Month: December 2018

УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуунтай ярилцлаа.

---

-Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг алт үйлдвэрлэгчид 2.5 хувиар төлж байна. Энэ хуулийн заалт 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөр дуусгавар болж байгаа. УУХҮЯ-наас дээрх төлбөрийг 2023 он хүртэл 2.5 хувь хэвээр хадгалахаар хуулийн төсөл боловсруулжээ. Таны хувьд уг асуудалд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Яагаад эсэргүүцэх болсон талаараа тодруулаач?

-Алтны татвар өмнө нь их өндөр байсан. Гэнэтийн ашгийн 68 хувь, өсөн нэмэгдэх роялти гэж 10 хувийн татвар авдаг байв. Гэтэл гэнэтийн ашгийн 68 хувийг байхгүй болгосон. Өсөн нэмэгдэх роялти хувийг тав болгож бууруулсан. Одоогоос таван жилийн өмнө бүр 2.5 хувь болгосон юм. Тухайн үед Алтны ил тод байдлын тухай хуулиар уг татварыг бууруулах асуудал орж ирсэн. Энэ нь УИХ-аар дэмжигдээгүй юм. Гэтэл 20 хоногийн дараа лоббигоор Ашигт малтмалын хуулинд өөрчлөлт оруулах замаар ороод ирсэн. Тэр асуудал нь хэдхэн хүний саналаар дэмжигдчихсэн. Ер нь алтны ангуучдын лобби хүчтэй байдаг л даа. 2.5 хувь нь хэтэрхий бага татвар. Олон улсын ойлголтоор энэ нь татвар огт биш, зүгээр л шимтгэл. Тиймдээ ч миний хувьд энэ асуудлыг эсэргүүцэж байгаа юм. Татвар байж төр байна. Гэтэл татвараа бүрдүүлж, улсаа авч явж чадахгүй байна. Төсвийн цоорхойтой, гадны зээл тусламжаар л явж байгаа нь дэндүү эмгэнэлтэй байгаа юм. 2019 оны төсөв бараг хоёр их наядын алдагдалтай байна шүү дээ. Зохих татвараа авах л ёстой. Тэр дундаа байгаль орчин сүйтгэж алт ухаж байгаа хүмүүсээс таван хувийн татварыг заавал авах шаардлагатай. Хүн хөдөлмөрлөж олсон цалингаасаа нийгмийн даатгалд 10 хувь, орлогоосоо 10 хувийг төлдөг. Хүн хийсэн хөдөлмөрийнхөө үр шимээс ийм татвар төлж байна. Гэтэл алтных 2.5-хан хувь байгаа. Ийм татвартай улс дэлхийд байхгүй дээ.

-Алтны татварыг хэдэн хувьтай байвал боломжтой гэж харж байгаа вэ?

-Хуучнаар нь буюу таван хувьтай байлгах нь л зөв. Тэгэхээр “Монголбанк, арилжааны банкинд худалдсан биет болон биет бус алтны нөөц ашигласны төлбөр борлуулалтын үнэлгээний 2.5 хувьтай тэнцүү” гэсэн заалтыг сунгах шаардлагагүй.

-Олон улсын жишиг ямар байдаг юм бэ?

-ОХУ-д зургаан хувьтай байдаг. Ашгийн татвар бүр өндөр авдаг. БНХАУ-д ч гэсэн маш өндөр. Гэхдээ БНХАУ-д улсын л үйлдвэр бий. Хувийн болон гадны компанийн алтны үйлдвэр гэж байдаггүй. Алтыг стратегийн түүхий эд гэж үздэг учраас зөвхөн улсын мэдэлд байлгадаг. Ер нь манайх шиг ийм бага татвартай орон нэг ч байхгүй. Манайх маш их байгалийн баялагтай орон хэрнээ олон улсын жишгээр татвараа авч чадахгүй ядуурал, эдийн засгийн хямралтай нүүр тулчихаад байна л даа.

