Month: January 2019

Монгол Улсын Засгийн газраас хорт хавдраас сэргийлэх, хянах бодлого, хөтөлбөрийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ хүрээнд хорт хавдрын тусламж, үйлчилгээний чанар хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, эрт илрүүлэг, оношлогоо, эмчилгээний практикт шинэ техник технологи нэвтрүүлэхэд анхаарч ажиллаж байгаа. Хорт хавдар нь манай гаригийн хүн амын нас баралтын хоёр дахь шалтгаан болдог. Өнгөрсөн онд л гэхэд 9.6 сая хүн уг өвчнөөр нас барсан тухай Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага мэдээлжээ. Уг өвчнөөр нас барагсдын гуравны нэг орчим нь жингийн илүүдэл, жимс, ногооны бага хэрэглээ, хөдөлгөөний хомсдол, архи уух, тамхи татах гэсэн таван хүчин зүйлийн улмаас болсныг тодотгосон байна. Мэргэжилтнүүдийн дүгнэснээр хөгжингүй орнуудад хорт хавдар илүү тархсан гэнэ. 2030 он гэхэд дэлхийд жил бүр 12 сая хүн хорт хавдраар нас барж болзошгүй гэнэ. Манай улсад элэгний хорт хавдар, ходоодны хорт хавдар, умайн хүзүүний хорт хавдар гурвуулаа нийлээд Монголд тохиолдож байгаа хорт хавдрын 60 хувийг эзэлж байна. ХсҮТ-ийн хэвтэн эмчүүлэгчдийн тоо сүүлийн жилүүдэд эрс өсч ачааллаа даахгүй ажиллаж байгаа.

Харин дөрвөн давхар өргөтгөл ашиглалтад орсноор ачаалал 30-40 хувь буурсан байна. Эрүүл мэндийн яамны хөрөнгө оруулалтаар байгуулсан Хавдар судлалын үндэсний төвийн өргөтгөлийн барилга ашиглалтад орсноор элэг шилжүүлэн суулгах төвийн үйл ажиллагааг эхлүүлсэн юм. Мөн хорт хавдрын өвөрмөц эмчилгээ болох туяа эмчилгээнд ашиглагдах хамгийн сүүлийн үеийн технологийн аппарат, тоног төхөөрөмжийг Австри улсын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд шийдсэн гэнэ.

Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлогыг өнгөрсөн онд шинэчлэн боловсруулж, батлуулсан. Үүнийгээ ирэх 8-10 жилд мөрдөх юм. Түүнчлэн 2020 он гэхэд элэгний С вирусийн голомтыг устгаж, халдварын тархалтыг таслан зогсоохоор “Элэг бүтэн Монгол” Халдварт бус өвчинтэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулан, хэрэгжүүлж эхлээд байна. Эрүүл мэндийн болон Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуульд заасны дагуу улс даяар иргэдээ анх удаа урьдчилан сэргийлэх үзлэг оношлогоонд хамруулах болсон.

Үүний хүрээнд 40-өөс дээш насны даатгуулагчдад зонхилон тохиолдох халдварт бус өвчнүүд, тэр дундаа найман төрлийн хорт хавдрыг эрт илрүүлэх үзлэгт хамрагдаж, цаг алдалгүй эмчлүүлэх боломж бүрдэх юм. ХДХВ-ийн халдвар, сүрьеэ, хөх, умайн хүзүү, элэгний хатуурал, хорт хавдар, чихрийн шижин, цусны даралт ихсэх зэрэг өвчнийг эрт илрүүлэхэд шаардлагатай зардлыг орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлэхээр төлөвлөсөн. Сүүлийн үеийн судалгаанд манай улсад хортой болон хоргүй хавдрын тохиолдол нэмэгдэх хандлагатай байгаа аж. 2017 онд 6073 иргэн хорт хавдраар оношлогдож, 18053 хүн хавдрын улмаас аймаг, дүүргийн эмч нарын хяналтад эмчлүүлж байгаа тухай тоон судалгаа бий. Хавдар судлалын үндэсний төвийн үйлчлүүлэгчдийн 50 орчим хувийг хөдөө орон нутгийн өвчтөнүүд эзэлдэг байна.

Энэ талаар ХӨСҮТ-ийн эмгэг судлалын тасгийн эрхлэгч Б.Анархүү “Манай улс элэгний хавдраараа дэлхийд нэгт явж байна. Энэ бол маш харамсалтай тоо баримт. Хавдраар өвчилж байгаа хүмүүс жил ирэх тусам нэмэгдэж байна. Өвчлөгсдийн 90 хувь нь В, С вирустэй байдаг. Энэ дотроо 40 хувь нь В вирус, үлдсэн 60 хувь нь С вирус эзэлдэг. В, С вирусээр хүмүүс халдвар авснаас болж л өвчилдөг. Мөн нийт өвчилсөн хүмүүсийн 10 хувь нь архинаас болж байна. Илүүдэл жинтэй хүмүүсийн элэг хурдан өвчилдөг ба архи уудаг, илүүдэл жинтэй хүмүүсийн элэг маш хурдан өөхөлдөг. Элэг өөхөлнө гэдэг нь элэг олон сая эсээс тогтдог. Нэг эс дотор өөхөн бөмбөлөгүүд ороод шигддэг. Манай улс гурван сая хүнтэй байж ганцхан хавдрын төвтэй. Энэ жил манай эмнэлгийн хамт олноос эрхтэн шилжүүлэн суулгах талаар суралцахаар гадаад руу явж байна. 2018 онд бид элэгний эрхтэн суулгах мэс заслыг эмнэлэг дээрээ хийсэн. Энэ оноос өөрсдөө бие дааж элэг шилжүүлэн суулгах мэс засал хийх юм.

Бид энэ жилд элэгний хавдраар өвчилсөн арван хүнд элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа хийхээр төлөвлөсөн. Элэгний хавдраар оношлогдож байгаа хүмүүсийн 70 хувь нь хожуу үе шатанд оношлогдож байна. Манайд одоогоор маш олон хүнд элэг шилжүүлэн суулгах шаардлагатай байгаа. Тэрхүү хүмүүсийн 30 хүрэхгүй хувийг манай эмнэлэг хийж байна. Хавдрын эмнэлэг манайд ганцхан байгаагаас үүдэн хүмүүст хүрэлцээ бага. Боловсон хүчин, техник технологиос илүү бид баг болж ажиллах шаардлагатай байдаг. Шилжүүлэн суулгах ажилбар бол ганц мэс заслын эмчийн ажил биш, багийн ажил. Бид 2018 ондоо хагалгаануудаа амжилттай хийсэн. Энэ маань цаашид улам өргөжинө. Бид энэ жил элэгний хавдарт голчлон анхаарч байгаа. 2011 оноос хойш яригдаж байсан эмнэлгийн өргөтгөлөө бид өнгөрсөн жил хүлээж авсан. Ингэснээр хавдраар өвчилсөн хүмүүсээ хүлээж авах тоо нэмэгдсэн нь маш үр дүнтэй ажил болсон. Хагалгаа нь хүлээгдэж байгаа хүмүүсийн ачаалал буурсан хэдий ч хавдраар өвдөж байгаа хүмүүсийн тоо нэмэгдэж байгаа учраас нэмэлт өргөтгөл хэрэгтэй байна” гэв.

