Month: January 2019

Өнгөрсөн бямба гаригт болсон “Хөрөнгө оруулагч үндэстэн” чуулганы сонирхол татсан хэлэлцүүлгийн нэг нь “Финтекийн дайралт” сэдэв дор өрнөв. Санхүүгийн үйлчилгээг улам ухаалаг, амар хялбар болгож буй финтек Монголд хэрхэн нутагшиж, хүмүүсийн хэрэглээ болж эхэлснийг энэхүү нэгдсэн хуралдааны оролцогчид өөрсдийн өнцгөөс тайлбарласан юм. “Финтекийн дайралт” хуралдааныг Монголын гүйцэтгэх захирлуудын CEO клубийн гүйцэтгэх захирал В.Ганзориг хөтөллөө. Тус хуралдаанд, “Мост финтек” компанийн гүйцэтгэх захирал А.Сүхдорж, “Мобифинас” ББСБ-ын гүйцэтгэх захирал Ч.Мөнхжаргал, “Ард Кредит” ББСБ-ын гүйцэтгэх захирал Ч.Ганзориг, “Юнион Пэй Интернешл” байгууллагын Монгол дахь төлөөлөгчийн газрын захирал Д.Батбилэг гэсэн сонирхолтой оролцогчид байр сууриа илэрхийлэв.

Интернет технологийн дэвшлийг дагаад бүх салбарт өөрчлөлт эрчтэй өрнөөд эхэлчихэж. Ялангуяа, санхүүгийн зах зээлд хамгийн хурдан тусгалаа олж, компаниуд ч ухаалаг хэрэглээг бий болгоход багагүй хөрөнгө оруулалт хийж байгаа аж. “Мост финтек” компанийн гүйцэтгэх захирал А.Сүхдорж “Финтек хөгжсөнөөр өртөг хамгаагүй буурна. Хялбар дөхөм болно. Хурдан шуурхай болно. Тиймээс үүнийг анхааралдаа авахгүй бол болохгүй. Технологи ашиглахгүйгээр санхүүгийн бизнесийг явуулах боломжгүй болчихлоо.Финтек Монголд хурдацтай хөгжиж байна” гэсэн бол “Ай Си Ти” группын гүйцэтгэх захирал Г.Лхамсүрэн “Монголын дижитал хөгжил маш хурдацтай өсөж яваа. Тэр бүү хэл дэлхийн зарим улсаас түрүүлээд явчихлаа. Бүр цахим мөнгө буюу мөнгөн шилжүүлгээрээ Хятад, Тайванийг ардаа орхиод байна. Тэгэхээр бид маш амжилттай явж байгаа гэсэн үг. Сүүлийн үед гарч ирж буй онлайн банк бусууд, төлбөрийн үйлчилгээ, даатгалын систем нэлээд хурдацтай өсч байна” гэсэн юм. Монголд финтек технологид суурилсан бүтээгдэхүүн үйлчилгээний өртөг уламжлалт банкны үйлчилгээний жилийн өртөгтэй харьцуулахад 10.2 дахин хямд байна гэх мэт сонирхол татсан харьцуулалт цөөнгүй дуулдав.

Нэгэнт өрнөөд эхэлчихсэн огцом, эрчтэй өөрчлөлт, хөгжил хууль эрх зүйн орчны шинэлчлэлийг хүлээж байна гэсэн үгийг оролцогчид онцолж байв. Цахим шилжилт хийхийн тулд эрх зүйн орчин манайд хангалтгүй байгааг чуулганы цөөнгүй оролцогч хэлсэн юм.

“Хөрөнгө оруулагч үндэстэн” чуулга уулзалтыг 500 гаруй хүн зорьж иржээ. Дийлэнх нь залуус байв. Залуус технологийн дэвшилтэй хөл нийлүүлэх зорилготой ирснээ онцолж байв. Хөрөнгө оруулалтын хэрэгслүүдэд мөнгөө байршуулах, хөрөнгийн зах зээлд болж байгаа үйл явдлыг нэг дороос авах хүсэлтэй чуулганыг зорьж ирсэн нь анзаарагдаж байв.

Шангри-Ла зочид буудлын IMAX театрт бүтэн өдөр болсон энэ арга хэмжээг “Ард санхүүгийн нэгдэл”-ээс гурав дахь жилдээ зохион байгуулсан юм. Финтек, IPO, цахим мөнгө, дижитал трансформац, интернэт худалдаа, хамтын соёл зэрэг санхүүгийн зах зээлийн анхаарал татсан сэдвүүдээр өрнөсөн нь өнөө жилийн арга хэмжээний онцлог байв. Монголын хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийг идэвхжүүлэх, олон нийтийн санхүүгийн суурь мэдлэгийг нэмэгдүүлэх, энэ салбарт гарч буй өөрчлөлт, шинэчлэлийг таниулах нь чуулганы гол зорилго, зорилт болж ирсэн гэж зохион байгуулагчид нь онцолсон юм.

