Month: January 2019

Гэрэл зургийг Г.МЯГМАРСҮРЭН

“Танайд өнжье” булангийнхаа зочноор УИХ-ын дарга М.Энхболдын улс төрийн бодлогын зөвлөх, хууль зүйн ухааны доктор Б.Гүнбилэгийг урилаа. Академич Ж.Болдбаатарын хүү гэдгийг уншигчид андахгүй мэдэх энэ эрхэм хуульч мэргэжилтэй. Б.Гүнбилэг хуульчийнх Хүүхдийн зууд байрлах таван давхар саарал орон сууцнуудын нэгэнд аж төрдөг юм байна. Биднийг очиход гэргий нь хаалгаа тайлж өгөв. Я.Ижилмөрөн гэж өвөрмөц ховор нэртэй бүсгүй “Монел” гэдэг телевизийг Монголд анх угсарсан, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, инженер Ш.Ялалтын бага охин аж. Австралийн элчин сайдын яаманд ажилладаг юм байна. Ижилмөрөн бүсгүй “Өдрийн сонин”-оос сэтгүүлчид ирнэ гээд бид хоёр та хэдийг хүлээгээд сууж байлаа. Хүүхдүүд маань сургууль амраад манай аав, ээжийнд зуслан дээр байгаа, бид хоёулаа л байна” гэсээр угтав. Тэд 83 дугаар сургуулийн нэг ангийн хоёр. Я.Ижилмөрөн 10 дугаар ангиа төгсөөд бизнесийн сургуульд суралцахаар Лондон хотыг зорьж байж. Хүүхдүүдийнх нь нэр ч их содон, утга бэлгэдэлтэй юм. Г.Тодсэцэн, Г.Сэцэн гэсэн нэрийг өвөө аав нь өгчээ. Эдний бага охин гуравдугаар сургуульд суралцдаг аж. Хичээлтэй нь ойрхон гээд энэ айл өвөөгийндөө нүүгээд ирж. Харин өвөө нь Улсын Хоёрдугаар төв эмнэлэгт нэг өдөр өнжөөд эмчилгээ хийлгэдэг тул энэ хоёр маань аавынхыгаа тус эмнэлэгтэй ойр өөрийн гэр рүү нүүлгэж, нэг ёсондоо хоёр айл зөрж байраа солин амьдраад хоёр жил болжээ. Өвөөгийнх гэдэг нь академич Ж.Болдбаатар гуайнх. Энгийн даруухан хэрнээ цаанаа тохилог, дулаахан уур амьсгалтай энэ айлд хоёр цаг хэртэй саатлаа. Жижиг өрөөн дэх шашны шастирууд, хоймортоо залсан номын өрөө нь нүдэнд тусав.

Гэрийн эзэн багадаа яруу найраг сонирхдог хүү байж, бүр яруу найргийн “Хүрэл тулга” наадамд оролцоод ч авч. Уран зохиолд шимтсэн, бичих дуртай тэрээр дунд сургууль, оюутан ахуйдаа “Би чамд хайртай”, “Улаан Халтар Майамид зочилсон нь” гэдэг хүүхдийн ном бичиж байснаа сонирхуулав. Энэ ном нь 10 мянга гаруй хувь хэвлэгдэж байжээ. Б.Гүнбилэгийн ээж нь дууны яруу найрагч. С.Оюунчимэг гэхээр уншигчид андахгүй. Гэрийн эзэн “Ээж минь намайг тав, зургаатай байхад өмнөө суулгаж байгаад шүлэг их хэлүүлдэг байж билээ. Шүлэг бичих аргачлалыг зааж өгнө. Би бичиг мэдэхгүй, ээж миний хэлснийг бичгийн машин дээр бичнэ. Оройжингоо л галт тогоондоо шүлэг яриад суудаг хоёр байлаа шүү дээ” гэж хэлээд хөгжилтэй инээлээ. Наймдугаар ангидаа дүүргийнхээ “Хүрэл тулга” наадамд орж хоёрдугаар байранд орж байснаа яриад бөөн инээд болов. “Яагаад ч юм би цэрэгт явмааргүй санагдана. Яваад ирэхэд минь Дулмаа хүнтэй суучихсан байх мэт бодогдоно” гэсэн сүрхий том үгтэй, өөрийнх нь хэлснээр “эх оронч бус” шүлгийг “Соёмбо” кино театрын тайзан дээрээс уншиж байж. Гүнбилэг эхнэрийнхээ аягалж өгсөн цайг оочлонгоо “Бичих тал дээр аав, ээж хоёр чадлаараа зааж өгөхийг оролдсон.

Гэр бүлийн нөлөөлөл л дөө. Аав минь Монголын том сэхээтнүүдийн нэг. Ээж минь шүлэгч. Зохиолч, яруу найрагчид манайхаар их ирнэ. Тийм орчинд өссөн болохоор бичих дуртай болсон байх. Харин хуульч болоод ерөнхийдөө орхиод байна. Уянгатай гэхээсээ илүүтэй, түн тан, түс тас гэсэн юм бичдэг болж” гэж дурсамж сөхөв.

Тэр наймдугаар ангидаа “Охид ба хөвгүүд” гэдэг өсвөр насныханд зориулсан сонины эрхлэгчээр ажиллаж байжээ. Сонин дээрээ гадаад дууны үгийг Герман, Америк сэтгүүлээс олж хэвлэдэг.Нөхөн Үржихүйн эрүүл мэндийн чиглэлээр НҮБ-ын Хүн Амын сангаас санхүүжилт аван, нийтлэл гаргадаг байснаа ярив. 1990-ээд оны дундуур сонинд ажиллаж байхдаа өдгөө нэрд гарсан олон алдартантай ярилцлага хийж явсан сонирхолтой түүхтэй юм байна. Түүний гаргаж байсан сонинд Асашёорюү Д.Дагвадорж, жүжигчин Д.Нарансолонго, Номин Талстын залуус гээд тухайн үеийн амжилттай явсан охид, хөвгүүдийн анхны ярилцлагууд гарч байж. Тухайн үед залуусын шүтэж, үлгэрлэн дуурайж байсан бүх л ододтой ярилцаж байжээ. Сонирхуулж хэлэхэд 1997 онд есдүгээр ангид байхдаа Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй сурагч хүү ярилцлага хийн сониндоо нийтэлж байжээ. Тухайн үед “Охид ба хөвгүүд” сонин 2000 хувь хэвлэгдэж, чамгүй амжилттай сонинуудын тоонд багтаж явжээ. Гэрийн эзэн 1996, 1997 оны улсын шилдэг сурагч болж байсныг эхнэрээс нь сонсов. Эхнэр нь мөн сонин гаргахад нь тусалдаг байж. Нэг удаагийн ярилцлага ээжийнх нь ажлын өрөөнд Д.Дагвадорж гэж тамирчин сурагчийн амжилтын тухай өрнөж. Ирээдүйн аварга хүүтэй, энэ айлын гэргий, тухайн үеийн сурагч Ижилмөрөнгийн авахуулсан зураг байдаг гэнэ.