“ХӨСҮТ-д жилд 11000 гаруй хүн эмчлүүлдэг. Хавдар судлалын үндэсний төвийн өргөтгөл ашиглалтад орсноор ачаалал багасч байгаа. Мэдээж манай өргөтгөл үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлснээр хүмүүстээ хүртээмжтэй ажиллаж байна. Эрүүл мэндийн яамны зүгээс ХӨСҮТ-ийн хашаанд шинээр баригдсан хувийн хэвшлийн 12 давхар барилгыг авах саналыг Засгийн газарт хүргүүлсэн. Одоохондоо ямар нэгэн шийд гараагүй байна. Гэвч манайд эмнэлгийн хэрэгцээ их байгаа. Энэхүү эмнэлгийн барилга хувийн хэвшлийнх учраас тус компани хэдэн төгрөгөөр худалдаалахыг харилцан ойлголцох хэрэгтэй. Хавдар судлалын үндэсний төв ч шинэ эмнэлгийн байранд орох сонирхолтой байгаа. Энэ оны эхний улирал дуусаад гурван сарын эхээр цоо шинэ туяа эмчилгээний систем суурилуулах гэж байна. Энэ бол манай ХСҮТ-д асар том дэвшил болно. Ингэснээр дэлхийн анагаах ухааны ололтыг монголчууд шууд хэрэгжүүлж чадаж байна гэсэн үг л дээ. Хорт хавдраар өвчлөгсдийн тоо жил ирэх тусам нэмэгдэж байна.

Нэн тэргүүнд өвчнийг эрт илрүүлэх нь чухал. Эрт оношлуулж, дуран болон шарах мэс засал хийлгэвэл эмнэлэгт хэвтэх ч шаардлагагүй. Эрхтэн тайруулах, солиулахгүй гэсэн үг. Иргэдийн эрүүл мэндийн мэдлэг дутмагаас өөрийгөө хамгаалах дадалгүй болсон байна. Хавдар хожуу шатандаа орвол өвөрмөц шинж тэмдэг илэрнэ. Өвчин зовиургүй байсан ч эрт илрүүлэх шинжилгээнд хамрагдах ёстой. Оройтох тусам хорт чанар өндөр, эмчилгээний үр дүн бага, зардал их шаардана” гэж ХӨСҮТ-ийн захирал Ж.Чинбүрэн тодотгож байв.

Мөн Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл “ХӨСҮТ-ийн хажууд байрлах 12 давхар дэлхийн стандартад нийцсэн эмнэлэг байгаа. Эрүүл мэндийн салбарыг хариуцаж байгаа хүний хувьд, хавдрын нөхцөл байдал ийм байхад дуугүй өнгөрч болохгүй. Тиймээс энэ эмнэлгийг холбогдох байгууллагууд үнэлэлт дүгнэлтээ өгч, боломжтой бол төрд авах саналыг Засгийн газарт оруулсан. Өргөтгөлийн барилгын хонгилд ус орсноос эхлээд иргэдийн эрүүл мэндийн нөхцөл байдлыг харгалзаж үзсэн ч энэхүү эмнэлгийг төрийн мэдэлд авах нь зүйтэй гэж бодож байна.

Хувийн хэвшлээс төрд хөрөнгө шилжүүлэн авах тухайд санхүүтэй холбоотой асуудлыг би ярих нь зохисгүй. Ямартаа ч олон улсын стандартад нийцсэн бэлэн эмнэлэг байхад бид энэ барилгад эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэхийн төлөө ажиллах ёстой болов уу гэж бодож байна. Одоогоор энэ тал дээр ажлын хэсэг гарчихсан ажиллаж байна” гэсэн юм.

Боржигон Нацагдоржийн минь үндэслэсэн Монголын орчин үеийн утга зохиолын их баяр, тэр дундаа Монголын зохиолчдын эвлэлийн түүхт 90 жилийн ойд зориулсан “Уран үгсийн чуулган” боржигоны гал голомтод болох гэж байна. Говьсүмбэр, жанжин Чойрт өнөөдөр Монголын утга зохиолын мэргэд чуулж “Уран үгсийн чуулган”, “Болор цом” наадам эхэлнэ. Одоогоос ерэн жилийн өмнө буюу 1929 оны нэгдүгээр сарын есөнд Монголын зохиолчдын эвлэл хэмээх их айл үүд хаалгаа нээж, тэр жилийн сүүлээр Сономбалжирын Буяннэмэх, Дашдоржийн Нацагдорж, Цэндийн Дамдинсүрэн, Дунгарын Чимид нарын олон хүмүүний шүлэг найраг, бүтээлээс дээжлэн “Уран үгсийн чуулган” нэртэй цоморлиг хэвлэгдэж байсан түүхтэй. Харин яруу сайхны энэхүү чуулганыг монгол эх орныхоо дөрвөн зүг найман зовхист зохион явуулж ирсэн хүн нь их утга зохиолын өрлөг ижий Сономын Удвал ахайтан юм. Удвал гуайг зохиолчдын хорооны гал тогоог барьж байх үеэс л уран үгсийн чуулганы гал бадамлаж, яруу найргийн үе үеийн бурхад, утгын их мэргэд энэ л алтан титмийн дор шүлэг найргаа уншин монгол түмнийхээ оюуны мэлмийг баясгаж ирсэн байдаг.