“Ард Холдингс”-ын тухайд санхүүгийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудад хөрөнгө оруулалт хийж, зах зээл дэх байр суурь, өрсөлдөх чадвар болон үнэ цэнийг нь дээшлүүлэх замаар хувьцаа эзэмшигчдийнхээ хөрөнгийн өгөөжийг өсгөх зорилт тавин ажилладаг үндэсний санхүүгийн нэгдэл компани юм. Эдний бүрэлдэхүүнд Ард даатгал, Ард кредит, Ард секюритиз, Ард лайф, Ард актив, Ард менежмэнт, Ард бит, Тэнгэр системс, Монгол шуудан, ГөүПей, Номын хишиг, Крипто үндэстэн, Дижитал эксчэнж Монголиа (trade.mn), “МЕС” корпораци (mmarket.mn) зэрэг компани багтаж байгаа аж. “Хөрөнгө оруулагч үндэстэн” “Жинст Увс” ХК-тай нэгдсэнээр Монголын Хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй нээлттэй хувьцаат компани болсон юм. Тэдний өмчлөлд бүртгүүлсэн “Ард апп”, “Гөүпэй” нь хиймэл оюун ухаан, блокчэйн технологи дээр суурилсан цахим бүтээгдэхүүнүүд аж.

“Ард санхүүгийн нэгдэл” группын хэмжээнд 6500 гаруй хувьцаа эзэмшигчтэй болжээ. Цаашид 10 мянга гаруй хувьцаа эзэмшигчтэй болох зорилт тавиад байна. Улмаар “Ард кредит” ББСБ, Монголын Хөрөнгийн бирж дээр IPО хийх, нээлттэй хувьцаат компани болох зөвшөөрлөө аваад байна. Үнэт цаасны арилжаа эрхлэгчдийн холбооны Удирдах зөвлөлийн дарга Б.Өлзийбаяр энэ тухай “Лэнд.мн” шинэ жишиг тогтоосон сайн компани болсон. “Лэнд.мн”-ий IPO үнэлгээ дөнгөж гарааны компани, хасах баланстай байхдаа 20 тэрбум төгрөгт хүрч байсан. “Ард кредит” байгуулагдаад, ногдол ашиг тараагаад долоон жил болж байна. Дандаа ашигтай ажиллаж ирсэн. Энэ компанийн үнэлгээ яг адилхан 20 тэрбум байгаа. Одоо монголчууддаа, хөрөнгө оруулагчиддаа “Ард” ХХК хувьцаагаа хямд авах боломжийг нь олгож байна. Үүнийг зах зээл дээр дахиад нэг тэсрэлтийг бий болгох IPO гэж бодож байна. Олон улсад IPO хийж, ханшийг хэн тогтоодог гэвэл хөрөнгө оруулагч нар өөрсдөө. Өмнө нь, тогтоосон үнийн арга гээд өөрсдөө 100-200 гээд үнэ тогтоогоод түүнийгээ хөрөнгө оруулагчдад шахдаг байсан. Өнөөдөр захиалгаа хоёр хуваагаад бүртгэлийн аргаар авч байна. Тэгэхээр харилцагч, хөрөнгө оруулагчид өөрөө үнээ тогтоож байх жишгийг шинээр гарах “Ард кредит-ийн IPO тогтоох гэж байна” хэмээн онцлов.

“Хөрөнгө оруулагч үндэстэн” чуулганаас хөрөнгийн зах зээлийн энэ оны төлөвийг харж болохоор байлаа. Монголын хөрөнгийн зах зээл 20 гаруй жилийн нүүр үзэж яваа. 2005 онд анхны IPO хийгдсэн бол 2005-2016 оны хооронд 14 компани шинээр хувьцаа гаргасан байдаг. Тухайлбал, 1996 онд хөрөнгийн зах зээл дээр Засгийн газрын бонд анх удаа гарсан бол 2001 оноос компаниуд бондоо арилжаалж эхэлсэн түүхтэй. Банкны бус санхүүжилтээр бизнесээ өргөжүүлэх, хөрөнгө оруулалт хийх, төслөө санхүүжүүлэх гарц ингэж нэгдсэн. Тэгвэл энэ дэд бүтэц, орчинд Санхүүгийн зохицуулах хороо дүгнэлт хийж, бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх, хөрвөх чадвартай болгох, зах зээлийн босгыг өндөрсгөх арга хэмжээ авсны үр дүнд 2016-2018 оны хооронд дотоодын хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ 2.5 их наяд төгрөгт хүрч, хувьцаа, бонд сонирхох, үнэт цаасны зах зээлд хөрөнгө оруулалт хийх сонирхолтой иргэд эрс нэмэгдсэн байна. Зах зээлийн үнэлгээ нь 2011 онд хоёр их наяд төгрөгт хүрч байсан бол сүүлийн найман жилийн хугацаанд хагас их наядаар өсчээ.