Б.Гүнбилэг шүлэг, уран зохиолоос гадна бөхөд хорхойтой байж. Сурагч байхдаа жүдо бөхөөр хичээллэдэг байжээ. Жүдогоор хичээллэж байх үедээ нүдний хагалгаанд орж эрүүл мэндийн шалтгаанаар спортын хөдөлгөөнийг орхижээ. Нэг хоёр жил спортоор хичээллэхгүй байж. Спортод дуртай 18-хан настай хүү яаж зүгээр суухав, штанг өргөж эхэлжээ. 1998 оноос өнөөдрийг хүртэл штангийн дасгал хийж байгаа аж. Пауэрлифтингийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс хэд хэдэн медальтай юм байна. Гэрийн эзний уугуул нутаг нь Булган аймгийн Бугат сум. Хэдийгээр хотод өссөн ч завсар зай гарвал л нутаг руугаа явчихдаг гэнэ. Бага насных нь сайхан дурсамжууд айргаараа алдартай Могодтой ч холбоотой гэнэ. Ээж нь Могодынх. “Хуульч гэдэг ажилтай боловч, заримдаа Булганаас анд нөхөд, ах дүүгээс ирсэн мах, айргийг борлуулах ажил өрнөнө. Зарим хүмүүс намайг мах, айрагны ченж гэж боддог байх” хэмээн гэрийн эзэн хэлэнгээ, энэ намар 21 идэш борлуулснаараа бахархлаа. Цагаан сар дөхөөд айраг зарах улирал нь эхэлжээ.

Бөхөд хорхойтой хуульч залуу Булган аймгийн “Булган хангайн хүчитнүүд”, “Булганхан” бөхийн дэвжээнийхэнтэй их ойр байдаг, эдгээр дэвжээний тэргүүлэгчээр ажилладаг байна. Хааяа нутгийн бөхчүүд дээр очиж бэлтгэл хийдэг байна. “Зурагтаар гардаг том бөхчүүдтэй барилдаж хийморио сэргээх ч сайхан байдаг юм. Хааяа нэг дасгалжуулагч багш нараар одоо ч нуруун дээрээ “сурдуулахад”, тархи нь сэргээд явчихдаг гэнэ. 2003 онд Нэгдүгээр хорооллын байрны, зодог, шуудаг оёдог С.Нямдорж ах нь улсын арслан Д.Азжаргалын багадсан зодог шуудгийг өгөөд “Чи нэг барилдаач. Бөхчүүдтэй барилдахыг чинь харахаар дориун барилдчихмаар юм шиг санагдаад байна” гэж. Тэгсэн С.Нямдорж ахынх нь найз улсын харцага Г.Ганхуяг барилдахдаа өмсдөг байсан гутлаа өгчээ. Харцагын аав Ганзориг улсын цол авахдаа тэр гутлыг өмсөж байсан гэнэ. Харцага ч өөрөө улсын цол авахдаа өнөө гутлыг өмсөөд туг тойрч байжээ. Ийм утга учиртай гутал жийж, хуурай ахынхаа бэлэглэсэн зодог шуудгийг өмсөөд Булганыхаа Хишиг-өндөр сумын бөхийн барилдаанд хүч үзжээ. Мань эр “Зүгээр зогсож байгаад л түрүүлчихсэн байх”гэж хошигносныг бодоход бөхөөр хичээллээд энэ спортоор явсан бол хоосонгүй байсныг нь түвэггүй харчихаж болохоор юм.Б.Гүнбилэг “Тэр үед манай Хишиг-Өндөр сумын барилдаанд улсад дөрөв давчихсан аймгийн арслан гээд л тухайн үедээ цуутай том бөхчүүд зодоглосон. Тэр сайхан аавын хөвгүүд дундаас сумын заан болчихсон юм. Би тухайн үедээ нэлээд том биетэй байсан. 130 гаруй кг жинтэй. Том биетэй болохоороо баглаж зогсож байгаад л хүн мэх хийхээр нь мушгисаар байгаад үзүүр түрүүнд үлдчихсэн. Бөхөөр явж болох юм байна гэсэн бодол тэр үед төрсөн шүү. Гэхдээ тухайн үед ажил ихтэй, бөхөөр анхлан хичээллэхэд “хөгширсөн” байсан учраас тэгсгээд зогссон” гээд яриагаа үргэлжлүүлэв.

Б.Гүнбилэг, академич Ж.Амарсанаагийн удирдлага доор анх ажилд оржээ. Ачаалалтай ажиллаж сурсан тэр жилүүдийнхээ тухай “Тэр хүний удирдлага доор жинхэнэ ажлын машин болсон доо. Нойр хоолгүй орчуулга хийдэг байлаа. Ачаалал даах чадвар суулгасанд нь их баярлаж явдаг. Тэр үеийн манай Хууль зүйн үндэсний төвийнхөн Ж.Амарсанаа, Б.Чимид багшийн гараар орсон,одоо бол мундаг хуульч нарболжээ. Ажилд орсноос хойш зав зай гэж бараг гарахаа байсан. Ингээд л бэлтгэл хийж чадахгүй болж аажмаар бөх барилдаж болмоор юм гэсэн итгэлээсээ хөндийрсөн дөө. Аймагт нэг удаа дөрөв, нэг удаа гурав давсан. Бэлтгэл олигтой хийхгүй хүн тэгсгээд л явж байгаа юм” хэмээв.

Гэрийн эзэгтэй Я.Ижилмөрөн нөхрийнхөө талаар “Хүн хүнийг ханилан байж мэддэг юм билээ. Сайн талыг нь өдөр ирэх тусам л таньж мэдэж байна даа. Миний хань чинь хөдөлмөрч, илэн далангүй гээд сайхан чанар ихтэй. Бусдад шаардлага тавьж чаддаг. Хоосон яриад явдаггүй. Бид хоёрт цагийн юмыг цагт нь хийхийг арван жилийн багш нар маань сайн ойлгуулсан гэж боддог” гэж хэлээд бидний өмнө цай хоол өрөв. Чанасан мах, бууз, сүүтэй цай өрсөн ширээний ард гэрийн эзэн, эзэгтэй хоёрын анх танилцсан түүх хөвөрлөө. Б.Гүнбилэг бидэн рүү тавагтай бууз ойртуулангаа “Түрүүн хэлсэн дээ, бид хоёр 83 дугаар сургуулийн нэг ангийн хоёр гэж. 1988 оны есдүгээр сарын 1-нд нэг ангид сурч эхэлсэн дээ. Би гэргийгээ тавдугаар ангиасаа л нууцхан харж эхэлсэн. Наймдугаар ангидаа Ижилээ өөр сургууль руу шилжих болов оо. Тэгээд хайртай гэдгээ хэлчихлээ. Өнөөх чинь ойлгож өгдөггүй, хүлээж аваагүй. Есдүгээр ангидаа би МУИС-ийн лицей сургуульд элсэн орлоо. Есдүгээр сарын 1-нд ангидаа ортол манай хүн сууж байдаг байгаа. Тэгээд л бие биеэ жигтэйхэн танимхайраад, би ч заяаны хань энэ тэр гээд бодчихсон хөөрөв. Хоёр дахь өдөр нь анги дээрээ яаран сандран давхиад ортол манай хүн байдаггүй. Тэгсэн чинь буцаад 83 дугаар сургууль руугаа шилжсэн гэнэ. Би ч аав, ээждээ худлаа хэлж, онцгүй сургууль байна гэж байгаад 83 руугаа Я.Ижилмөрөнгийнхөө араас буцаад шилжиж очлоо. Гэтэл манай хүн дахиад алга болчихдог байгаа. Сураг сонссон чинь 13 дугаар сургууль руу шилжчихэж. Араас нь дахиад шилжилтэй биш. Тэгээд өөр өөр сургуульд сурч аравдугаар ангиа төгсч байлаа. Манай хүн аравдугаар ангиа төгсөөд Лондон руу бизнесийн сургуульд явсан. Би ч МУИС-ийн Хуулийн сургуульд элслээ. Хоёрдугаар курс төгссөн зун Англиас манай хүн амралтаараа ирээд ангийнхнаараа уулзаж байсан юм. Ингээд бүр хожим 2004 оны нэгдүгээр сарын 23-нд албан ёсоор гэр бүл болсон доо” гэж дурсамж сөхөв. Гэрийн эзэн“Би чамд хайртай” гэх номыг ханьдаа зориулж бичиж байжээ. Тал нь бодит амьдрал, тал нь зохиол гэнэ.