Жаран найман оны есдүгээр сарын сүүлээр Өмнөговь аймагт “Уран үгсийн чуулган” болжээ. Энэ тухай утга зохиолын “АлтанӨд”ийн эзэн Заяатын Ядмаа зохиолчийн “Цаг цагийн цагаан дурсамж” номонд тодорхой байдаг. Түүнд өгүүлснээр “Монголын зохиолчдын анхны уран үгсийн чуулганыг Өмнөговь аймагт зохион байгуулахаар товлож, Удвал гуай олон дагуултайгаа Даланзадгад хотод морилон очив оо” гэж бий. Ядмаа ах анхны уран үгсийн чуулган гэж тодотгосон байна. Дагуул нь дандаа томчууд. “Улаан наран”, “Үүрийн туяа” романы эзэн Санжмятавын Дашдэндэв гуай, эдүгээ ерэн найман насыг насалж буй, шинэ оны босгон дээр Монголын төрөөс хөдөлмөрийн баатар цолоор шагнуулсан Бөхийн Бааст гуай, за тэгээд агуу Б.Явуухулан, Д.Пүрэвдорж, С.Эрдэнэ нар байжээ. Хамгийн залуу нь гэхэд өдгөө наян таван настай, ардын уран зохиолч Шагдарын Дулмаа гуай байсан гээд бодохгүй юу. Ядмаа ах тэр үед аймгийн утга зохиолын дугуйлангийн эрхлэгч хорин хэдтэй, хөлс шууруулсан нөхөр явжээ. “Зохиолчид маань Өмнөговийн Сэврэй, Ноён, Баяндалай сумдын зүг хүлгийн жолоо залахаар хөдөллөө. Би тэднийг Баяндалай сум хүртэл гаргаж өгөх болов. Тэгэхнээ би мань нөгөө мундаг Явуухулан, Пүрэвдорж, Эрдэнэ нартай суудал зэрэгцэж Удвал даргын тэргэнд суудаг байгаа. Зохиолчдыг аян замд гаргаж өгөх хүн яаж хоосон явахав. Гурван килограмм алим, гурван лонх гоёоны архи ганзагаллаа даа. Тэд маань ч үнэр авах шиг боллоо. Замдаа Гурвансайхан уулын Ёлын ам руу дөхөж явтал тэргэнд жаахан саатал гарч жолооч Чүлтэмсүрэн гэж пар пар гэсэн хижээлдүү сайхан эр тэргээ үзэж шалгах юм боллоо. Ууланд цас орчихсон хүйтэн сэрүүн байсан тул бид ч тэрэгнээс буусангүй. Нөгөө зохиолчид чинь намайг хажуунаас нудраад байна шүү. Харсан чинь ам руугаа заагаад байна. Лав л алим идэх гээгүй архи л байх гэж бодоод лацтай архи яаж шүү задалснаа ч мэдсэнгүй. Нөгөө хэддээ хундагалж өглөө. Удвал гуай өмнө суугаад байдаг. Духны хөлс чийхраад л байдаг. Гэтэл Удвал гуай эргэж ч харсангүй. “Та нар минь наадахаасаа муу Чүлтэмсүрэнд жаахан амсуулаарай л даа” гэж байна. Нөгөө хэд ч таг дуугүй, битүү тэргэнд архины үнэр танар хэцүүдээ биз” гэж наргиан наадаантай өгүүлсэн байдаг. Ингэж Говь Гурвансайханы Ёлын амны тэртээ “Уран үгсийн чуулган”ы мэргэдийг Ядмаа ах минь гоёоны архиараа дайлж явжээ. Удвал гуайн дагуулууд шүлэг найргаа уншиж, сэтгэл бадарч явсан аян замд жинхэнэ сонгодог бүтээлүүд төрсөн түүх бичигдэнэ.

Өмнөговьд болсон тэрхүү уран үгсийн чуулганы үеэр их Явуу “Тэхийн зогсоол”оо олсон байдаг. Зохиолчид Сэврэй суманд малчныд хэсэг саатахад Явуу янгирын тухай гэрийн эзнээс асууж бодлогошрон суусан тухай Пүрэвдорж гуайн ч, Эрдэнэ гуайн ч аль алиных нь тэмдэглэлд байдаг. Өмнөговийн Сэврэй сумын эгэл малчны ярианаас гол сэдвээ болгож Явуу алдарт “Тэхийн зогсоол” дуулиа өөрийн ачит эцэг анчин Бэгзийн дурсгалд зориулж бичсэн. Тэгвэл дараа жил нь буюу жаран есөн оны аравдугаар сарын дунд үеэр Баянхонгор аймагт болсон “Уран үгсийн чуулган”д Удвал дарга мөн л Дашдэндэв гуайг, төрийн шагналт Чойжилын Чимидийг, партизан Жүгдэрийн Дамдин гуайг, за тэгээд Д.Пүрэвдорж, С.Дашдооров, С.Лувсанвандан, Д.Гармаа нарын аваргуудыг дагуулаад гарч өгчээ. Хамгийн залуу нь төрийн шагналт яруу найрагч Долгорын Нямаа явсан байдаг. Тийн явахдаа Шинэжинст сумаас урагш Бүгийн хоолой, Ногоон цав гээд байгалийн өвөрмөц сонин тогтоц бүхий газрыг үзэж, Эхийн голын бударганат говийн нэгэн айлд буужээ. Тэднийд зохиолчид үймж шуугьж байх хооронд тэмээ хариулж явсан арван зургаан настай илгээлтийн эзэн охин Сүхбат нь иржээ.

Тэрээр онгон зэрлэг хулангийн унагыг нялхад нь тэмээгээр хөөж бариад гэрийн гадаа аргамжчихсан байж. Хулангийн унаганд шанагаар сүү уулгаад зогсож байсан гэнэ. Энэ үед амьтны үр зулзага гэхээр эгдүүтэй санагдаад өхөөрдөс хүрч Нямаа ах унаганы хилэн шиг зөөлхөн хамар дээр үнсчихсэн юм гэдэг. Хөөрхөн цагаан шидмэсэн ногтон дээр нь сар гаруйхны өмнө Эрхүүд аялж явахдаа “Восточно-Сибирская правда” сонины газраас дурсгасан ойн тэмдгээ зүүгээд өгчихжээ. Баруунаа ташиж яваа нарны гэрэлд “50” гэсэн тоотой тэрхүү алтан шармал тэмдэг медаль аятай гялалзаад хөөрхөн харагдаж билээ гэж Нямаа ах минь дурсдаг сан. Энэхэн агшинд Пүрэвдорж гуайд “Сайхан хотын хөөрхөн хархүү” гэдэг мөр ургаж улмаар “Сэгс цагаан Богд” алдарт найраглал төрсөн. “Нямаа зүүж явсан тэмдгээ Сүхбатын энгэрт зүүж өгөх санаа байсан боловч биднээс жийрхээд тэр унаганы ногтон дээр зүүгээд өгчихдөг юм байна. Сайхан хотын хөөрхөн хархүү гэдгийн цаана Нямаа байгаа гэсэн үг” гэж Пүрэвдорж гуай хэлдэг. Өмнөговийн уран үгсийн чуулган “Тэхийн зогсоол”ыг, Баянхонгорынх болохоор “Сэгс цагаан Богд”-ыг төрүүлсэн байх нь. “Энэ хэдийгээ дагуулаад хөдөө гадаа яваад ирсний дараа олон сайхан бүтээл төрдөг юм” гэж Удвал гуайн зохиолчдоо магтдаг байсан нь ч аргагүй үнэн ажээ.