Хорооны зүгээс тооноос илүү чанарт анхаарч, хувьцааны хөрвөх чадварыг дээшлүүлэхэд илүү ач холбогдол өгснөөр энэ үзүүлэлт 2017 онтой харьцуулахад 2018 онд хоёр дахин нэмэгдсэн байна. “Хөрөнгө оруулагч үндэстэн” чуулганд Санхүүгийн зохицуулах хорооны дарга С.Даваасүрэн илтгэл хэлэлцүүлсэн юм. Тэрээр банкны бус зах зээлд гарч буй өөрчлөлт, цаг үеийн тоон мэдээллийг танилцуулсан юм. 2017, 2018 онд хөрөнгийн зах зээлд нийтдээ 10 гаруй IPO шинээр хийгдэж, олон нийтээс хөрөнгө татжээ. Өнгөрсөн онд түүхэндээ хамгийн их IPO хийснээс гадна хамгийн өндөр үнийн дүнтэй хувьцааны арилжаа хийжээ.

Сар шинийн баяр дөхөж буй энэ үед хулгай, дээрмийн гэмт хэргийн гаралт ихэсч байгааг цагдаагийн газраас сэрэмжлүүлж буй. Иймд гэмт хэргийн нөхцөл байдлын талаар Нийслэлийн цагдаагийн газрын Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, Дэд хурандаа Л.Амармөрөнтэй ярилцлаа.

---

-Баярын өдрүүд дөхөх тусам гэмт хэргийн гаралт нэмэгддэг. Энэ жилийн тухайд гэмт хэргийн нөхцөл байдал ямархуу байна вэ?

-Цагаан сарын баяр болох гэж буй тул Цагдаагийн ерөнхий газрын 2019 оны 07 дугаар тушаалаар “Сар шинэ” нэгдсэн арга хэмжээг энэ сарын 7-ны өдрөөс эхлэн зохиож байгаа. Энэ нь баярын өдрүүдэд үйлдэгддэг хулгай, дээрэм, залилангийн гэмт хэргийн гаралтыг бууруулах зорилготой. 2019 он гарснаар эхний 14 хоногийн байдлаар нийслэл хотын хэмжээнд 19900 гаруй гэмт хэргийн шинжтэй дуудлага мэдээлэл цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн. Үүнээс хулгайлах төрлийн 309 дуудлага ирсэн. Түүнчлэн иргэдийн орон байранд халдсан 150, автомашинд халдсан 60, аж ахуйн нэгжид халдсан 39 нь дуудлага бүртгэгдсэн бол халаасны хулгайн 19, автомашин алдагдсан дөрвөн гэмт хэрэг гарсан.

-Өнгөрсөн онд энэ төрлийн гэмт хэрэг хэр бүртгэгдэж байв?

-2018 онд нийт 25562 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Үүний 9539 орчим нь буюу нийт гэмт хэргийн 37.1 хувийг хулгайн гэмт хэрэг эзэлсэн. Энэ нь 2017 онтой харьцуулахад 11 хувиар өссөн үзүүлэлт гарсан юм. Энэ төрлийн гэмт хэрэг өсөлттэй гарсан нэг шалтгаан нь өмнө нь хэрэгжиж байсан эрүүгийн хуульд хохирлын хэмжээ шаарддаг байсан. Тухайн үед хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ 192500 төгрөг байсан. Хулгайд алдагдсан эд зүйл энэ үнийн дүнд хүрээгүй бол гэмт хэрэг гэж тооцдоггүй байлаа. Харин 2017 оноос хэрэгжиж эхэлсэн шинэ эрүүгийн хуулиар хохирлын хэмжээ шаардахаа больсон.

-Эд зүйлээ алдсан л бол хулгайн гэмт хэрэгт өртсөн гэж тооцох нь ээ?

-Халдлага гарсан л бол хулгай гэж үзнэ. Тухайн айлын цонхыг нь хагалаад, эд зүйлийг нь эвдсэн хэрнээ ямар нэгэн зүйлийг нь аваагүй ч үүнийг хулгайд тооцно. Ингэж хохирол шаардахаа больсон учраас хулгайн шинжтэй бүх дуудлагууд нь гэмт хэрэгт тооцогдон эрүүгийн хэрэг болж хувирч байгаа юм. Үүнээс үүдэн гэмт хэргийн гаралт өсч байгаа юм шиг үзүүлэлт гараад байгаа. Мөн нөгөө талдаа иргэн нэг бүрийн гомдол мэдээллийг бүртгэж байна. 2018 оноос эхлэн хэргийг түргэн шуурхай бүртгэж, хохирогч нараас давхар хэргийг тодруулан шийдвэрлэхэд анхаарч байгаа болохоор хэргийн гаралт нэмэгдэж байна.