Б.Гүнбилэг мэргэжлийн нэг сэдэвт хоёр бүтээл, хамтарсан 20 гаруй ном бүтээжээ.

УИХ-ын даргын зөвлөхийн ажлынхаа талаар “Д.Лүндээжанцан багш УИХ-ын дарга байхад би хуулийн зөвлөхөөр ажиллах боломж тохиосон юм. Д.Дэмбэрэл гуайг УИХ-ын дарга болоход залгаад даргын хуулийн зөвлөх болж байлаа. Д.Дэмбэрэл гуай надад санал тавьсан юм. Би цөөхөн хэдэн сар ажиллаад эхнэртэйгээ хамт Австрали явсан. Би тухайн үед 28 тай залуу байлаа. Намайг УИХ-ын даргын зөвлөх байхад долдугаар сарын 1-ний үйл явдал болж, тухайн үедээ хуульчийн хувьд өөрийн хэмжээнд “самгардаж” л явсан. Одоо болж байгаа жагсаал цуглаан надад их танил санагдаад байгаа шүү. Байнга очиж байгаа. Дотор нь орж мэдрэхгүй бол эрсдэлийн менежмэнт гэдэг зүйлийг хүн мэдэрдэггүй л дээ. УИХ-ын дарга М.Энхболдын зөвлөх хийгээд жил орчим болж байна. Анх ажил авахад Ерөнхийдөө одоогийн хэл ам гарчихсан байсан. Дайраад байгаа энэ үйл явдал эхэлчихсэн байсан гэсэн үг. Намайг жагсаал, цуглаанд очихоор хүмүүс гайхаад байдаг. Би жагсаал бүр дээр очдог. Газар дээр нь мэдрэх өөр. Хүмүүсийн харцнаас эхлүүлээд ондоо шүү дээ. Монгол Улсын Их Хурлын дарга гэдэг чухал албан тушаал. Ийм албан тушаалтаны зөвлөх хийнэ гэдэг бахархмаар. Аль ч үеийн УИХ-ын даргыг шүүмжлэх үзэгдэл байдаг. Энэ бол байдаг л зүйл. Маргааш нар манддагаараа мандана. Монгол Улс хөгжих итгэлээ огт алдаж болохгүй” гэж ярилаа.

Харин эхнэрийгээ дагаж Австрали явсан талаараа “УИХ-ын даргын зөвлөх хийж байсан хүн Австралид очсон. Тэнд арьсны үйлдвэрт зургаан сар ажилласан даа. Өндөр цалинтай, өдрийн 12 цаг ажиллана. Долоо хоног бүр цалингаа авдаг. Зарим долоо хоногт 1500 доллар авдаг байсан. Би урьд нь гадаадад аяга, угаагч, зөөгч гээд өчнөөн ажил хийж явсан. Гэтэл Австралид очиж арьсны үйлдвэрт ажилласнаараа хөлс гэдэг үгийн утгыг ойлгосон. Өмнө нь хийж байсан ажлууд юу ч биш байсан юм билээ. 60-70 кг-ын арьсыг зулгаагаад, огтлоод дэгээнд өлгөх үйлдлийг 12 цагийн турш хийнэ. Хурууны өндөг бүгд хагарчихдаг юм билээ. Бяр их сууна. Тэнд ажиллаж байх үед Б.Чимид багштайгаа яриад Монголдоо ирж доктороо хамгаалж байсан. Буцаад Австралид очоод Мелбурны их сургуулийн Азийн судалгааны төвд зочин судлаачаар ажилласан. Доктор болох чинь ондоо юм билээ. Амьдрал гэдэг сонин. УИХ-ын даргын зөвлөх гээд улс орны хэмжээний юм ярьж явсан хуульч Австралид очоод арьсны үйлдвэрт ажилласан. Тэгээд дараа нь доктороо хамгаалаад арьсны үйлдвэрт биш, Мельбурн гэх томоохон сургуульд тусдаа өрөөтэй судлаач болчихсон. Ер нь гадаадад ажиллавал мөнгөтэй харьцаж сурдаг.Гадаадад амьдарч байхад найз нөхдийгөө их үгүйлдэг юм. Эх орон найз нөхдөөс эхэлдэг юм шиг л. Найз нөхөдтэйгөө гуниг зовлон, баяр хөөр гээд бүхий л зүйлээ хуваалцдаг болохоор тэгдэг шиг байгаа юм. Нээлттэй харилцаж, баяр цэнгэл, зовлонгоо хуваалцана гэдэг зүйлийн сайхныг мэдэрдэг. Манай эхнэр үрэлгэн биш, аж ахуйч хүн л дээ. Англи, Австрали, Америк, Герман гээд орнуудад амьдарч үзэж бид. Хуруу хумсаа хугалан байж яаж мөнгө олдгийг өөрсдийнхөө хүүхдүүдэд ойлгуулахыг бид хоёр хоорондоо ярьдаг” хэмээн ярихад эхнэр Я.Ижилмөрөн нь “Хөдөлмөрлөөд л байвал болдог гэж бид хоёр боддог. Арван жилээсээ л ажил хийж эхэлсэн” гэсэн юм.

Эдний гэр бүл Улсын их баяр наадмыг өргөн хүрээнд тэмдэглэн өнгөрүүлдэг гэнэ. Энэ талаараа “Манай ээжийн аав халхад алдартай уяач байсан. Тийм болохоор манай гэрийнхэн Улсын баяр наадмыг өргөн хүрээнд тэмдэглэдэг. Манай нагацын талынхан, найз нөхөд бүгд л морь уядаг хүмүүс байсан. Одоо манайх хэдэн адуутай. Булганы Бугат, Орхон сумдад бий. Хүүхдүүдээ ер нь хөдөө явуулчихдаг. Тэднийгээ хөдөө байж зөв хүн болоосой гэж л их боддог доо” гэлээ.

Эцэст нь түүнээс сонгуульд нэр дэвших үү гэж асуухад “2012 онд нэр дэвших гэж байгаад больсон юм. 2016 онд нэр дэвшээч бодит санал ирсэн. Тэр үед аав минь “Миний хүү яах юм бэ. Хэрэггүй. 40 хүрсэн хүн, дөрөө даасан ат гэдэг юм, бодоорой. Ц.Элбэгдоржийг анх Ерөнхийлөгч болж байхад улс даяараа Ц.Элбэгдоржоос сайхан хүн байхгүй гэж байхад “Шударга ёсны тухай дахиж битгий яриарай, Ерөнхийлөгч өө” гэдэг нийтлэл бичээд адлуулж байсан юм. Дараа нь Америктай Монгол Улс Эдийн засгийн ил тод байдлын гэрээ байгуулахад “Болохгүй ээ” гээд Үндсэн хуулийн Цэцэд өгч байсан. Ерөнхийдөө хаана болохгүй юм байна, хаана эрсдэл байна гэдгийг л хуульчид хардаг. Тийм болохоор эргээд харахад дандаа л эрсдэлтэй сэдэв дээр дуугарч байж. Одоо хийж байгаа ажлын нөхцөл ч гэсэн, хүмүүст эрсдэлийг хэлж байгаа. Цаг хугацаа ойлгуулна. Тийм болохоор хуульчид хуулиа ярьдаг. Тэрнээс нийгэмд худлаа попроод байх шаардлага байхгүй. Хуульчид эрсдэлтэй зүйлийг хардаг учраас нийгэмд таалагдахгүй байх үндэслэлтэй. Тэгэхээр сонгуульд оролцохын тулд сонгогчоо соён гэгээрүүлэх ёстой юм билээ” гэсэн юм.