Мөн наян найман оны зун Баянхонгор аймагт Монголын утга зохиолын өдрүүд болоход гадаад дотоодын 30 гаруй зохиолчид гурван чиглэлд хуваагдан явж уншигчидтайгаа уулзсан байдаг. Тэр тухай Бямбажавын Хүрэлбаатар найрагчийн дурсамж дурдатгалд бий. Баацагаан суманд зохиолчид цуглаж “Хүрэн морь”ны Ч.Лхамсүрэн гуайнхаа нэрэмжит бэсрэг наадам хийжээ. Орой нь Баацагааны төвд зохиолч уншигчдын уулзалт болж байх үест Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн найрагч Бямбажавын Хүрэлбаатарыгаа сэмхэн дагуулаад хоёул Цутгалан голд зусч байгаа садангийнх нь айлд очжээ. Мэдээж баахан дайлуулаа байлгүй. Мань хоёрыг явахад гурвын бедон шимийн архи өгсөн байна. Нөгөө айлаас холгүйхэн Бөөнцагаан нуурын хөвөөнд ирж шимийн архинаасаа хүртэж, Пүүжээгээ налж хэвтэх тэрхэн зуурт Хүрлээ найрагч

“Цахлайн сүрэг нисээд ч байгаа юм уу

Цагаан морьтой хүмүүс давхилдаад ч байгаа юм уу

Цутгалан голын эргээс зэрвэсхэн ажихуйд

Цугларсан их давалгаа нь цагаан шувууд шиг Бөөнцагаан

Амархан сайн явж ирэв үү гэж надтай мэндлэн

Аргалантынхаа уулсын хормой тулан мэлтэлзэж байна

Туг ширээ бөхөө сэрүүцүүлсэн атан тэмээд нь

Тунарсан их усныхаа сэжүүр гишгэчин зогсож байна

…Баранзад хадаг цэнхэртэн мэлтэлзэх уснаа

Байдрагийн гол цангасан адуу шиг орж ирж байна

Долгион болгоны нь дээр олон хэлийн шувуу босон сууж

Дотоод сэтгэлийн минь торгон аязыг хөглөж байна…” гэсэн нэгэн сайхан шүлгийг Пүрэвсүрэн ахдаа зориулж бичсэн байдаг. Ерэн есөн онд зохиолчдын эвлэлийн 70 жилийн ойн хүрээнд “Болор цом”-ын эздийн “Уран үгсийн чуулган” Эрдэнэт, Дарханд болж Улаанбаатарт өндөрлөж билээ. Таван минутын шүлгийн уралдаан цомын эздийн дунд болж “Дэрэнгийн хар азарга” Цэндийн Чимэддорж найрагч

“Чойном шүлэгтэйгээ монгол заяа

Чойбалсан хөшөөтэйгөө монгол заяа

Чимэддорж адуутайгаа монгол заяа

Чингис хаан дэлхийтэйгээ монгол заяа” гэж уншин Дарханы уралдааны тэргүүн шагналыг авч байлаа.

Утга зохиолын нялх жулдрай миний бие 2002 оны хавар Утга зохиолын сургуулийн хоёрдугаар ангийн товарищ Хөтөлд болсон “Уран үгсийн чуулган”д “Болор цом”ын эзэдтэй хамт оролцох хувь тохиосон. Найман “Болор цом”ын эзнийг Хөтөл хот урьжээ. Яг явахынх нь урдхан их Пүрэвдорж амжихаа байж л дээ. Ингээд нэг муу оюутныг оронд нь аваад явсан нь өчүүхэн надад оногдсон алтан хувь заяа байлаа. Тавдугаар сарын хаврын зөөлөн бороотой тэр өдөр найзууд минь намайг галт тэрэгний зогсоолоос үдэж гаргасан. “Явуу, Эрдэнэ, Чойжилын Чимидтэй нэг машинд явааг минь энэ хүмүүс хардаг ч болоосой гэж бодон цонхоо үе үе нээж явлаа” гэж Сүрэнжав гуайн дурдатгалд байдаг шиг Дөнгөтийн Цоодол, Тангадын Галсан, Цэндийн Чимиддорж, Дамбын Төрбат, Цоодолын Хулан, Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг, Баярхүүгийн Ичинхорлоо нартай намайг явааг энэ хүмүүс харж байгаа болов уу гэж бодож явсан сан хөөрхий минь. Дарханд вагон хоёр цаг зогсоход Төрөө, Чимээ, гурван бүсгүй найрагч цугаар бууж хаврын тунгалаг сарны дор дуулалдан бүжиж байсан даа. Хөтөлд болсон “Уран үгсийн чуулган”ы яруу сайхан одоо хэр нь сэтгэлээс гардаггүй. Чимээ ах минь “Малчин”, “Майга”, “Цагаан зээр”ээ омог төгөлдөр уншиж байсан нь одоо чиг нүдэнд харагдаж байна. Ичин, Мөөжиг, Хуланг залуучууд хэд ч дахиулж, ёстой нэг сэтгэлийн цэнгэл гээчийг эдэлсэн гэж санана. Ичинхорлоо “Жаргалын найман морины хатираанд жигүүрээ дэлгэсэн эр бор харцага

Жаргалтайн дэлгэрийн уран нугалаанд хар гунигаа задалсан эр бор харцага

…Гучин гурван шаргын жороонд нь дуртай эр бор харцага

Гурван хөх мөрний атираанд нь хайртай эр бор харцага

Цэггүй өндөрт гарлаа чиг үүрэндээ эргэдэг эр бор харцага

Чиггүй холд одлоо чиг нутагтаа хоргоддог эр бор харцага

Дутуу дуулж болдоггүй ардын дууны эр бор харцага

Дундуур хайрлаж болдоггүй амин зүрхний эр бор харцага”, “Арвайн шар зам”-аа уншаад л, Хулан хатагтай “Сайрхах юм даанч биш дээ, санчигандаа бууралтай эр хүнд би хайртай” гэдэг ч юм уу, эс бөгөөс

“Идэрхэн танхилхан нас минь надад ирэхгүй

Ийм л хаврын ногоо хөлийн дор ургахгүй

Инээд алдан өөдөөс чинь харах минь давтагдахгүй

Илбийн юм шиг зөөлөн салхи өнөөдрийнх шиг үлээхгүй ээ

Хайрлах юм бол одоо л намайг хайрла

Хар үсний минь долгионд хөл алдаж

Харцны минь эргүүлэгт намрын навч шиг унаж

Хаалганы минь гадаа харуулын цэрэг шиг зогсоо…” гээд залуусын зүрхийг оргилуулсан юм даг. Мөөжиг найрагчийн “Дагуулахдаа л дагуулна”, “Битгий урваарай миний хүү”, “Чамаас олсон эх орон” шүлгүүд уншигдах нь мэдээж.