-Энэ оны эхний 14 хоногт гарсан гэмт хэрэг зөрчил нь өнгөрсөн оныхоос буурсан байна уу?

-2018 оны зөвхөн нэгдүгээр сард 1167 хулгайлах төрлийн гэмт хэрэг бүртгэгдсэн байдаг. Энэ оны эхний 14 хоногийн байдлаар хулгайн гэмт хэрэг нь нийт 309 бүртгэгдсэн, одоогоор хулгайн гэмт хэрэг 40 хувьтай байна гэсэн үг. Тэгэхээр буурах хандлагатай байна гэж үзэж болно. 14 хоногийн дотор бүртгэгдсэн гэмт хэрэг нэгдүгээр сарын эцэс гэхэд бүтэн нэг нугарахад 700 орчим болно. Энэ нь өнгөрсөн оны мөн үеийнхэд яагаад ч дүйцэхгүй. Өнгөрсөн онд шинэ жилийн баяртай холбогдуулан цагдаагийн газар “Шинэ жил” нэгдсэн арга хэмжээг зохиоход хулгайлах гэмт хэрэг 54 хувиар буурсан.

-Эрсдэлтэй өдрүүдэд хамгаалалт авахаас гадна иргэдэд гэмт хэргийн мэдлэг, мэдээлэл түгээж байна уу?

-Нэгдсэн зохион байгуулалттай арга хэмжээг иргэд олон нийтийн дунд зохиогоод ирэхээр хүмүүс өөрсдийнхөө эд зүйлд хянамгай байж, хөл хөдөлгөөн ихтэй газраар явахдаа сонор сэрэмжтэй байх ёстой гэдгээ мэддэг болж байгаа. Мөн автомашинаа гадаа тавихдаа харуул хамгаалалттай газар тавихаа хүртэл ойлгодог болоод байна. Түүнчлэн гэр орон болон тээврийн хэрэгсэлдээ дохиолол тавиулах нь зөв гэдгийг мэддэг болж байна.

-Хулгайн гэмт хэргийг үйлдэж байгаа хүмүүсийн тухайд?

-Мэдээж энэ төрлийн гэмт хэргийн дийлэнх хувийг эрэгтэй хүмүүс үйлддэг. Гарч буй нийт хулгайн гэмт хэргийн 20 орчим хувийг насанд хүрээгүй хүмүүс үйлдэж байна. Тухайлбал, 14-16, 16-18 насныхан. Мөн 18-25 насны залуучууд хулгайлах гэмт хэргийн 60 орчим хувийг үйлдэж буй.

-Иргэд ямар тохиолдолд эд зүйлээ алдаад байна?

-Олон тохиолдол байна. Иргэд маань өглөө гэрээсээ гарахдаа хаалга үүдээ онгорхой буюу цоожлохгүй, эсвэл түлхүүрээ хаалгандаа зоолттой орхиод явчихаж байна. Эсвэл гэртээ орохдоо хаалгаа цоожлолгүй орхисны улмаас үүднээсээ булган шуба, үнэтэй цүнх, утас зэргээ алдах тохиолдол гарч байна. Түүнчлэн гараж дотор нь байгаа автомашиныг нь авахаар хаалгыг эвдэн камерын үзэгдэх орчинг өөр зүг рүү чиглүүлж байгаад хүний машиныг яг өөрийн юм шиг унаад аваад явчихсан хэрэг бүртгэгдсэн. Мөн хүмүүсийг ажилдаа явсан хойгуур гэрээс нь эд зүйлийг нь аваад явчихдаг. Үүний гол шалтгаан нь орон байрныхаа аюулгүй байдлыг бүрэн хангаагүйгээс болдог. Тухайлбал, цонхны хамгаалалтыг төмөр хийлгээгүй, харуул хамгаалалтгүй байснаас үүддэг. Стандарт хангасан цонх, хаалга хэрэглээч ээ.

-Цаг үеийн шинжтэй хулгайлах төрлийн гэмт хэргийн шинэ тохиолдол бүртгэгдэж байна уу?

-Цагаан сар болох гэж буйтай холбогдуулан малын хулгайн гэмт хэрэг орон нутгийн хэмжээнд нэмэгдэж байна. Одоогоор хамгийн их бүртгэгдэж байгаа нь халаасны хулгайн гэмт хэрэг байгаа. Энэ гэмт хэргийн хохирогчид нь голдуу орон нутгаас хотыг чиглэн ирсэн иргэд байдаг. Баяр дөхөх тусам Цагаан сарынхаа тавгийн идээ, бууз, ууцаа хулгайд алдлаа гэсэн дуудлага ирдэг юм. Мөн хулгайч нарын хэргээ үйлддэг арга барилаас шалтгаалан бэлэн мөнгө алдагдах тохиолдол бий. Тухайлбал, вакум цонхыг түлхэж орох, байшингийн шувуун оройгоор нэвтрэн таазаар нь орох зэрэг нэвтэрч буй үйлдлээс нь шалтгаалах хулгайлах эд зүйл нь янз янз байдаг. Дан ганц бэлэн мөнгө хайдаг, эсвэл электрон бараа авдаг төрлийн хулгайчид гэж байна. Түүнчлэн үнэд хүрэх жижиг зүйл буюу алт, мөнгөн эдлэл авдаг хулгайчид бий.