-Алтны ангуучдын лобби хүчтэй байдаг гэж та хэллээ. Энэ удаад ч гэсэн алт борлуулагчдын лобби орсон гэж үзэж байгаа юу. Ямар хүмүүс байгаа талаар дурдаж болох уу?

-Мэдээж тийм. Алтны ангуучдын лобби үеийн үед хүчтэй байдаг. Алт олборлохын тулд байгаль орчныг маш их хэмжээгээр сүйтгэдэг. Тиймээс олон улсын жишигт хүрэх хэмжээний татвар төлөх ёстой.

-Алтны татварыг бага байлгах нь олон давуу талтай талаар салбарын сайд нь яриад байсан л даа. Тэдгээр нь хэр үндэслэлтэй юм бэ?

-“Одоогоос таван жилийн өмнө алтны тушаалт гурав, дөрвөн тонн болтлоо буурсан. Харин одоо 18 тонн болтлоо нэмэгдчихлээ” гээд байгаа юм. Энэ нь зөвхөн татвартай холбоотой гэж ойлговол өрөөсгөл болно. Гол нь таван жилийн өмнө урт нэртэй хуулийн зарим заалтуудыг цуцлаад зөөллөсөн. Ингэснээр 300 гаруй алт олборлогч компанийн эрх нь сэргэсэн юм. Мөн урт нэртэй хуулийн өөрчлөлтөөр голын бүс, ай сав ойн бүс газарт ойртож алт олборлодог болсон. Эдгээрээс үүдэж тушаах алтны хэмжээ нэмэгдсэн.

Түүнчлэн татварыг өндөр тавьчихвал алт олборлогч, алт худалдан авагч нь хууль бусаар алтыг хил давуулан худалдах, олборлосон алтаа нуух, хадгалах, татвараас зайлсхийхийн сөрөг талтай гэж хэлээд байгаа. Энэ бол төр хүчгүйн шинж. Цэрэг, цагдаа, хууль, гааль гээд бүгдийг нь ашиглаад хяналтаа тавих ёстой. Ирэх жилээс гаалийн хяналт шалгалтыг сайжруулахын тулд шинэ тоног төхөөрөмж авна. 60-н тэрбум төгрөг төсөвт суугдсан. Энэ нь алтны хулгайг таслан зогсооход зохих үр дүнгээ өгнө. Алтыг хууль бусаар хилээр гаргана гэж байгаа ч тонн, тонноор нь зөөчихнө гэж бодохгүй байна. Үүнд би итгэхгүй байна. Энэ бол зүгээр л нэг шалтаг.

-Хууль хяналтын байгууллагаас ЖДҮ-ийн асуудалтай нэр холбогдсон албан тушаалтнуудад шалгалт хийж байгаа. Та шалгагдаж байгаа юу?

-Ажлын хэсэг гараад шалгаж байгаа. Ном журмаар нь шалгана биз. ЖДҮ-ийн асуудал гарахад би “Миний хувьцаа эзэмшдэг компани зээл авсан” гэдгээ шууд илэрхийлсэн л дээ. Нэрээ нууж, өөр компаниар аваагүй. Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхэлдэг компани байгаа. Тариа, төмс тарьж, гурил, малын тэжээл үйлдвэрлэж, талх барьдаг л компани юм. Эдгээр бүтээгдэхүүнүүдээрээ Дорнод аймгийн хэрэгцээг 70-80 хувь хангадаг. Компанийн үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаанд зориулж зээл авсан. Хөнгөлөлттэй зээл авах хүсэлтээ 2017 онд тавьсан. Тэр төслөөрөө л энэ жил зээл авсан юм.

-Та Ерөнхий сайдыг огцруулах чуулганы хуралдаан дээр “Том эрх ашгийн төлөө гарын үсгээ харамлачихаад шударга ёсны зарчим гэж ярихаа боль” гэж байсан л даа. Энэ тухайгаа тодруулаач?

