг ч томоохон үүрэг гүйцэтгэж байна. Үүнд шинжлэх ухаан технологийн хөгжил нөлөөлж байгаа. Гэхдээ кирилл үсгийг латин үсэгтэй хольж хэрэглэх нь буруу гэж ойлгож болно. Бидний хэрэглэж буй кирилл үсэгтэй зэрэгцүүлээд тусгай нэр томьёог тэмдэглэх зорилгоор хэрэглэж болно. Түүнээс биш тухайн үгээ зарим үед кириллээр, зарим үед латинаар бичээд байж болохгүй. Ер нь аливаа үсгийн хэрэглээний асуудлыг төр засгийн хэмжээнд хууль журам гаргаагүй л бол янз бүрийн үсгийг хольж хэрэглэх нь соёлын уламжлал, эрх ашигт нийцэхгүй. Зарим улс оронд хос бичиг юм уу, хэд хэдэн үсгийг зэрэгцүүлж хэрэглэх тохиолдол байдаг. Энэ нь бичиг үсгийг хольж хэрэглэх гэдэг ойлголтоос өөр гэж ойлгож болно. Манай улсын хувьд кирилл бичиг болон уламжлалт монгол бичгийг зэрэгцүүлж хэрэглэж байгаа.

-Нийтийн эх хэлний боловсрол муудсан. Монгол хэл мөхлөө, харийн хэл соёлын нөлөө хэт их болж байна гэсэн хандлага нийгэмд бий. Үүнийг мэргэжилтний хувьд та юу гэж үзэж байна вэ?

-Монголын нийгмийн өөрчлөлт, шинжлэх ухаан, технологийн орчин үеийн хөгжил дэвшилтэй холбоотой монгол хэлний үгийн сан ихээхэн хувьсан өөрчлөгдөж байна. Ийм үзэгдэл монгол хэлэнд зөвхөн өнөө цагт бус XIII, XVI-XVII зууны үе, түүнчлэн XX зууны үед ч байсан. Ийм өөрчлөлт монгол хэлний хэл зүй, зөв бичих дүрэм, үгийн сангийн хэм хэмжээг дагаж нийгмийн хөгжил дэвшил, ард түмний мэдлэг боловсролд сайнаар нөлөөлж байгаа бол бид сайн зүйл гэж хүлээн авах ёстой. Хэрэв тийм бус харь хэлний үгээр чамирхаж, харийн соёлыг мухраар шүтэж, өөрийн хэлэндээ хүчээр тулган хэрэглэх гэж байгаа бол бид буруу зүйл гэж үзэх ёстой.