“…Сайхан ижий минь намайгаа үүрч алхахад

Салхи чинь хүртэл хүнддэнэ гэж хийсч одсон

Ижийнхээ нурууг амрааж хөлд орохын цагт минь

Ивж ургасан өвс нь налж сөгдсөн эх орон минь

Ижийгээн би чамаас олсон

Гуниггүй залуу насаа би чамаас олсон

Гайхуулж бас гайхаж үрсэн он жилүүдийг чинь

Үсээ задалж, бүсээ тайлж сарыг чинь өвөртөлж хоноход

Өрөвдсөн байлгүй үүрээр зугтсан байсан

…Сайхан амрагаан бас чамаас олсон

Сартай шөнөөр хань хийж, салхиар чинь хүртэл гоёж үзсэн

Хилээн мануулах гэж төрүүлсэн олон эрсийн чинь

Хичнээнийг нь би шүлгээр уярааж өөрийгөө манууллаа

Булгилсан зүрхийг минь шалгах гэж

Бусдын амрагийг үзүүлэн тохуурхаж

Булаалдаж эрхлүүлсэн эх орон минь

Сайхан амрагаан би чамаас олсон….” гээд хачин тунгалаг шүлгүүдээ уншсан сан. Ингэж би уран үгсийн чуулганы ялдам яруухан эгшгэнд сэтгэл зүрхээ алдаж, зөөлөн цагаан бороонд налмайтал норсон юм даа.

Их Удвал ахайтнаас хойш Монголын яруу найргийн бурхдыг даргалах хувь ерөөл Мөнхцэцэг найрагчид оногдсон билээ. Тэрээр зохиолчдын хорооны гүйцэтгэх захирал байхдаа Пунцагийн Бадарч найрагчийн хэлснээр хэдэн хөгшин өвгөн дагуулаад Уран үгсийн чуулганаа хийж байсан. Удвал даргын дагуулууд гэдэг шиг Мөөжигийн дагуулаад гэвэл Шаравын Сүрэнжав, Пунцагийн Бадарч, Дөнгөтийн Цоодол, Бавуугийн Лхагвасүрэн, Тангадын Галсан, Дамдинсүрэнгийн Урианхай нар байж таарна. Тэр жил Дарханд “Болор цом” болоход мөн л Уран үгсийн чуулган утга төгөлдөр болсон. Сэрүүн тунгалаг байгаа ардын уран зохиолчид Лодонгийн Түдэв гуайгаас бусад нь очсон байж билээ.

Хаянхярваа гишүүний хишгийг ардын зохиолчид ч, “Болор цом”ын эзэд ч хүртэж л байсан. Бааст гуай бэлэгнийхээ гоёмсог куртикийг өмсөөд “Хөгшин би хойд мөсөн далайд очсон ч даарахааргүй боллоо” хэмээн олны инээдийг хүргэж байсан. Дарханы төвд мөн ойрхон сумдууд руу зохиолчид хуваагдан очиж шүлгээ уншив.Цоодол багш, Дулмаа гуай, Үржингийн Хүрэлбаатар доктор, Хулан найрагч бид Хонгор суманд очсон юм. Уулзалтын дараа ресторанд хоол идсэн. Тэр үед “Хонгорын хордлого” гэж ид яригддаг байлаа. “Хонгор чинь жигтэйхэн сайхан хоолтой газар байна” гэж Цоодол багш ёжтой нь аргагүй хэлж байлаа. Дарханы уран үгсийн чуулганд өмнөх жилийнх нь цомын эзэн Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар “Сэргэн мандлын сар”, “Түрэг охин” гээд тансаг шүлгүүдээ уншиж байсан санагдана.

Өвөрхангайн уран үгсийн чуулганы үеэр буурал Бадарч найрагч маань Ичинхорлоогоо “Хулсан ташуур” гээд зарлачихлаа. Дэндэвийн Пүрэвдоржийнх нь хайрласан нэр. “Та намайг хулсан ташуур гээд байхдаа яахав дээ. Арай өөр ардын дууны нэр олдохгүй нь уу. Би ямар хөх ч байхгүй, бөгс ч байхгүй урт гонзгой ташуур шиг хүн үү” гэж гомдоллоход Пүрэвдорж гуай “Тэгвэл талд унасан жавар гэж нэрлэе. Өөр нэр чамд зохихгүй” гээд хулсан ташууртайгаа үлдсэн юм гэдэг. Энэхүү дурсамжаа хэлээд Ичин найрагч нутгийнхаа тэнгэр дор

“Догшин хэмнэл, галзуу хурд, чөлөөт нисэлтийг би шүтдэг

Догдлон уйлагч, хүсэн тэмүүлэгч, зүтгэн дурлагч билээ би

Уудам цээлийн хүрэн бүргэд, говийн шуурганд атаархагч би

Уйтгарлан суугч, бардамнан гайхуулагч, халуун сэтгэлтэн юм аа…” хэмээн бадрангуй уншиж билээ. Лхагвасүрэн гуай дөнгөж шинэхэн гарсан “Зовсон сүү” номынхоо шүлгүүдээс, Галсансүх найрагч “Бурханд хэлэх зөвлөгөө” тэргүүт пост панк шүлгүүдээ, Эрдэнэ-Очир ах минь хайрын намуун эрхэмсэг шүлгүүдээ уншаад хичнээн сайхан байв даа. Өвөрхангайн дараа жил их Нацагдоржийг, их утга зохиолын бурхдыг төрүүлсэн Төв аймагт “Уран үгсийн чуулган” болсон. Утгын мэргэд чуулсан эл өдрүүдэд Төв аймгийн зохиолчдын ордны шав тавих ёслолд Сүрэнжав, Цоодол, Бадарч, Дулмаа нарын ардын зохиолчидтой хамт оролцож байсан минь түүх болон үлдэж дээ. Төв аймгийн уран үгсийн чуулганыг Бадарч ах, соёлын гавьяат нэвтрүүлэгч Ж.Бямбаа нар хөтөлж явуулсан. Буурал найрагч тайзан дээр Бямбаагаа хайгаад л. Хөшигний наана цаагуур зөрөөд. “Би энэ Бямбааг насаараа хайж байгаа хүн юм” гэж бас л үзэгчдийг хөгжөөгөөд авсан. Энэ үед Ичинхорлоо “Салхин сүнст” шүлгээ уншихад шог зохиолч Ишдоржийн Цэрэнжамц “Та нар Ичинхорлоог яагаад ч барахгүй. Энэ ямар агуу шүлэг вэ” гэж бүр нэг чин зүрхнээсээ хэлсэн нь санаанд тод байна.