-Гишүүд шудрага ёс, зарчмын талаар их ярьсан. Тэр нь их гоё сонсогдож байна лээ л дээ. Тэд үнэхээр ярьсан шигээ байсан бол Монгол Улс эдийн засгийн хямралтай, хүн ардынх нь тал нь ядуу байхгүй. Би тэр хүмүүсийг мэдэж байна. Том эрх ашгийн төлөө дуугарч чадахгүй хэрнээ худал сайхан ярьдаг. Улс эх орны эрх ашгийн төлөө асуудал дээр болохоор кноп нь эсрэг л байдаг. Би ЖДҮ-ийг өмөөрч байгаа юм биш. Энэ бол барьцаатай эргэн төлөгдөх зээл юм. Бүх гишүүдийн ЖДҮХС-гаас авсан зээл нь 50 гаруй тэрбумд хүрч байгаа юм билээ. Гэтэл Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөөс авсан ганцхан гишүүний зээл дээрх зээлээс илүү байх жишээтэй. Концессийнх ч мөн ялгаагүй. Цаашлаад АСЕМ, Хөгжлийн банкны мөнгийг ашигласан байдал, Эрдэнэтийн луйвар, Дубайн гэрээ гээд олон зүйл бий. Үүний цаана луйварчид нуугдаж байгаа. Хатигны цөм нь тэнд байгаа гэдгийг би хэлсэн юм. Дубайн гэрээгээс үүдсэн хохирол 10, 20 миллиард ам.доллараар тогтохгүй. Үүнийг зогсоох боломж байсан юм. Бид тооцоо хийгээд Монголд маш их хохиролтой байх нь гэж мэдээд эсэргүүцэхээр гарын үсэг цуглуулсан. Гэтэл М.Энхболд, Л.Энх-Амгалан, Д.Хаянхярваа,Д.Оюунхорол, Н.Номтойбаяр, Ж. Эрдэнэбат, Д.Эрдэнэбат тэргүүтэй олон гишүүд татгалзаад хөдөлж өгөхгүй байсан юм. Монгол Улсын том эрх ашгийн төлөө гарын үсгээ харамлачихаад зарчим шударга ёс ярих эрхгүй.

-МАН-ын дотоод зодоон ард иргэдийг ихээхэн бухимдууллаа. Ер нь дотоод хагарал хэдийд намжих бол?

-Энэ бол зүй ёсны, жам ёсоороо болж байгаа зүйл л гэж харж байна. Хэдий болтол намаа бодож эв найртай юм шиг дүр эсгэн, булхиа луйвраа хаацайлж суух юм бэ. Улс орон чинь хүнд байдалд орлоо шүү дээ. Олон сонгогдсон гишүүд асуудалтай зүйлүүд их л хийсэн. Гэтэл нэг нэгэндээ юу ч хэлж чаддаггүй. Би дээр ч хэллээ. Дубайн гэрээг хамгаалж суусан хүмүүс бүгд л хуучин гишүүд байсан. Энэ бүхэн задрах ёстой. Нийгмийн шаардлагаар цаг үе нь ирж задарч байна. Энэ бол нийгэм цэвэршихийн дохио. Ганцхан манай нам гэлтгүй АН ч гэсэн задарч байна. Зөв зүйлийн төлөө нийгэм сэрж байна шүү. Үүнд сошиал ертөнц маш чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа. Дээр үеийнхээр ардын хяналтын үүрэг гүйцэтгэж байна л даа. Энэ асуудалд их баяртай байгаа.

Нүүрснээс нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэх төслийн менежер Б.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

---

-Нүүрснээс хий гаргах төсөл хэрэгжүүлэх болсон шалтгаанаас ярилцлагаа эхэлье?