-Хулгайчид хулгайлсан эд зүйлээ хаана борлуулж байна. Энэ тал дээр хяналт, шалгалт хийж байна уу?

-Зарим үнэд хүрэх зүйл хулгайлсан иргэд зарахаасаа илүү ломбардад тавьж, эсвэл ченжүүдэд зарж байна. Малын хулгай хийсэн хүмүүс ихэвчлэн хүний хөл ихтэй зах худалдааны төвүүдэд аваачиж өгдөг. Бидний зүгээс хулгайлсан эд зүйлийг нь авч байгаа буюу энэ төрлийн гэмт хэргийг өөгшүүлж байгаа ченжүүдтэй тэмцэж худалдаачидтай уулзалт хийсэн. Мөн хулгайн эд зүйл худалдаж авахгүй байх тал дээр анхаарч ажиллахыг удирдлагуудад нь санал болгосон. Учир нь энэ нь өөрөө Эрүүгийн хуулийн 18.6-т заасан мөнгө угаах төрлийн гэмт хэрэг юм. Хулгайн эд зүйл гэдгийг нь мэдсээр байж авсан бол эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэнэ. Түүнчлэн гэр хорооллоос хот руу чиглэсэн хөдөлгөөнт тээврийн хэрэгсэлд үзлэг, нэгжлэг хийж, орон байрны хулгайгаас урьдчилан сэргийлж байна. Мөн хот руу явах замд байх орон нутгийн постуудыг идэвхтэй ажиллуулж, малын хулгайтай тэмцэж байгаа.

-Нэг хэсэг автомашины аккумулятор хулгайд алдагддаг байсан. Одоо ямар төрлийн эд зүйл хулгайд алдагдах нь ихэсч байна вэ?

-Одоогоор автомашины хучлага, толь алдагдах нь нэмэгдэж байна. Нэг өдөрт 20-25 хулгайн гэмт хэрэг бүртгэгдээд байна. Үүний 60 хувь нь орон барны хулгайтай холбоотой байдаг. Мөн шөнийн цагаар байрны гадаа тавьсан автомашиныг хулгайлж байна. Баярын өдрүүдээр хямд үнэтэй архи зарагдаж иргэд хордож, нас барах тохиолдол бас бий. Тиймээс бид холбогдох байгууллагуудтай хамтран стандартын шаардлага хангаагүй бараа бүтээгдэхүүн худалдаалж байгаа эсэхийг хянаж байна.

-Хулгайн гэмт хэргийн илрүүлэлт ямархуу байна вэ?

-Тухайн хэргийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан хэргийн илрүүлэлт нэмэгддэг. Хэрэг болгоныг илрүүлэн хохирлыг барагдуулах үүрэгтэй ажилладаг. Өмнө нь шалгагдаж байсан хэрэг дээр мөрдөн байцаалт, шүүхийн шатнаас оргон зайлсан хэрэг гардаг. Эдгээр хүмүүсийг олж тогтоох, гэмт хэргийн илрүүлэлтийг ахиулахаар ажиллаж байна.

З.МӨНХСУВД

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын захирал Цэдэндоржийн Төвшинтөгстэй уулзаж хөөрөлдлөө.

---

-Дуурь бүжгийн эрдмийн театрынхаа захирлаар томилогдоод багагүй хугацаа өнгөрчихөв үү. Та анх энэ театртаа хэдэн онд ирж байсан билээ?

-Эндээ захирлаар ирээд жил гаруй болж байна. Арван хоёр жилийн дараа төрөлх театртаа ирлээ. 2006 онд “Улаанбаатар” чуулгыг байгуулаад хэдэн сайхан залуу дуучнаа солист болгоё гээд явсан юм байгаа юм. Тэр үед Сэргэлэн дарга ирж байлаа. Анх театртаа 1992 оны зургадугаар сарын 15-нд дотоодод төгссөн дуучин залуу л солистоор орж байлаа. Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Эрдэнэбулган, Зууны манлай дуурийн дуучин Уртнасан эгч нар маань шалгалтын комиссын гишүүд. “Дотоодод төгссөн анхны дуучин залуу ДБЭТ-т солистоор орсонд баяр хүргэе” гэж надад урам хайрласан. Тэр үг надад цуцашгүй даль жигүүр болсон доо. Урам гэдэг хүнийг ингэж эргэлт буцалтгүй зүтгүүлдэг гайхамшиг. Монголчууд “Хүнийг бурмаар тэжээхээр урмаар тэтгэ” гэсэн философитой сүрхий улс шүү дээ.