Уран үгсийн чуулган ийм л яриа хөөрөөн дунд тансаг болдог. Мөнхцэцэг найрагчийн төрсөн нутаг Хатанбулагт тэр намар мөн л уран үгсийн чуулганыг хийсэн. Их говийн цагаан өвчүү Эргэлийн зоон дээр, эрийн хийморь бадраасан Сулинхээрийн заставт шүлгээ уншиж байлаа. “Мөнхцэцэгийг түрүүлэх жил цом өгөөгүй юм билээ. Монголын зохиолчдын эвлэл төрсөн нутагт нь цомыг нь нөхөж өгч байна” гэж Хайдавын Чилаажав найрагч хэлээд “Болор цом” гардуулсан. Мөөжигийнхөө болор цомыг Есүй хатны шүншигтэй Хатны булгийнх нь аршаанаар дүүргэж Урианхай, Галсан, Баяржаргал гээд цомын эзэн найрагчид дамжуулан хүртэж байсан говийн намар бас л мартагддаггүй. Боржгины гал голомт Говьсүмбэрт “Уран үгсийн чуулган” болохын үүдэл болгож энэхүү бичил тэмдэглэлийг тэрлэлээ. Яруу найргийн бадамласан оргилууд Монголын их утга зохиолд цагийн цагт төрж, ард түмнээ яруусган цэнгүүлэх болтугай.

Л.Батбаяр багштайгаа. 1962 он

Баянхонгор аймгийн төвийн арван жилийн сургуулийг 1963 онд төгссөн 10В ангийнхны сэтгэлийн өчил, дурсамжаас хуваалцъя. Эд бол төрөлх сургуулийнхаа аравдахь хаврын төгсөгчид юм. Урлаг судлалын доктор Соном-Ишийн Юндэнбат тэргүүтэй эл ангийнхан төгсөлтийн тавин жилийн ойгоо одоогоос таван оны тэртээ нижгэр тэмдэглэжээ. Ардын уран зохиолч Тангадын Галсангийн ногтгүй унага шиг, бялтгүй сум шиг явсан муусайн шавь нар нь эх орондоо ээлтэй сайхан сэтгэл өвөрлөж хувь хувийн энгүй хувь тавилангуудыг гэрэлтийн дээр нэгэнт бүтээжээ. Тархинд юүлсэн мэдлэгийн гэгээ, зүрхэнд үерлэсэн сэтгэлийн илчтэй жараад оны тоодгорхон охид хөвгүүд өнөөгийн нийгмийн түүчээлэгсэд болсон нь сайн багш нарынх нь сааршгүй эрдмийн буян буюу. Тэдэнд Л.Батбаяр, Б.Даваасүрэн, Б.Жамьянхорлоо, П.Варианжав, Б.Сэнгээ, Б.Ломбо, Д.Цээсүрэн, Дамдин, Д.Өлзий, С.Халзан, Б.Эрдэнээ, Ц.Төмөртогоо, А.Тогоо, С.Давдай, Т.Дамба, Ц.Гэндэнсүрэн, Б.Рагчаа нарын ачит багш нар хичээл зааж байж. Тэр дундаа Монголын уран зохиолын хичээлийг яруу найрагч Тангадын Галсан заасан аж. Шавь нарынх нь оюуны мэлмийд С.Давдай багшийнх нь самбарт нямбай гоё бичдэг нь кино дүрс мэт мөнхрөн үлдсэн бол “Мартахгүйн тулд толь бичиг” хөтлүүлдэг Т.Галсан багшийнх нь ёжтой, ухаалаг, уран сэцэн хэллэг өдгөө ч чихэнд нь хоногшиж, яруу найрагч хүний “амьд” дүр төрх нь сэтгэлийн их омог бахархлыг төрүүлж үлгэр дуурайл болж иржээ. Гэхдээ багшийнхаа “Тамирчин хүнийг харахуйяа” хэмээх шүлгийг хувиргаж

“Тамирчин хүнийг харахуйяа

Цаанаа л нэг хийморьлог

Тангадын Галсанг ажихуйяа

Наанаа л нэг хамарлаг” гэж зохиоцгоон сургууль даяар цээжлүүлж явсан гэж байгаа. Тэр үед найрагчийн “Төрсөн хүүгийн чинь үг” ном хэвлэгдчихсэн, “Арвайхээр” найраглал нь араажаваар байнга уншигдаж, ёстой л газарт буусан од байв гэх. 2003 онд ангийнхаа дөчин жилийн уулзалтаар Га багшийгаа урьж “Монгол” сэдвээр дурсамж хичээл заалгасан байна.

Анги удирдсан, монгол хэл-уран зохиолын багш Ламгивын Батбаяр нь шавь нартаа нийтийн бүжиг заах, сүлд модны наадмын баг хийх, өөрөө тэшүүр хийн мөсөн дээр гулгаж сургах зэргээр чин сэтгэлээ зориулж явсан буянтан гэнэ. Дэлхийн болон Оросын сонгодог зохиолчдын хөргүүдийг ханандаа залж, хивс, толь болсон мэргэжлийн хичээлийн шилмэл ангид чухам л багшийнхаа ачаар тэд сурсных оюуны солонгоо эртээ багадаа цацраажээ. Ангийн жижүүр хадгалдаг цоожтой шүүгээнээс дуртай номоо авч уншсаар ертөнцийг харах цонх нь эрт гэгээрчээ. Урлагийн үзлэг гэж болдоггүй байсан тэр үед Батбаяр багш нь ангийнхнаараа “Алиа Тогмид”, “Бардам туулай” жүжгүүдийг тоглуулсан нь чухамдаа соёлын нэг үзэгдэл болж байж. Ангийн багш нь ёстой л хүний хайлан болсон нэгэн байсныг шавь Долгорын Цагаанаа сагсан бөмбөгийн бүсийн тэмцээнд Арвайхээрт бэлтгэл хийж байхад ангийнхнаасаа нэг төгрөг цуглуулан өөрөө ч нэмэн 33 төгрөг, захианы хамт илгээж сэтгэл санаагаар дэмжиж байснаас илэрхий. Эдний ангийг арав төгсгөсөн хүн нь математикийн багш Б.Ломбо аж.