-Манай улсын нүүрсний тогтоогдсон нөөц нь 160 тэрбум тонн. Ашиглалтын нөөц гэвэл арай багасна. Нийт нөөцийн ихэнх буюу 90 хувь нь эрчим хүчний хүрэн нүүрс. Хүрэн нүүрсийг цахилгаан станц, айл өрхүүд ашиглаж байна. Их хэмжээний хүрэн нүүрсээ ашиглах хоёр л арга байна. Нэг бол эрчим хүч үйлдвэрлэх. Эсвэл хийжүүлэх, шингэрүүлэх. Дэлхий тэр чигээрээ нүүрснээс татгалзаж эхэлсэн энэ үед үүнээс өөр зам байхгүй. 2015 оны Парисийн хэлэлцээр, Европын эдийн засаг хөгжлийн хамтын ажиллагааны байгууллагын гаргасан зөвлөмжийг харахад олон улсын банк санхүүгийн байгууллагууд нүүрсний цахилгаан станцуудыг санхүүжүүлэхээ больж байгаа. Тавдугаар цахилгаан станц зогссон нь ийм шалтгаантай. Супер юм уу, ультра супер критикал гэсэн технологи ашиглах тохиолдолд л санхүүжүүлнэ гэсэн босго тавьчихсан. Тэр технологийг ашиглана гэвэл хамгийн бага блок нь 300 байх жишээний. Манайд хэрэглээ бага учраас хамаагүй том хэмжээ. Тэгэхээр нүүрсийг хийжүүлэх, шингэрүүлэх гэсэн хоёр л хувилбар бидэнд байна.

-Танай төсөл хэзээнээс яригдаж эхэлсэн бэ. Өмнө нь ҮАБЗ-өөр хэлэлцээд буцаж байсан төсөл мөн үү?

-Хөрөнгө оруулалтын гэрээ зурахын өмнөхөн Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлөөр орж “Хэтэрхий том” гэсэн үндэслэлээр цуцлагдсан түүх бий. Манай төслийн хувьд анх 2013 оноос хойш ямар нэг хэмжээнд яригдсаар өнөөг хүрсэн. Тэр үедээ маш том төсөл байсан л даа. 16 тэрбум метр куб хий үйлдвэрлэж Хятадын зах зээл дээр гаргаж хий экспортлогч орон болох зорилготой эхэлсэн юм. ҮАБЗ-өөс буцсанаас хойш 2016 онд ахиж сэргээсэн. Тэгэхдээ моделийг нь бага зэрэг өөрчилсөн ТЭЗҮ хийсэн юм. Дэлхийн банкны санхүүжилтээр МИНИС төслийн хүрээнд ТЭЗҮ боловсруулж, өнгөрсөн оны тавдугаар сард УУХҮЯ-ны Шинжлэх ухаан технологийн үндэсний зөвлөлөөр батлуулсан. Одоогоор яамны архивт хүлээгээд авчихсан байгаа. Дараагийн хийх ажил гэвэл Байгаль орчин нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээ. Энэ хоёр бичиг баримтыг боловсруулж батлуулсны эцэст банк санхүүгийн байгууллагаас санхүүжилт авах боломж нээгдэнэ.

-Байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээ хийх ажлаа эхэлсэн үү?

-Хийгээд эхэлчихсэн. Ирэх оны эхний улиралд дуусчих байх.

-Жилдээ хичнээн хэмжээний хий үйлдвэрлэх чадалтай үйлдвэр барихаар төлөвлөж байгаа вэ?

-Манай төсөл жилд 725 сая метр куб хий үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Улаанбаатар хотыг тэр чигт нь хийгээр хангана. Энэ бол 2030 оны өсөн нэмэгдэх хэрэглээнд тулгуурлаж гаргасан тоо.

-Хийнээс гадна шатахуун үйлдвэрлэнэ гэв үү?

-Тэгнэ. Манай улсын айл өрхүүд сэрүүний улиралд л нүүрс түлдэг. Тэр үедээ хий хэрэглээд, бусад үед нь хэрэглээ байхгүй болчихдог онцлогтой. Бусад цагт нь үйлдвэр сул зогсолт хийвэл үр өгөөж нь хумигдана. Тиймээс дулааны улиралд өөр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байж л ашигтай ажиллана. Хийжүүлсэн нүүрсээ метанол болгож шингэрүүлээд бензин үйлдвэрлэх блок барих төлөвлөгөө гаргаад байна. 326 мянган тонн бензин үйлдвэрлэнэ гэсэн тооцоо бий. Манай улсын бензиний нийт хэрэглээ л дээ.