Гэрэл зургийг Г.МЯГМАРСҮРЭН

Өнгөрсөн хавраас хойших есөн сарын хугацаанд МҮБХ-ны эргэн тойронд болоод байгаа үйл явдлын талаар тус холбооны тэргүүлэгчээр олон жил ажилласан Монгол Улсын заан Д.Мягмар, гавьяат дасгалжуулагч, улсын начин Г.Пүрэв-Очир нартай ярилцлаа.

-МҮБХ-г байгуулж Бөхийн өргөөг босгож, бөхийн хөгжлийг шинэ шатанд гаргасан хүмүүс ажлаа өгснөөс хойш ес дэх сарынхаа нүүрийг үзэж байна. Энэ маргаан хэзээ, юунаас үүдсэн юм бэ?

Д.М: -Харамсалтай байна. МҮБХ, Монгол бөхийн өргөө яаж ажиллаж байсныг олон бөх сонирхогчид мэдэж байгаа. Долоо хоногт нэгээс хоёр барилдаан, хоёроос гурван урлагийн тоглолт болдог байлаа. Бид өргөөтэй болсныхоо 20 жилийн ойг сайхан хийнэ гээд тодорхой ажил төлөвлөөд эхлүүлж байсан юм. Өргөө ашиглалтад орсон өдрөөс манай зарим нөхдийн шунал хөдөлж эхэлснийг бид мэдээгүй явсан байна лээ. Энэ нь 2002 онд ил болсон юм. Юу гэвэл, 2002 онд ээлжит IY Их Эеэ хуралдуулж, дүрмээ шинэчлэн баталж, Цэцдийн зөвлөлөө шинээр сонгоод, тэргүүнийг сонгох сонгуулиа явуулсан юм. Тэргүүнд Р.Нямдорж, Б.Сүхбаатар хоёрыг өрсөлдүүлэхэд Р.Нямдорж 90, Б.Сүхбаатар 82 санал авлаа. Би тооллогын комиссын гишүүнээр ажиллаж байсан. Тооллогын комисс тогтоолоо гаргаад бүгд гарын үсгээ зурж батлуулахад бэлэн болгоод байтал гэнэт зарим бөх хурал хаях болоход комиссын дарга маань ч нөгөө тогтоолоо аваад гараад явчихсан. Ингээд хурал тарсан. Р.Нямдоржийг сонгосон олонх шүүхэд хандан Р.Нямдоржийг тэргүүнээр сонгогдсоныг шүүхээр баталгаажуулах хүсэлт гаргасан тэр үед Их Эеийн төлөөлөгчид бүгд байгаа, 172 саналын хуудас байгаа, Их Эеийн ажиллагааг бүрэн бичсэн дүрс бичлэг байгаа хэрэг шүү дээ. Гэтэл гурван шатны шүүх нэг ч гэрчээс асуулгүй, 172 хуудсыг ч үнэлэлгүй, дүрс бичлэгийг ч харалгүй “Тэргүүний сонгууль явуулсан нь тогтоогдохгүй байна” гэж шийдвэрлэн Улсын дээд шүүх 2003 оны долдугаар сарын 1-нд 403 тоот тогтоол гаргасан юм. Үнэхээр гайхалтай юм билээ. Үнэний эсрэг, худлын талд гарсан энэ тогтоолд “Тэргүүн сонгох асуудлаар ээлжит бус Их Эеэ хуралдуулахыг Цэцдийн зөвлөлд даалгасугай” гэсэн байсан. Тэр үеийн шүүх ийм байсан. Одоо бол шүүгчид өндөр цалинтай болсон болохоор эрхбиш шударга болсон байх гэж найдаж байна.

-Тэгээд Улсын дээд шүүхийн тогтоолын дагуу Цэцдийн зөвлөл хуралдсан юм уу?

Г.П: -Заан маань 1990 оноос тэргүүлэгчээр тасралтгүй ажилласан, монгол даяараа мэдэх жудагтай бөх шүү дээ. Би бол 1996 оноос Цэцдийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар, 1998 оноос тэргүүлэгчээр ажилласан хүн. Улсын дээд шүүхийн 403 тоот тогтоолыг хэрэгжүүлэх гэж аль аль тал нь хэд хэд хуралдсан. Харамсалтай нь нөгөө тал маань ирцийг хуурамчаар бүрдүүлдэг тул хууль бус болдог, бид ирцээ ном ёсоор бүрдүүлээд хуралдахаар нөгөө нөхөд маань шүүхэд өгөөд, шүүхийг аргалдаг нөгөө аргаараа хүчингүй болгуулчихдаг юм. Энэ түүхийг яривал барагдахгүй, олон боть ном болно л доо.

-Хамгийн сүүлд Цэцдийн зөвлөл хэзээ хуралдсан бэ. Тэр нь хууль ёсны болж чадсан уу?

Д.М: – Нөгөө тал маань Нийслэлийн ШШГА-тай хамтран Цэцдийн Зөвлөлийг 2014 оны зургадугаар сард хуралдуулж, ээлжит бус Их Эе хуралдуулах шийдвэр гаргасан нь хууль бус болохыг Цэцдийн зөвлөлийн гишүүн биш 10-аад хүнийг итгэмжлэл гэгчээр оруулсан. Хэд хэдэн хүний гарын үсгийг хуурамчаар зурсан гэх үндэслэлээр МҮБХ-оос шүүхэд гомдол гаргасан юм. МҮБХ-ны дүрэмд Цэцдийн зөвлөлийн гишүүн өөрийнхөө оронд итгэмжлэлээр өөр хүн оруулж болно гэсэн заалт байхгүй байхад гурван шатны шүүх энэ хурлыг мөн л зөв хурал гэсэн. Энэ шийдвэр бол аль нэг намын бага хурлын гишүүн хуралдаа ирээгүй бол оронд нь өөр хүнийг итгэмжлэл гэгчээр оруулаад байж болно гэсэнтэй адил юм. Таньдаг ахмад хуульч нартаа энэ тухай ярихаар тэд үнэмшиж өгөхгүй, толгой сэгсрээд байдаг юм байна лээ.

Харин хүний гарын үсгийг хуурамчаар үйлдсэн гэмт үйлдэлд нь СБД-ийн Цагдаагийн хэлтэс эрүүгийн хэрэг үүсгэж, шалгахад хуурамчаар ирц бүрдүүлсэн баримтын эх хувийг хавтаст хэргээс хулгайлан авч, энэ хурлыг гардан зохион байгуулсан Нийслэлийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын шийдвэр гүйцэтгэгч Байгальмааг гадаад руу оргон зугтаалгасан байсан тул уг хэрэг түр хаагдсан юм.

Г.П: – Хамгийн сүүлд гэвэл бид МҮБХ-ны ээлжит дөрөвдүгээр Их эеэс 2002 онд сонгогдсон Цэцдийн зөвлөлийг 2017 оны зургадугаар сарын 22-ны өдөр хуралдуулан МҮБХ-ны ээлжит наймдугаар Их Эеийг 2018 оны гуравдугаар сарын 24, 25-ны өдрүүдэд хуралдуулах шийдвэр гаргаж, шийдвэрээ хэрэгжүүлсэн л дээ.