Очир алмаас хэмээгч дээдийн эрдэнэ байгалийн түг түмэн бодис, үзэгдэл юмсын тохироо бүрдсэн онцгой нөхцөлд үүсч бүрэлддэг шиг хэзээ ч, хэдийд ч нэг нэгийгээ үл мартах үнэнч дотно үерхэл сурагч ахуй үед тухайн хамт олны насан туршийн сэтгэл зүйн барилдлага болон тогтдог ажгу. Саваагүйтэж явсан нь санаанд тодхон, зүггүйтэж эрхэлсэн нь зүрхэнд дотно, уулзах тусам уулзмаар санагдах, холдоод явахад хоргодож саатах ангийн нөхөд гэдэг амь нэг тавилантай байдаг ажгу. Арвын В ангийн журналын нэрс Д.Баасанханд, Ц.Балжин, Ю.Бямбадулам, Д.Ганчулуун, Т.Гомбосүрэн, Д.Гүнхэн-Иш, Б.Дагвадорж, Ч.Дашням, С.Дашцэвэл, Б.Долгорсүрэн, З.Дулам, Д.Ёндон, С.Ичинхорлоо, Д.Лхагваа, Д.Лхамгарав, Н.Мягмарсүрэн, Н.Намнангарав, Б.Нацагдорж, Б.Нинж, Д.Нямдаваа, Н.Пэрэнлэй, С.Санги, Д.Сэнгээ, О.Сэр-Од, Г.Хавчуур, Р.Хэрэнбээрэг, Д.Цагаан, Т.Цэнд, С.Цэрэн, Ц.Чүлтэм, Г.Эрдэнэшан, С.Юндэнбат хэмээн дурайна. Амихандаа зугаатай, наргиантай хоч нэрээр нэгнээ дуудаж аснаа ч эдүгээ тэд мартсангүй. Нинжийг минж, Хавчуурыгаа хавч, Хэрэнбээрэгээ хэрээ, Дагвадоржоо таваг, Эрдэнэшангаа эрдэнэшиш гэх мэтээр гэм хоргүй нэрлэсэн бол манжин, зараа, аалз, ангаахай, ойл, алим, өнхрүүш, илжиг, гөлөг, бүргэд, шаазгай гэхчлэн нэгнийхээ үс зүс, хацар, ам, нүд, хамар, толгойн хэлбэр, алхаа гишгээ, хэл ярианы онцлогийг дайруулан өгсөн хорон гэмээр цаанаа л цайлган хүүхэд ахуйн хочууд ч бий. Төгсөлтийн хорин жилийн ойгоороо

“Балгансүрэнгийн Нацагдоржийн зүс нь алаг (шаазгай)

Бадамын Нинжийн үс нь сортой (минж)

Батын Дагвадоржийн ёроол нь цэцэгтэй (таваг)

Батын Долгорсүрэнгийн хал нь бөөрөнхий

Гончигдоржийн Хавчуурын хөл нь олон (хавч)

Гончигийн Эрдэнэшангийн навч нь өтгөн (эрдэнэшиш)

Дашлайн Гүнхэн-Ишийн өнгө нь түлэнхий (өнхрүүш)

Дашзэгвийн Лхагваагийн ам нь ангаахай (ангаахай)

Дамаагийн Баасанхандын бие нь аравгар (аалз)

Дансрангийн Лхамгаравын тусгал нь хол (цахиур буу)

Дуламын Нямдаваагийн хэргэм нь өндөр (Ван хан)

Долгорын Цагааны яс нь горзгор (яс)

Дообатын Сэнгээгийн толгой нь нь ойлон (ойл)

Доохүүгийн Ёндонгийн чих нь урт (илжиг)

Долгорын Ганчулууны … нь … хай (хужирхай)

Занын Дуламын нуруу нь гоё

Нацагийн Пэрэнлэйн үс нь ширүүн (зараа)

Ням-Очирын Намнангаравын хамар нь монхор (хамар)

Рэндоогийн Хэрэнбээрэгийн зүс нь хар (хэрээ)

Сэмбийн Сангийн хумс нь хурц (муур)

Сангийн Цэрэнгийн шүд нь хурц (гөлөг)

Сономын Ичинхорлоогийн … нь урт (…)

Соном-Ишийн Юндэнбатын нүд нь ёнхор (бүргэд)

Соном-Ишийн Дашцэвэлийн соосог нь цоорхой (соосог)

Тогоочийн Гомбосүрэнгийн сахал нь ардаа (Ван)

Түндэвийн Цэндийн бөөр нь улаан (яблоко)

Цогзолын Чүлтэмийн чих нь том (илжиг)

Чогжмаагийн Дашнямын навч нь далбагар (манжин)

Цэрэндашийн Балжингийн үс нь буржгар (меринос)

Юндэндоржийн Бямбадуламын нүд нь гэрэлтэй (чийдэн)” гэсэн наргиантай нэгэн зохиомж эвлүүлж элгээ хөштөл инээлджээ.

Тухайн үед өглөө сургуульдаа ороход нь жижүүр ангийнхан сурагчийн дүрэм, нусны алчуур, гутлын алчуур шалгаж байж нэвтрүүлдэг байж. Тиймээс эдгээрийн аль нэг нь дутуу тохиолдолд сургуулийн шургааган хашааны завсраар ангийн хэн нэг нь дамжуулах тохиолдол ч гардаг байжээ. Одооныхтой адил гар утас байгаагүй болохоор чухам яаж тийн сурамгай дамжуулдаг байсан юм бол доо гэж эдүгээ гайхацгаах аж. Тэр үед охид нь цэнхэр эмжээртэй ногоон дээлээр, хөвгүүд ногоон эмжээртэй цэнхэр дээл өмсөж жигдрэх Гэгээрлийн яамны зааврын дагуу хувцаслана. Одоотой адил баян, ядуугийн ялгал үгүй. Хүүхдүүдийн ихэнхи нь хажуу талд нь улаан таван хошуу оёж, оосрыг нь ширсэн ногоон даалимбан цүнхтэй аравдугаар ангиа төгсөж байжээ. Салаа салаагаараа дуу харилцах тэмцээн зохиож “Баруун уулын оройд

Баясгалантай хөхөө донгодно

Байгалийн сайхан зэрэглээнд

Баян нэгдэл тодорно” гэх буюу

“Хүрэн халзан тоомсгоороо

Хүрээд ирдэг Ворошилов

Гавшгай улаан цэргүүдээ

Ганцаараа командалсан Ворошилов” гэх мэтээр “Нэгдлийн тухай бодол”, “Хүрэн зандан ташуур”, “Сайхан хангайн буга” зэрэг дуунуудыг дуулцгаадаг байснаа тэд дурсана. Сургуулийнхаа концертонд С.Ичинхорлоо, Т.Цэнд нар байнга оролцдог авьяастнууд байв. “Газар уснаа явагч” киноны Гутериад тоглосон Вертинская хэмээх цэнхэр нүдэн бүсгүйн үзэсгэлэн гоод биширсэн Нацагдорж нь янз янзаар зурсаар хожмоо алдартай зураач болсон түүх бий. Нацагаа зураач Хөвсгөлийн тайгад таван жил судалбар хийж “Улаан тайгын орноор” хэмээх байгалийн гайхамшигтай үзэсгэлэнгээ гаргаж байж. Муур хулгана болж, чоно тарвагацан хөөцөлдөж, маатаг цохин манаргаж, алчуур хаяж тоглосон гэнэн хонгор насаа Баянхонгор хэмээх эсгий хотод үдсэн эдний ангийнхан мартаагүй ээ. Намхай хэмээх намхан багш нь хүртэл шавь нартайгаа байлдаж тоглож байсан гэхээр тэр үеийнхэн нэг бодлын их гэгээн хөөрхөн эвдрээгүй байжээ.