-Улсын хэрэглээг хангана гэхээр багагүй хэмжээний бензин үйлдвэрлэх нь. Үнэ өртөг нь хэр байх вэ, зах зээлийнхээ багтаамж хэрэгцээг тооцож үзсэн үү?

-Үнэтэй бензин гарна. Нэг тонн нь 830 гаруй ам.доллараар гарах юм. Өнөөдөр бид нэг тонн бензинийг 780, 790 хавьцаа авч байгаа болов уу. Үнэтэй учраас Монголын зах зээлд борлогдоход хэцүү. Экспортод гаргана гэж төлөвлөсөн.

-Хаашаа экспортлох вэ?

-Хүнд металлын хольцгүй цэвэр бензин гардаг учраас эрэлттэй. Хятадын Бээжин, Шанхай гэх мэт том хотуудад зөвхөн ийм бензин хэрэглэх стандарт тавьдаг. Утаа бага гардаг, шаталт сайтай, хүнд металлын орц байхгүй шатахуун хэрэглэхийг шаарддаг. Гэтэл манайд хэрэглэдэг бензин өөр. Хар тугалга шатааж байгаа гээд ойлгочихож болно. Бидний хувьд үйлдвэрлэсэн бензинээ Хятад руу экспортолно. 320 мянган тонн бензин бол Бээжин хотын долоохон хоногийн хэрэглээ.

-Нүүрс хийжүүлэхээр дагалдах зүйлс гэж гарах байх…?

-Тэгнэ, жишээ нь синтетик хий гэж гарна. Бүх хуванцар болон карбон материалын түүхий эд болдог. Өөрөөр хэлбэл дагаад химийн үйлдвэрлэл хөгжих боломжтой. Нүүрс шороо, үнс боллоо гэж байна. 160 тэрбум тонн нүүрсийг хий болгож гадагш экспортлох боломж байгаа нь энэ төслийн маш том давуу тал.

-Төсөл хэрэгжүүлэгчид нь ямар газрууд байна?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт багтсан төсөл. Нүүрс хийжүүлэх үйлдвэр байгуулна гээд заагаад өгчихсөн. Тэр дагуу төслийн нэгж байгуулагдсан. Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн яамны нэгж болоод ажиллаж байна. Аж ахуйн нэгж болж байж компаниудтай яриа хэлээ үүсгэх ёстой. Тодруулж хэлбэл бидний ажлын дараагийн шат бол төрийн өмчит компани байгуулах. Тэгээд хөрөнгө оруулагчидтайгаа ярьж эхэлнэ. Одоогоор хөрөнгө оруулагчидтай урьдчилсан байдлаар харилцаж байна. Хятадад үйлдвэрлэж буй бензин, байгалийн хийн экспорт импортыг хариуцдаг том компани болох CNPC-тэй хамтрах бодол бий. Байгалийн хийг импортлох онцгой эрхтэй компани юм. Бидэнтэй хамтрах сонирхлоо илэрхийлсэн. Яамнаас маш сайн дэмжиж байгаа төсөл.

-Нүүрс хийжүүлэх үйлдвэр хэзээнээс ажил болох вэ, багцаа таамаг байна уу?

-Бичиг цаасны хувьд шахаж ажиллалаа гэхэд жилийн ажил байна. Дараа нь санхүүжилт босгоно. 2019 оны сүүл, 2020 оны эхээр бүтээн байгуулалт нь эхлээд явчих болов уу гэсэн таамаг төсөөлөл байна.

-Аль орд дээр түшиглэж байгуулах вэ?

-Багануур, Тэвшийн говь, Эрдэнэцогтын уурхай, Шивээ-Овоогийн нүүрсийг судалж үзсэн. Багануур хавь асар их нөөцтэй. Тэнд Нялга Чойрын гээд том бассейн бий. Багануураас урагш Цайдам, Бөөрөлжүүт, Төгрөг нуур, цаашаа Шивээ-Овоо хүртэл том бассейн байдаг. Дэд бүтэц, усны нөөцөө бодсон ч энэ хэсэг илүү тохирч байгаа.

-Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь?

-ТЭЗҮ-д тооцоолсноор 2.5 тэрбум ам.доллар. Үйлдвэр, Улаанбаатар хот хүртэлх газар доогуур явах шугам хоолойн зардал өртөг багтаж байгаа.

-Хийн хоолойг Багануураас Улаанбаатар хүртэл татна гэсэн үг үү?

-Тэгнэ. Бид жил гаруйн хугацаанд Улаанбаатар хотын бүх гэр хорооллоор явж судалгаа хийсэн. Хийн хоолойг Багануураас нааш Богд уулын урдуур татах юм. Баруун талын цэг нь авто худалдааны төв хүрнэ. Хийгээр хангах гол бааз нь тэнд байна гэсэн үг. Нөгөө бааз нь Налайхаар орж ирээд хотын зүүн талд байх юм. Өөрөөр хэлбэл нийслэл рүү түгээх сүлжээ ингэж орж ирнэ. Түгээх сүлжээг хаагуур яаж тавихыг Улаанбаатар хотын газрын албатай ярилцаж эхэлсэн. Эхний ээлжинд ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгах ажил хийгдэнэ. Энэ чиглэлээр нарийвчилсан судалгаа хийхээр болж тендер зарлаад байна.

-Нүүрснээс байгалийн хий, бензин гаргах төсөлд санхүүжилт татах боломж хэр байна вэ?

-Дэлхийн банк, ОУСК зэрэг байгууллага нүүрс хэрэглэх төслийг санхүүжүүлэхээс татгалзсан талаар би ярианыхаа эхэнд дурдсан. Америкийн Эксим, ЕСБХБ зэрэг байгууллагууд ч ийм зарчимтай ажиллаж байгаа. Тэдний хувьд нүүрс хийжүүлэх төслийг дэмжинэ гэж байна. Эко төсөл учраас тэр л дээ. Энэ өнцгөөс нь харвал нүүрс хийжүүлэх үйлдвэрийн төслийг гадны аль ч банк дэмжих боломжтой. Хамтрах тал маань зээл, санхүүжилт босгоход асуудалгүй гэсэн байр суурь илэрхийлсэн.

-Өртөг ашгаа нөхөх хугацаагаа хэдэн жилээр төлөвлөсөн бэ?

-Наймаас арван жилд өртгөө нөхнө. Ашиглалтын хугацааны хувьд 30 буюу түүнээс дээш жил гэж ойлгож болно. Улсад жилдээ 70 гаруй сая ам.долларын татвар төлнө.

-Хүний нөөцийн хувьд мэргэжилтэн, ажилтнаа сургаж авах асуудал гарч ирэх байх…?

-Нүүрс хийжүүлэх үйлдвэрт 600 орчим хүн ажиллах тооцоо гарсан. Маш том үйлдвэр боловч ихэнх нь автомат удирдлагатай. Дамжуулах, түгээх сүлжээнүүдэд ажиллах хүмүүсийг нэмбэл нийтдээ 1000 гаруй ажлын байр шинээр бий болно. Бүтээн байгуулалтад давхардсан тоогоор 10 мянга орчим хүн ажиллана. Хүний нөөц бэлдэх чиглэлээр ажиллаад эхэлчихсэн. ШУТИС гэх мэт дотоодын хэдэн сургуультай хүний нөөц бэлдэх асуудлаар санамж бичиг байгуулсан. Төслийн ажил урагшилбал хүнээ сургаад эхэлнэ. Хөрөнгө оруулагч тал яг технологийн талын хичээлийг үйлдвэртээ, өөрсдийнхөө хамтардаг сургуульд заана. Өөрөөр хэлбэл урд хөршид хүмүүсээ сургана гэсэн үг.