-Энэ Гацууртын Чинбат гэдэг хүнийг хэзээ, хэн сонгосон юм бэ. Энэ хүн чинь Монголын чөлөөт бөхийн холбооны ерөнхийлөгч байсан биз дээ?

Г.П: – Зааны хэлснээр эрүүгийн гэмт хэрэг үйлдсэн байж хууль бусаар хуралдсан Цэцдийн зөвлөлийн хурлын шийдвэрийн дагуу зарим нөхөд маань ээлжит бус Их Эе гэгчийг 2017 оны тавдугаар сард хуралдуулан МҮБХ-ны тэргүүнээр Л.Чинбатыг сонгосон байдаг. Энэ хурлыг хууль ёсны гэж үзэх ямар ч үндэслэл байхгүй юм. Их Эеийн төлөөлөгчийг сонгох журмыг зөрчсөн, улсын алдар цолтой бөхчүүд, жаяг дэгийн багийн гишүүд, бөх судлаач зүтгэлтнүүдийн дийлэнх олонх оролцоогүй юм байна лээ. Тэд дээрх хурлынхаа ирцийг их нуудаг улс. Ер нь ирцэн дээр л ажилладаг улс шиг байгаа юм. Гэвч ердөө зургаахан аймгийн 40 хүрэхгүй улсын цолтон оролцсон байдаг юм. Тэдний 50 орчим хувь нь нэг л аймгийн бөхчүүд гэж байгаа шүү дээ. Л.Чинбат гэдэг хүнийг бид танихгүй. МЧБХ-той 2013 оноос хойш зургаа дахь жилээ шүүхдэлцээд яваа хүн л гэж дуулддаг юм.

-Тэгээд энэ чинь хүчинтэй байж чадах юм уу?

Д.М: – Яаж хүчинтэй байхав дээ. Их Эед бүх аймаг, бүх цолны төлөөлөл 200 төлөөлөгч оролцох журам байдаг юм.

-Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг сонгосон хурлын ажиллагаа хууль дүрмийн дагуу болсон юм уу?

Д.М: -МҮБХ ээлжит наймдугаар Их Эеэ өнгөрсөн оны гуравдугаар сарын 24-нд орон даяр нээлттэй хийсэн. 21 аймгийн бөхийн цол, цолны 200 төлөөлөгч тус тусынхаа хурлаар сонгогдоод орсон. Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг 100 хувийн саналаар тэргүүнээрээ сонгосон, Цэцдийн зөвлөлөө сонгосон. Дийлэнх нь манай дунд үеийн бөхчүүд сонгогдсон. Цэцдийн зөвлөл тэргүүлэгчдээ сонгосон, бас л дунд үеийн бөхчүүд. Тэргүүлэгчид нь гүйцэтгэх захирлаа томилсон. Энэ бүхэн бол бүгд дүрмийнхээ дагуу болсон ажил.

-Удалгүй л бөхийн өргөө рүү халдлаа, дайрлаа гэсэн мэдээлэл гарч цагдаагийн хамгаалалт авлаа гэсэн. Энэ ер нь ямар учиртай юм бэ?

Г.П: -Тэр чинь дархан аварга Ж.Мөнхбат агсныгаа оршуулсан өдрийн шөнө шүү дээ. Өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны шөнө . Л.Чинбатад өнгөосөн оны дөрөвдүгээр сарын 3-ны өдөр Улсын бүртгэлийн газраас МҮБХ-ны гэрчилгээг давхардуулан олгосон юм байж. Бид түүнийг яаж мэдэх билээ. Тэгээд албан ёсны холбоо нь ажлаа хийгээд байж байтал л Л.Чинбат гэдэг хүний цуглуулж, хооллож, хөлс мөнгө өгч бэлдсэн гаднын бөөн хүч дайрсан хэрэг. Энэ бол даанч харамсалтай, дэндүү ёс зүйгүй, монгол бөх, бөхчүүдийн нэр хүндийг гутаасан муухай явдал л даа.

Д.М: – Бид бас хуульч нараас асуулаа, өөрснөө ч хууль үзлээ. Хуулийн этгээдийг чинь тухайн хуулийн этгээдийн удирдах байгууллагын шийдвэр, эсвэл шүүхийн тогтоолоор л татан буулгадаг хоёрхон замтай юм байна. Улсын бүртгэлийн газрын байцаагч нарт байгууллагыг татан буулгах, гэрчилгээ давхардуулан олох эрх байдаггүй юм байна, бүр хориотой байдаг юм билээ. Ийм байхад л хэвийн ажиллаж байгаа байгууллагын гэрчилгээг нэг байцаагч хүчингүй болгоод өөр хүмүүст яг тэр нэрээр нь гэрчилгээ олгочихож байгаа хэрэг л дээ. Ямар нэгэн даралт, шахалтгүй бол төрийн албан хаагчид хуулиа мэдсээр байж ийм хууль бус үйлдэл хиймээргүй л юм, гайхаад л байна. Ингээд МҮБХ-ны жинхэнэ удирдлага энэхүү давхардуулан олгосон гэрчилгээг хүчингүй болгуулахаар Нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүхэд хандсан юм байна лээ. Энэ бол зүй ёсны асуудал. Шүүх хэрэг үүсгээд шалгаж байх хооронд МБӨ-г хүчээр булаан авах гэж Л.Чинбатынхан хэдэн ч удаа дайрав, хэчнээн ч хаалга үүд эвдэв дээ.

Ийм ойлгомжтой, илт хууль зөрчсөн хэргийг хуулийн дагуу шударгаар шийднэ гэж бөхчүүд найдан харсаар байна.

-Саяхан хоёр дархан аварга хамтран байгуулсан түр зөвлөлөөс МҮБХ-ны удирдлагын асуудлаар шүүхийн шийдвэр эцэслэн гартал МБӨ-гөө нээх талаар санал нэгдсэнээ зарласан. Үүнд бөхчүүд, ард түмэн их баярласан, гэтэл одоо юу болоод байна вэ?

Г.П: – Юуны өмнө хэлэхэд хоёр аваргадаа бид их баярласан. Бөхчүүдэд эрэмбэ, ах зах гэж нэг нандин юм байдаг. Үүгээрээ бид нам, компаниас их өөр. Гэтэл Билгүүн гэнэ үү, нэг нөхөр “Баянмөнх биднийг төлөөлөхгүй, Бөхийн өргөөг нээлгэхгүй” гэсэн бичгийг цагдаад өгсөн байх юм.

Д.М: – Шүүх дээр байгаа асуудлын эцсийн шийд гартал цаг их алдана, иймд бөхчүүд, үзэгчид, МБӨ-ний 40-өөд ажилчдын эрх ашгийн төлөө МБӨ-өө нээгээд барилдаан бусад ажлуудаа явуулж байх нь зөв шүү дээ.

-Саяхан МҮБХ гэх төрийн бус байгууллагын гэсэн нэрээр цахим орчинд уриалга гаргасан байсан. Энэ талаар та хоёр юу хэлэх вэ?