20 жилийн уулзалтын үеэр

Ангийн “шадар гурав” Д.Ганчулуун, Д.Цагаан, Д.Сэнгээ нар ангидаа нэг ширээнд суухаас гадна нэг гэрт хамт амьдардаг, гурвуулаа Долгор нэртэй ээжтэй сонин хувь заяатай хүүхдүүд байж. Тэд ялгахын аргагүй ижил бичгийн хэвтэй учир бичгийн ажлын шалгалтаа солиод хийчих ч боломжтой байсан гэдэг. Ангийн охин Баасанханд нь Анагаах ухааны их сургууль дүүргэж хилийн цэргийн ангийн эмнэлгийн албаны дарга, ШШБЕГ-ын төв эмнэлэгт эмч, тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад тэнгэр зүг оджээ. Ангийнхныг мэргэжлээр нь дурдвал Ц.Балжин эдийн засагч, Ю.Бямбадулам, Д.Ёндон нар физик-математикийн багш, Д.Нямдаваа, Монгол-Зөвлөлтийн онц хилчин Н.Пэрэнлэй орчуулагч, Байтагийн арван баатрын нэг Чойжингийн хүү Дашням агсан нар мэргэшсэн нягтлан бодогч, Онон-Балжийн буриад охин Батын Долгорсүрэн, С.Санги нар хүүхдийн эмч, Б.Нинж, Д.Лхамгарав нар агрономич, Р.Хэрэнбээрэг биеийн тамирын багш, Д.Цагаан Мод боловсруулах үйлдвэрийн инженер-механик, Т.Цэнд уулын инженер, цахилгаан механикч, Г.Эрдэнэшан, Ц.Чүлтэм нар эдийн засагч, Д.Сэнгээ геологич, Н.Намнангарав орос хэлний багш, О.Сэр-Од монгол хэл-уран зохиолын багш, Д.Ганчулуун, Т.Гомбосүрэн, Б.Дагвадорж нар зоотехникч гээд явж өгнө. Ангиасаа анх дээд боловсрол эзэмшсэн Д.Гүнхэн-Иш дэд хурандаа цолтой цэргийн шилдэг дарга аж. Соном-Ишийн Дашцэвэл бол Вьетнам улсын их сургууль, ЗХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины судлалын аспирантур, БНХАУ-ын Наньжин хотын их сургуулиудыг дүүргэсэн ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнд эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, Олон улс судлалын төвийн захирал, Зүүн ба Зүүн өмнөд Азийн секторын эрхлэгч зэрэг хүндтэй алба хашиж яваа манай улсын шилдэг сэхээтнүүдийн нэг гэнэ. Тэрээр вьетнам хэлнээс уран зохиолын олон ном орчуулсан бөгөөд Монгол-Вьетнамын Найрамдлын нийгэмлигийн захирлаар арав гаруй жил ажиллажээ. Харин З.Дулмаа Эрхүү хотын Улс ардын аж ахуйн их сургуулийг банкны эдийн засагчаар дүүргэж ирснээс хойш Улсын банкинд хэлтсийн дарга, газрын орлогч дарга, ХОТШ банкинд салбарын эрхлэгч зэрэг албыг гуч гаруй жил хашжээ. Эдний ангиас “Монголын өмгөөлөгчдийн алдар” алтан медаль хүртсэн шүүгч, шүүхийн даргаар ажиллаж явсан хүн бий. Тэр бол Хууль, шүүхийн байгууллагын ажилтан Сономын Ичинхорлоо юм. Эрхүү хотод үслэг савхин эдлэлийн нарийн мэргэжлээр суралцаж төгссөн авьяаслаг үйлчин мастер оёдолчин Дашзэвэгийн Лхагваа нь эдүгээ найзуудынхаа дунд алга. Амь нэг нөхдийг сэм сэмхэн хагацаадаг орчлонгийн жамыг яалтай.

Монголын урчуудын эвлэлийн хорооны Үзэсгэлэн сурталчлах гадаад харилцааны даргаар олон жил ажилласан зураач Балгансүрэнгийн Нацагдорж бол Герман, Финланд, Япон, Франц, АНУ, Итали, Энэтхэг, Голланд, Австри, ОХУ, Чехословак, Болгар, Румын, Унгар зэрэг оронд үзэсгэлэнгээ толилуулж, “Улаан тайгын нутгаар”, “Хөвсгөлийн цэнхэр уулс”, “Цагаан мөнгөн тайга” бие даасан үзэсгэлэнгээ эх орондоо гаргасан байгалийн их зураач бас бурхны орныг зорьжээ. Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Ц.Чинзориг, яруу найрагч Шагдарын Уянга нартай андалж явсан эл их хүмүүн “Хан Богдын нутгаар”, “Мэргэдийн ухаанаас түүсэн богц”, “Оюун ухааны гэгээ”, “Винсент Ван Гог” зэрэг олон сайхан ном туурвисан уран бүтээлч билээ.

Г.Хавчуур бол Хэвлэлийн , аж үйлдвэрийн инженер хүн. Тэр “Үнэт цаас” компанийн захирал, Улсын хэвлэлийн комбинатад ахлах мастер, үйлдвэрийн дарга, “Адмон” компанид редактор зэрэг алба хашиж Монголын хэвлэлийн үйлдвэрүүдийн холбоог санаачилсан Хэвлэлийн салбарын тэргүүний ажилтан аж. Доктор С.Юндэнбатын хувьд Баянхонгор аймгийн Соёлын хэлтсийн дарга, Монголын хөгжмийн зохиолчдын эвлэлийн хорооны дэд дарга, Утга соёлын өвийн үндэсний төвийн гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж ирсэн Монголын соёлын томоохон төлөөлөгч бөгөөд 2009 оноос Соёлын өвийн төвийн “Биет бус өвийг хамгаалах” хэлтсийн даргаар ажиллахдаа морин хуур, уртын дуу, тууль, цуур, лимбэний битүү амьсгаа, уран бичлэг, монгол гэрийн урлал зэрэг монгол соёлын хосгүй ховор төрлүүдийг ЮНЕСКО-гийн жагсаалтад бүртгүүлж, хүн төрөлхтний соёлд монголчуудын оруулсан хувь нэмрийг баталгаажуулсан гавьяатан билээ. Ийм л нэгэн гайхамшигт түүхтэй ангийнхны дурсамжаар түрхэн аялах завшаан уншигч та бидэнд тохиосонд баяртай байнам би.