-СУИС дөнгөж төгсөөд ирсэн залуухан гоцлооч ямар дуурьт анх тоглов?

-Тийм. Дөнгөж оюутны ширээнээс ирж байгаа шүү дээ. Би тэнгэрлиг хувь тавилантай азтай хүн. Үүндээ их итгэж залбирч явдаг. Яагаад вэ гэвэл намайг ирэх үед алтан үеийнхэн энд байлаа. Пүрэвдорж багш, Жаргалсайхан багш нартай зөрөлдөөд орж ирж байсан. Тэр сайхан уран бүтээлчид урилгаар ирж тоглодог. Ардын жүжигчин Хавлааш гэж гайхамшигтай баритон байлаа шүү дээ. Оюутан байхдаа байнга ирж энэ хэдэн багшийнхаа тоглолтыг харна. Багш гэснээс нэг зүйл тодотгоод хэлэхэд надад эрдэм ном заагаагүй ч хүн харж, үлгэр дуурайл авч, тэр биеийнх нь хөдөлгөөн, биеийнх нь хэлийг ойлготол үлгэрлэнэ гэдэг үнэхээр том авьяас чадвар юм байна гэдгийг олон жилийн дараа ойлгож байна. Тэдний ямар нэг зүйл нь л намайг татаад байгаа байхгүй юу.

-Зохиолчид номоос суралцаж, номыг багш аа гэдэгтэй л ойролцоо зүйл байх нь ээ дээ?

-Ээ тэрэнтэй чинь л яг адил. Алтан үеийнхэн бол бүгд л бидний багш байсан. Бүгдтэй нь гар барьж, хамт байж сайхан дурсамж, сургаал үгсийг нь сонсож байсан минь том хувь тавилан байлаа. Түрүүний асуултад хариулахад дотоодын сургууль төгссөн товарищ юу боллоо гээд гол дүр аваад дуулаад байхав дээ. Тэгж дуулахад тодорхой хугацаа, туршлага хэрэгтэй. Ахмадуудын маань цөхрөлтгүй хөдөлмөрлөдөг зан чанар бидэнд их үлгэр дуурайл болдог байсан. Тийм учраас би ноотоо байнга сугавчлаад харайдаг байлаа. Тиймээс ч ахмадуудынхаа, сайхан хамт олныхоо дэмээр хэдэн сайхан дүрд гарах боломж олдсон. “Учиртай гурван толгой” дуурийн дүрийн улсын хоёрдугаар уралдааны Юндэнгийн дүрд ерэн дөрвөн онд түрүүлсэн минь азтай явдал болсон. Ерэн гурван онд Ж.Вердийн “Трубадур” дуурийг италиар тавихад гүн Ди Лунагийн дүрд италиар нь дуулсан. Энэ бол алт шиг гайхамшигтай уран бүтээлчдийн минь дэм л дээ. Удирдаач гэдэг бол бүгдийг гартаа зангиддаг, хөлөг онгоцоор бол ахмад нь шүү дээ. Тэр капитан нь манай нэрт удирдаач Жамсранжав байсан. Энэ гайхалтай хүний гар доор хүмүүжиж их юм олж авсан. Ямар сайндаа анх дублёр хийж байхад миний дуулдаг үглэл дууны хэсэг дээр над руу дохиход цочиж байх вэ дээ. Сандарч айсан. Харж байгаа нүд энэ тэр нь үнэхээр сүртэй шүү дээ. “Уучлаарай, би сандраад байна” гэлээ. Тэр хүний харцнаас их юм уншигдаж байгаа юм. Өөрт байгаа юу байна тэр бүхнээ л шавхаж байгаа юм. Миний мэргэжлийн багш Монгол Улсын гавьяат Дашиймаа гэж гайхамшигтай хүн бий л дээ. Орос, итали хэлийн дуудлагуудыг маш сайн хэлж өгч заадаг байсны ач буян ирсэн дээ. Надад урам хайрлаж найман сарын мэргэжил дээшлүүлэх курст Италийн Трест хот руу явуулсан. Зөөлөн уур амьсгалтай далайн хөвөөний эл хотод олон сайхан юм үзэж нүд тайлсан.

-Та хэдэн дуурийн гол дүрд тоглосон байх юм?