Д.М: – Намуудын сонгуулийн амлалт шиг, намууд сонгуулийн үеэр бие биенээ гүжирддэг шиг л юм байна лээ. Одоо тийм хоосон амлалтад бөхчүүд хууртах уу? Яамдад бичиг өгөөд л бөхчүүдээ цалинтай, тусгай хангамжтай болгох гэнэ, МБӨ-нд баахан 00 –ын өрөө нэмж хийх гэнэ. Түрээсээр орлого олдог бол 00-оос гарз л гарна шүү дээ. Бөхийн өргөө чинь цөөхөн бөх бэлтгэл хийгээд, усанд ороод гардаг бэлтгэлийн ордон биш, 256 бөх ирж барилдаад явдаг үзвэрийн ордон. Ийм олон бөх чинь усанд орох гэж өглөө ирэх үү, барилдааны дараа усанд орчихоод шөнө явах уу? Хүнийг тэнэг гэж харуулах гээд өөрийнхөө тэнэгийг харуулах ямар хэрэг байна. Тэр бичиг дээр манай холбооны тэргүүлэгч байгаад гарсан Ү.Хүрэлбаатарын утас харагдана лээ. Ер нь хавраас хойш тэндээс гарч байгаа элдвийн гүжирдлэгийн чанартай бичиг бүхэн шүлэглээгүй л болохоос манай Ү.Хүрэлбаатарын л “зохиол” байна лээ л дээ. Бид уг нь олон жил гэмгүй сайхан явсан улс. Бөхийн төлөө үнэнчээр ажилласан, хамтран зүтгэж байсан хүмүүсээ ор үндэсгүй гүтгэх юм. МҮБХ-ноос бусад зөвхөн спортын ч гэлтгүй бүхий л ТББ нэг бол нэг улстөрчийг, нэг бол нэг баян хүнийг бараадаж амьдардаг. Манай холбоо бол ухаантай, боловсролтой, бөхийн төлөө чин сэтгэлтэй хоёр сайн тэргүүнтэй байсандаа хоосон газар бөхдөө зориулсан ордон өргөө барьж аваад, хэний ч гар харалгүй, хэний ч аманд багталгүй, ТББ-уудад жишиг үзүүлэн ажиллаж байсан байгууллага шүү дээ. Биднийг үе үеийн төр, засгийн тэргүүнүүд бүгдээрээ дэмжиж, хамтран ажиллаж ирсэн төдийгүй гурван тэргүүний маань хөдөлмөр зүтгэлийг үнэлэн шагнасан шүү дээ. Одооны төр, засгийнхан ч бас л тийм байгаа.

Г.П: – Л.Чинбатыг сонгосон гэх цуглааныг ээлжит бус Их Эе мөн юм аа гэж бодоход, Улсын дээд шүүх 403 тоот тогтоол ёсоор зөвхөн тэргүүнийг л сонгох ёстой юм. Гэтэл ЦЗ-ийг байгуулаад, даргаар нь Ү.Хүрэлбаатарыг сонгосон гээд байгаа. Энэ бол хууль бус ажил. Тэгэхээр хууль бус Ү.Хүрэлбаатар хууль бусаар олж авсан тамгыг хууль бусаар бариад түүнийгээ хүн гүжирдсэн зохиол дээрээ дараад байх нь тэр хүнд жудаг чанар гэж юу ч байхгүй л харуулж байна

-Тэр уриалгад “хууль бус бүлэглэл”, “тойрон хүрээлэгч”, “залгамжлагч”, “эдийн засгийн сонирхол бүхий этгээдүүд”, “допинг, цолны найраагаар хөлждөг бүлэглэл” гэх мэтийн үг харагдсан. Бас удирдах байгууллагын сонгуулийг нээлттэй, ил тод, шударга болгох Бөхийн өргөөгийн орлогыг олон нийтэд ил тод, нээлттэй болгоно гэсэн шүү дээ. МҮБХ-ны удирдлагын үйл ажиллагаа нууц далд байсан юм уу?

Д.М: -Төр шилэн данс гэж ярихаас 10-аад жилийн өмнөөс бүх юмаа шилэн болгосон юм. Хэдэн мянган үзэгчид, нийт бөхчүүддээ олж байгаа орлого, зарж байгаа зарлагаа хэвлээд тараадаг, жил жилийн төсвөө тэргүүлэгчдээрээ батлуулдаг, сар бүрийн тэргүүлэгчдийн хурал дээр орлого, зарлагаа тайлагнадаг, улирал бүр татварын албанд тайлан балансаа тушаадаг, хөндлөнгийн аудитаар санхүүгээ шалгуулдаг, ийм л байгууллага шүү дээ. Энэ бүгдийг дотор нь 10 гаруй жил байсан Ү.Хүрэлбаатар мэдэж байгаа л даа. Тэр 10 гаруй жилдээ бидэнтэйгээ хамт одоо очиж нийлчихээд байгаа улсынхаа эсрэг тэмцээд л байсан хүн дээ. Худлаа л дүр үзүүлж байсанд нь бид итгээд байсан юм болов уу?

Монголын хянадаг, шалгадаг бүх байгууллага, бүр эдийн засгийн цагдаа хүртэл шалгасан юм. Бөхийн өргөө барих гээд өдөр шөнөгүй гүйж байхад шалгах гээд ажлыг нь саатуулах түвэгтэй байсан шүү. Гэвч шалгаж үзээд ямар ч зөрчилгүй байгааг нь тухай бүр хэвлэлээр олон нийтэд мэдээлж өгдөг нь чухал болсон. Тийм байхад л шалгалтыг аргалчихдаг улс гээд л гүжирдэнэ шүү дээ. Нэгийг аргалдаг юм гэхэд тав зургаан байгууллагын дахин давтсан 10 гаруй удаагийн шалгалтыг яаж бүгдийг нь аргалах вэ, шалгалтыг аргална гэж ер нь юу гэсэн үг вэ?

-Р.нямдорж тэргүүнийг хууль бусаар олон жил МҮБХ-г удирдсан гэх хүмүүс олон байдаг?

Д.М: Р.Нямдоржийг хууль бусаар МҮБХ-г 16 жил удирдсан гээд байдаг юм. Гэтэл үнэн нь ТББ-ын тухай хуульд “Шинээр сонгогдсон гүйцэтгэх удирдлага ажлаа хүлээж автал хуучин хүн нь ажлаа хийнэ” гээд заачихсан байдаг юм. Энэ 16 жилд хаанаас ч, ямар ч гүйцэтгэх удирдлага сонгогдоогүй болохоор энэ ажлыг чинь хаяад явчихаж болохгүй биз дээ. Тэгэхээр Р.Нямдорж 1998 онд III Их Эеэс сонгогдсон хууль ёсны тэргүүн хэвээрээ байж, ажлаа хууль ёсоор хийсэн хүн шүү.

Г.П: – Сонгуулийн тухайд манайх шиг ил тод, шударга байгууллага ч байхгүй л болов уу. Хэд хэдэн удаагийн Их Эеэр Р.Нямдоржийг бөхчүүд өөрснөө нэрийг нь дэвшүүлж, өөрсдөө сонгосоор ирсэн болохоос тэр хүн өөрийгөө дэвшүүлээд, дарангуйлаад сонгогдоод байсан юм биш. Бөхчүүд бид чинь бас ч хэрийн нэг хүнд дарангуйлуулаад суух улс биш шүү. Бид Их сургуулийн багш, эрдэм номынхоо ажлыг орхиод бидний төлөө зүтгэсэн ийм хүмүүсийг хүндэлж, хайрлаж, ийм хүмүүсээр удирдуулсандаа баярлаж явах ёстой юм. Баянаа аварга энэ талаар харин сайхан үнэн үг хэлж байна лээ.

-Бөхийн өргөө их хохирол амсаж байгаа байх. Тог дулааны мөнгө нь урсаж л байгаа байлгүй дээ?