-Дуурийн гол болон туслах дүр гучаад юм байгаа шүү. Дуучдад өөрийн гэсэн өнгө будаг байдаг. Олон сайхан дуучин дуулчихсан дүрд тоглоно гэдэг хэцүү. Бидний үед бичлэг гээч юм гарч ирж байлаа. Сайн ч, муу ч саарал дүрс үлдэх боломжтой. Дэлхийн сонгодог урлаг гэдэг маань хүн төрөлхтний хөгжлийн маш том тэсрэлт. Оюун ухаант хүн хөгжмийн гоо зүйг эзэмшихээр юуг бүтээж чадах юм бэ гэдгийг дэлхийд дархалчихсан. Манай дуурийн театр гэхэд хөгжмийн хэлээр л дэлхийтэй ярьдаг. Ингэж бодохоор дүрүүдийн судалгааг хийхээс аргагүй. Энэ талаар би СУИС-иа үнэхээр магтана. Бурхан болооч Гонгорын Хайдав багш минь биднийг оюутан байхаас “Судал, судал. Юу судалж байна. Унш” гэдэг л байсан. 1987 онд би бэлтгэл курсийн оюутан байхдаа “Та одоо яаж ийм вакаль (тавимал) хоолой гэж яриад байна. Яаж учрыг нь олох юм бэ” гэхэд “Хүү минь, чи далайд нэг сувд чулуудчихаад тэрийгээ л далайн ёроолоос олж ирэхийг хэлж байгаа юм. Тэр дайны чадал авьяас орно шүү дээ” гэж байлаа. Дэлхийн болоод Монголынхоо гайхамшигтай дуучдыг дуурайх биш тэр бүхнээс суралцаж өөрийнхөө дүрийг гаргахыг маш энгийн ойлгуулж өгсөн шүү.

-Та мэргэжлийн дуулаачаас гадна нийтийн дууны урын сан их баялаг дуучин даа?

-Хүн төрөлхтний түүхэнд оюун сэтгэлгээний өнө эртний гайхамшигт өвийг байгальтайгаа хослуулан үлдээж чадсан тэнгэрлиг үндэстэн бол монголчууд. Дэлхийн таталцлын хуулийг гайхамшигтай мэддэг ард түмэн. Энэ хуулийг мэддэг учраас байгаль дэлхийдээ их хайртай. Ийм тэнгэрлиг ард түмэн чинь байгаль дэлхийгээ баясгаж дуу хуураа зохиох учиртай яа даа. Зарим хүн “Урлагийн гайхамшиг гэж юу байдаг юм. Уртын дуу, дуу гэж ер нь юу юм. Урлагаар ер нь улс орон хөгжинө гэж юу байдаг юм” гэж ярьдаг шүү дээ. Тэгвэл тэр халуун оронд очоод шалхайтал хэвтээд үз л дээ. Ийм тэнэг юмыг битгий тулгаад бай л даа. Эрс тэс уур амьсгалтай, жилийн дөрвөн улирал нь биднийг бөхийн ам авч байгаа юм шиг заяачихсан байхад бид байгалийнхаа л араншинг таньж аж төрөхөөс аргагүй. Тийм л тэнгэрлиг хувьтай Монголын ард түмэн түмэн үеийн түүхэндээ дуу хуураар тасарч байгаагүй юм билээ. Тасрах ч ёсгүй байгаа юм. Яагаад гэвэл бид заяасан энэ сайхан баян хангай дэлхийдээ дуу хуураа өргөж байх ёстой. Тэгж байж хайр хишиг, аврал энэрлийг хүртэх ёстой гэж би боддог. Ийм дуучин, хөгжимлөг ард түмний дуучин болж төрнө гэдэг нэр хүндээс гадна асар их хариуцлага. Өөдтэй л явахгүй бол болохгүй. Үдийн хугас дуулчихаад хоолой нь сөөчихөөд сууж байгаа хүнийг манай ард түмэн “Үдийн дуучин, үд хугасын дуучин” гэж янз янзаар гоё хэлнэ шүү дээ. Долоо хоног уртын дуу дуулчихаад ханхайж байгаа хүн, гурав хоног амарчихаад ирэхэд хоолой нь бүүр сайхан сонсогддог гэдэг домог мэт яриа байдаг. Би олонд түгсэн дуунуудаа өөрийнхөө уран бүтээл гэхээсээ илүү аялгууг нь бичсэн гайхамшигтай хөгжмийн зохиолч, шүлгийг туурвисан тэнгэрлиг яруу найрагчдадаа л талархаж явдаг. Би ард түмэнд тэр дууг хүргэх гүүр болох төдий. Угаасаа дуучин ард түмэн болохоор аливаа дууг гайгүй шиг, үнэн зүрхнээсээ дуулахад цааш нь аваад түрээд явчихдаг.

-Танд ард түмнээрээ түрлэг нэмүүлсэн олон сайхан дуу бий шүү?