Г.П: – Би холбооныхоо залуусаас зориуд тодрууллаа. Хавраас хойш улсын цолтой бөхийн хуваарьт барилдаан 15 удаа, нэмэлтээр орж ирэх барилдаан дөрвөөс таван удаа тасарсан байна. Энэ хэрээр бөхчүүд, үзэгчид, бөхийн өргөө хохирсон байна аа даа. Багцаагаар бодоход 50-60 удаагийн урлагийн тоглолтоо бид бас алджээ. Энэ чинь олон уран бүтээлч орлогоо алдсан гэсэн үг шүү дээ.

-Хоёр аваргын байгуулсан түр зөвлөлийн санамж бичигт шүүхийн шийдвэр аль ч талд, яаж ч гарснаас үл хамааран шинээр Их Эеэ хуралдуулж шинэ тэргүүн сонгоно гэж байсан. Энэ зөв үү?

Д.М: – Б.Бат-Эрдэнэ аварга аль тавдугаар сард “Дахин хурал хийвэл Бат-Эрдэнэ ч дэвшихгүй, би ч дэвшихгүй байя” гэсэн Л.Чинбатын саналыг хүлээж авсан юм байна лээ. Нэг шийдсэн шийдэл, тохирсон тохирооноосоо аварга буцахгүй хүн л дээ.

-Дэлгэрэнгүй, сонирхолтой ярилцлага өгсөн та хоёртоо баярлалаа.

Д.М: – Баярлалаа. Л.Чинбат, Ү.Хүрэлбаатар, Билгүүн нийт бөхчүүдийн эрх ашгийг өөрсдийнхөө эрх ашгийн дээр тавихыг хүсье. Тэгвэл уг нь Монгол даяараа л баярлана даа.

Г.П: – Л.Чинбат, Ү.Хүрэлбаатар, Билгүүн гэх хувь хүмүүсийн бус, Монголын бөхчүүдийн эрх ашгийг хангасан шударга зөв шийдвэр гаргана гэж найдаж байгаагаа дахин хэлье дээ.

Зүүн гар талаас эхнийх нь академич Л.Болд

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич Л.Болдтой ярилцлаа.

-Юуны өмнө танд Туркийн Шинжлэх ухааны академийн 2018 оны шагнал хүртсэнд баяр хүргэе. Энэ шагналын талаар танилцуулахгүй юу?

-Баярлалаа. Туркийн шинжлэх ухааны академаас дэлхий нийтэд зарлагддаг шагнал юм байна. Энэхүү шагналыг 2015 оноос эхэлж биологи, анагаах, нийгэм хүмүүнлэг, техник технологи гэсэн гурван чиглэлээр олгодог юм байна. Энэ удаагийн шагналд техник технологи чиглэлээр Сингапурын эрдэмтэн, нийгэм хүмүүнлэгээр Бухарисын их сургуулийн профессор мөн миний бие, биологи анагаах ухааны салбарт нь турк гаралтай мөртлөө Америкийн иргэншилтэй эрдэмтэн бид дөрөв шалгарсан байсан. Шагналыг Турк улсын ерөнхийлөгч Рэжэп Тайип Эрдоган гардуулдаг уламжлалтай юм байна. Өнгөрсөн сарын 26-нs өглөөний 10:00 цагт бэлэн байгаарай гэсэн урилга ирсэн. Эхлээд Турк улсын ерөнхийлөгчийн ордонд орлоо. Олон шат дамжлагатай юм байна. Рэжэп Тайип Эрдоган ерөнхийлөгч шагнаж байгаа хүмүүсийнхээ гэр бүлийн хүмүүст баяр хүргээд хамт зургаа авахуулсан. Туркийн шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгчөөс ирсэн захидалд “Таны эртний Турк болон Уйгар, урианхай хэл болоод Саяаны турк хэл монгол хэлтэй хэрхэн холбогдох харьцааг судалсны учир энэ шагналыг олгоё” гэсэн байсан.

-Монгол хэлийг баялаг үгийн сантай, басхүү эртний хэл гэдэг?

-Хэл бол нийгмийн гишүүдээ нэгтгэж, хөгжлийг хурдасгах хүчирхэг зэвсэг юм. Аль ч нийгмийн үед энэ үүргээ гүйцэтгэсээр ирсэн. Эх хэл маань балар эртний үеэс мөхөлгүй орчин цагийн монгол хэл хүртэл монголчуудын оюун ухаанаар тэжээгдэж, үгийн сан баяжин, хэл зүй улам төгөлдөржиж, хөгжин ирсэн. Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсэг энэ их өвийг хадгалан үлдээхэд их үүрэг гүйцэтгэсэн нь тодорхой юм.

-Монгол хэлийг хэзээнээс эхэлж судалж байсан юм бол?

-Судалсан гэж яривал их эртний түүх ярих болно. Монгол хэлний анхны судалгааны бүтээл XIII зуунаас эхэлсэн байдаг. Барагцаалбал XVII зууны дунд үеэс өнөөдрийн үе хүртэлх хугацааг орчин цагийн монголчуудын утга зохиолын үе гэж үздэг. Монголчуудын дээд өвөг нүхэн гэрт амьдарч байх үеийг тусгасан үг хэллэг орчин цагийн монгол хэлэнд одоо ч байна. Түүгээр улбаа хийгээд эртний хэл гэж тооцдог. Дорнын их соёлыг бүтээсэн эртний самгард хэл гэж байна. Одоо энэ хэл мөхчихсөн. Латин хэл байна, энэ бас мартагдчихсан. Эдгээр хэлтэй харьцуулахад монгол хэл түүхэн урт хугацааны турш мөхөөгүй ирсэн нь эх хэлний маань гайхамшиг. Манай хэлэнд бусад хэлнээс ялгарах олон гайхамшгийн нэг нь энэ.

-Монголчууд хэзээнээс бичиг үсэгтэй болсон юм бол?

-Олонх судлаачдын үзэж байгаагаар Хүннү гүрний үед бичиг үсэг үүсэх нийгэм, түүх, соёлын нөхцөл бүрэлдэн тогтсон байж. Ер нь монгол хэл хэдийд үүссэн бэ гэдгийг бид хэлж чадахгүй. Гэхдээ бичгийн хэл харьцангуй эртний үед бий болжээ. МЭӨ 425 онд монгол хэлний эртний үед хамаарагдах Табагачийн эзэн хаан шинэ үсэг 1000 гаруйг зохиож эх хэлээ төрийн хэл болгож байсан тухай түүхэн сурвалжид тодорхой тэмдэглэгдсэн. Тэгэхээр Табагачийн үеийн бичгээс өмнөх хуучин бичгийг хятадын түүхчид Кэ-мо “мод хэрчих” үсэг гэж тэмдэглэсэн байдаг. Кэ-могоос нэлээд боловсронгуй болсон хадны бичгийг туркууд авч хэрэглэсэн байдаг. Монголчуудын бичиг үсэг сольсон түүхийг аваад үзвэл эх хэлнийхээ авиаг тодорхой тусгасан бичиг үсгийг л хэрэглэх гэсэн тэмүүлэл байсан. Монголчууд төр гүрэн байгуулагмагц бичиг үсгийн тогтолцоондоо ямагт анхаарч ирсэн. Тухайлбал, Кидан гүрний үед Киданы их, бага бичиг зохион хэрэглэж байсан бол Монголын эзэнт гүрний үед уйгаржин монгол бичгийг төрийн бичиг болгон хэрэглэсэн баримт “Монголын нууц товчоо”-нд тодорхой тэмдэглэгдсэн байдаг. Хубилай хаан Юань гүрнийг байгуулахад Пагва ламаар дөрвөлжин үсэг зохиолгож улсын бичиг болгосон байдаг. Тэгэхээр монголчууд бичиг үсэгтэй болсон нь МЭӨ 425 оноос өмнөх үе болж тааарах гээд байна. Бид яагаад олон хүн амтай хөрш орныхоо хэл соёлыг аваагүй юм бэ гэхээр манай улс хэл соёл, бичиг үсгийн талдаа маш өвөрмөц бодлого барьж ирсэн түүхтэй холбоотой. Хэрвээ манай өвөг дээдэс хөрш орныхоо бичиг үсгийг авсан бол тэдэндээ уусаад их л амархан байх байсан биз дээ. Бичиг үсэг авсан түүхийг харвал соёлтой орноос, гэхдээ орчин үеийн хэлээр бол гурав дахь хөршөөсөө авч байсан шүү. Тухайлбал, уйгаржин монгол үсгийг Дундад Азид амьдарч байсан Согдуудаас, дөрвөлжин үсгийг Гимилайн уулсын цаана орших төвдүүдээс, соёмбо үсгийг эртний ланз үсгээс үлгэрлэн авсан байх жишээтэй. Эдгээр үсэг бичгүүд тухайн үеийнхээ монгол хэлний хөгжлийн онцлогийг сайтар тусгаж байсан нь монгол хэлийг урт хугацаанд харилцааны үүргээ гүйцэтгэхэд нөлөөлсөн юм.

-Турк хэлэнд монгол хэлний үг олон байдаг гэж сонсож байсан юм байна?

-Хэл шинжлэлийн онолын үүднээс монгол, турк, манж, түнгүс хэлийг нэг гаралтай гэж үздэг. Тэдний өвөг дээдэс алтай уулсын орчмоор нутаглаж байсан учраас алтай хэл гэж нэрлэх болжээ. Мөн энэ бүлэг хэлний бүрэлдэхүүнд Солонгос, Японы эртний хэлийг ч оруулдаг.

-Кирилл үсэг авсан нь зөв байсан уу?

-Би кирилл үсэг бичгийг авсан нь зөв гэж хэлнэ. Уйгаржин бичгээ авъя гэхэд ярианы хэл бичгийн хэл маань дэндүү холдоод байсан. Бас нийгэм түүхийнхээ бодит байдлыг бид зөв үнэлэх хэрэгтэй гэж боддог. Түүхээс үзвэл тэр үеийн сэхээтнүүд латин үсэг авах гэж үзсэн юм билээ. Латин үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэхэд хэцүү. Одоо ч гэсэн латин үсгийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа боловч бид ө, ү үсгээ хос, урт эгшгээ яаж тэмдэглэх зэрэг маргаан тасралтгүй гарч байна шүү дээ.

-Таны үндсэн мэргэжил хадны бичиг судлаач. Энэ чиглэлээрээ хэд хэдэн ном хэвлүүлсэн гэж сонссон?

-Би 1971 онд МУИС-ийг монгол хэлний мэргэжлээр төгссөн. Манай төгсөлтөөс хоёр хүүхдийг Шинжлэх ухааны академи авна гэж Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөгөөний шийдвэр гаргуулж байсан юм билээ. Хоёр хүүхдийн нэг нь академич Х.Сампилдэндэв, нөгөө нь би. Тэр үед халамжлан хүмүүжүүлэгч гэж эрдэмтдийг томилж байсан. Намайг академич А.Лувсандэндэв гэж хүнд хуваарилсан. Багш маань “Чи намайг дагаад турк судлаач болох уу” гэж асууж байсан. Тэр үеийн нөхцөл байдал турк судлал зайлшгүй гарах хэрэгтэй байсан. Би ч сониуч зандаа хөтлөгдөөд зөвшөөрсөн. Хөвсгөлийн хойгуур цаатан урианхайн хэл аялгууг судлуулж нэг жил намайг дагуулж явсан. Дараа нь ганцаараа зургаан жил явж материал бүрдүүлсэн. Тэр л судалгааны ажлаараа би дэд эрдэмтэн болсон хүн. Тэр үед хадны бичиг гэдэг юм судлах ажил ид өрнөж, ЮНЕСКО ч шаардаж байсан юм байна лээ. Ингээд тэр үед ЗХУ-ын эрдэмтдийг дагаж хөдөө орон нутгаар явж эртний Түрэгийн хөшөө дурсгалын талаар судалж эхэлсэн юм. Энэ чиглэлийн судалгааны ажлуудаа нэгтгэж зохиолын хэлбэрт оруулж дөрвөн ном болгож хэвлүүлсэн. Тэгж л турк судлал руу хөл тавьсан маань тэр. Монгол нутаг уудам, хөшөө дурсгал энд тэнд байдаг. Турк хөшөө дурсгалын 60 гаруй байрлалд 100 орчим хөшөө байна. Тэр бүрийг судлах шаардлагатай.

– Олон арваараа нутагших болсон харь үгсийн талаар шүүмжлэл их явдаг?

-Мэдээж худалдаа харилцаа маш их байсан нийгэм түүхийн нөхцөл байдлаас болж нэг хэлнээс нөгөө хэлэнд орсон үг бол байх. Аль ч хэлэнд байдаг. Гэхдээ тухайн хэлний үгийн сангаа баяжуулж байдаг юм.

-Орчин цагийн монгол хэлний талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Одоо монгол хэл судлалын талаар улам эрч хүчтэй ажиллах хэрэгтэй байна л даа. 2002-2012 онд Монголын жишгээр дэлхий нийтээр бичигтэн болох НҮБ-ын тогтоолыг батлуулсан. Монгол хэлний цахим толь, Монгол хэлний тайлбар толь зохиох ажлыг Ерөнхийлөгчийн ивээл дор гүйцэтгэж байсан. Харин шүүмжлэлтэй байгаа асуудал нь монгол хэлний цахим сан хөмрөгийг одоо хүртэл байгуулж чадаагүй байна. Орчин цагийн монгол хэл бүрэлдэн тогтсон нь XVII-XVIII зуунаас эхлэлтэй. “Мэргэд гарахын орон”, “Ганжуур данжуур”-ын үеэс эхэлж орчин цагийн монгол хэл гэсэн ойлголт гарч байгаа юм. Яагаад гэхээр тэр үеэс эхлээд бидний одоогийн хэрэглэж байгаа хэл зүй, үгийн сангийн хэм хэмжээ бүрэлдэн тогтож, өөрийн хэв загварыг олсон байсан. Тэр үеэс хойших бүх зохиолын хэлийг цахим санд оруулах хэрэгтэй. Тэгж байж монгол хэлний тайлбар толийг хийх ёстой юм. Монголын уран зохиолын дээд 108 боть хийсэн. Тэр бол зөвхөн нэг хэсэг нь. Уран зохиолын хэл гэдэг монгол хэлний нэг л хэлбэр. Үүнээс гадна шинжлэх ухаан техникийн нэр томьёо, албан бичгийн хэл, хэвлэл мэдээллийн үгсийг цахим сонинд оруулах хэрэгтэй байгаа. Шинэ нийгэмд шинэ үг хэллэг олон гарна. Монгол хэлэнд нэмэгдэж байгаа ачаалал их. Бидний ажлыг хөнгөвчлөх шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийг ашиглах хэрэгтэй. Ард түмнийг бичиг үсэгт сургахад нөлөөлөх хэл шинжлэлийн хүчин зүйлийг эрдэмтэд боловсруулдаг. Өөрөөр хэлбэл, төрийн бодлоготойгоо нийлж байж үр дүнд хүрдэг. Иймээс монгол хэлийг шинжлэх ухааны хэл болоход төр засгийн нөлөөлөл их бий.