-Азтай нь уран бүтээлч бидний зүрх сэтгэлийн дуудлага болсон сайхан дуунууд бий. Уран бүтээл хүртэл нөхөрлөлийг авч ирэхдээ хувь хүмүүсийн зан чанартай холбогддог юм байна. Хэдэн сайхан дуугаараа холбогдсон уран бүтээлч бид хэлхэлдээд байж байдаг. Амьдралд ч гэсэн тэд маань их тус болдог. Миний их ах Шарав маань байна. “Хайрхан уулын бараа” гээд ямар сайхан аялгуутай дуу хийж өгөв. Үгийг нь бичсэн яруу найрагч Довчингийн Отгонсүрэн гэж хэл бичгийн том эрдэмтэн Багшийн дээд сургуулийн багш байлаа. Би охинтой нь аравдугаар ангид хамт суралцаж байсан. Юм чинь ингээд цаанаасаа хувь заяаны сүлжээ байдаг байхгүй юу. Зүгээр нэг оноолтоор бий болчихдог юм гэж орчлонд нэгээхэн ч байхгүй. Энэ дуу маань ерэн дөрвөн онд “Морин хуур” наадмын тэргүүн байрын шагнал авлаа. Би чинь түүнээс хоёр жилийн өмнө “Орхон түшээ мөрөн” дуугаар энэ наадмын тэргүүн байрыг анх авсан юм. Бямбабаяр бид хоёр чинь сайдна, муудна. Залуу насны цог залиар хундаганы ард нөхөрлөнө. Тухайн үедээ үнэн байдал ийм л байсан юм чинь. Бид юунаас болж муудах вэ гэвэл уран бүтээлээс болно. Тэрнээс ахуйн чанартай маргаан бидний дунд хэзээ ч болж байгаагүй. “Энд нэг такт нэмүүлнэ. Эсвэл хэмжээг нь өөрчилнө” гээд л тулна шүү дээ. Манай Бямбабаяр чинь цаанаасаа “төрчихсөн” өгөгдөлтэй амьтан байхгүй юу. Бүгдийг ярина гэвэл бидний яриа дэндүү сунжирна. Яруу найрагч Дашзэгвийн Банзрагч ах, хөгжмийн зохиолч Сайнцогийн Мөнхбат хоёрын маань “Сүүдэр цармын цэцэг” гээд дуу байна. Энэ дуу илбийн юм шиг эрэгтэй, эмэгтэй гэлгүй олон хүний сэтгэлийн сүлд дуу болж байсан. Бараг гурван жил шахуу бүх уралдаан тэмцээн, бүх дайллага цайллага энэ дуугүйгээр явж байгаагүй. Хайрын дууны уралдаан, “Цагаан лавайн эгшиг” гээд уралдаануудад байнга л түрүүлнэ.

-Танаас өөр дуучин “Сүүдэр цармын цэцэг”-ийг дуулсан уу?

-Дуулаагүй. Манай Ундрал арай өөр маягаар нэг дуулсан юм байгаа. Аливаа төгс уран бүтээлийн анхны хэмийг эвдэхэд хэцүү байдаг л даа. Цаг хугацааны дараа тэрүүгээр нь авч болох л байх. Яг минийхээр хүмүүст хүрчихсэн болохоор одоохондоо өөрчлөх гэхээр болохгүй байх шиг байгаа юм. Үзэгдээд өнгөрөх энэ ертөнцөд үлдээд хоцрох уран бүтээл гэгч ийм л гайхамшигтай юм. Урлагийн ертөнцийн ай савд орж ирэх үүд хаалгыг минь нээж өгсөн гайхамшигтай уран бүтээлчдэдээ би их баярлаж явдаг. “Хан Хэнтий” чуулгынхаа алтан тайзанд мөнхийн залбираастай. Сая хоёр жил энэ чуулгынхаа даргаар ажиллаад ирсэн.

-СУИС-д элсэхээсээ өмнө аймгийнхаа чуулгад ажиллаж байсан байх нь ээ дээ?

-Өө, “Хан Хэнтий” чуулгадаа гавьяат жүжигчин “солгой” хэмээх Намдагийн Төмөрхуягтайгаа, отгон гавьяат “Дунгаамаа” Баасанжав бид чинь яг нэг үеийнхэн. Зүүн бүсийн Сэцэн ханы их чуулгыг авч явсан, “Жонон хонгор” дуугаараа алдаршсан урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Дашням, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гомбо багш, бүсгүй хүний үсийг ч гэсэн бүжиглүүлдэг урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Санжаасүрэн, найруулагч Энхболд нарын гар дээр эрхэлж хүмүүн боллоо. Ардын жүжигчин Шархүүхэн эгч байлаа. “Морины” Нансалмаа гавьяат байна. Гавьяат Ичинхорлоо эгч гээд маш олон сайхан уран бүтээлчидтэй авьяасын халуун тогоонд буцалж дэвэрч явлаа. Дууны ертөнц бол миний амьсгалж амьдарч байгаагийн гол утга учир болсон нь эндээс эхтэй. Зундуйн Дорж гуайн шүлэг, Дашням гавьяат, ардын жүжигчин Жаргалсайхан гуай нарын дуулсан “Нас тогтох сайхан” хэмээх дууг цагаан сараас өмнө дуулж дүрсжүүлэх юм сан гээд арай л амжсангүй. Одоо нас ч тавь гараад явчихлаа шүү дээ.

Үргэлжлэл бий