-Үйлдвэрээс гарах бүтээгдэхүүний үнэ өртөг зах зээлийн өнөөгийн ханшаас хэр байх бол?

-Бидний үйлдвэрлэх хийний хувьд арай өөр төрлийнх. Өнөөдөр ахуйн хэрэглээнд ашиглаж байгаа нь бутан хий. Та бид хоёрын яриад байгаа хийний хувьд байгалийн хий гэсэн категорит ордог. Үнэ өртгийн тухайд ерөнхийдөө ойролцоо. Гэр хорооллын айлуудыг хангах үнэ тариф маань өөр. Нэг айл дулаан өвөлжихийн тулд гурван тонн орчим нүүрс хэрэглэдэг. Гурван тонн нүүрсэнд хичнээн төгрөг зарцуулдагийг нь тооцсоны үндсэн дээр үйлдвэрлэсэн хийнийхээ тарифыг гаргаж ирнэ гэж төлөвлөж байгаа. Өөрөөр хэлбэл нүүрснээс хийн хэрэглээнд шилжлээ гээд айл өрхөөс гарах зардал нэмэгдэхгүй. Харин ч бүр агаар, хөрсний бохирдлоо шийдэх сайн талтай.

-Бензинээс өөр ямар бүтээгдэхүүн гарах вэ?

-Амоны бордоо гэж гарна. Амоны бордоо гэхэд л 30 гаруй мянган тонн гарах юм. Манай улс импортоор 50 орчим мянган тонныг авдаг. Тэр хэрэгцээг хангах боломжтой. Дайвар бүтээгдэхүүн учраас эхний ээлжинд үнэгүй нийлүүлэхэд асуудалгүй.

-Хийгээ урагшаа экспортлох боломж бий юу?

-Хоёрдугаар ээлжинд чадлыг нь томсгоод урагшаа экспортлох боломж бий. Хилийн цаана Бугатын хоолой явж байгаа. Төв Ази руу явж байгаа хоолой. Тус бүр нь 30 тэрбум метр куб хий дамжуулах чадалтай гурван хоолой бий. Дөрөв дэх хоолойгоо бариад эхэлчихсэн. Ирэх оны сүүлээр ашиглалтад оруулна. Өөрөөр хэлбэл Төв Азиас 120 тэрбум метр куб хий авч байгаа гэсэн үг. 30 тэрбум гэдгийг жаахан тодруулъя. Гурван хоолойны нэг нь гэхэд л манай зүүн талаар явж буй Сило Сибирь гэж том төслийн хэмжээний. Гэтэл манай үйлдвэрлэх хэмжээ тэрбум хүрэхгүй шахуу. Ийм аварга том хоолой манай урдуур, 280 гаруйхан км-ийн цаана байна. Цаана нь хийгээр үргэлж ангаж байдаг аварга зах зээл бий. Хятад улс 2025 он гэхэд 529 тэрбум метр куб хий хэрэглэх тооцоо гарчихсан. Дотоодын үйлдвэрлэл нь 317 тэрбум метр куб. Импортоор 210 тэрбумыг авдаг. Дотоодын үйлдвэрлэл болох 317 тэрбумынхаа 90 гаруй тэрбумыг нь нүүрснээс гаргаж авдаг. Хятадын технологийг сонирхож байгаа нь учиртай. Урд хөрш нүүрс химийн технологийг өндөр хэмжээнд хөгжүүлсэн улс. Эхлээд Багануурт хэрэгжүүлээд, боломж олдвол Шивээ-Овоо, Таван толгой гээд цаашлах бүрэн бололцоо бий.

Оюутан ахуй цагийн дурсамж хамгийн сайхан гэдэг. Тэгвэл энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа Идэр их сургуулийн сэтгүүл зүйн ангийг урив. Уг анги Идэр их сургуулийн хамгийн анхны сэтгүүл зүйн ангийн төгсөгчид гэнэ. 2003 онд нэг анги болон нэгдсэн тэд өдгөө сэтгүүл зүй болоод бизнесийн салбарт өөрсдийн гэсэн байр сууриа олж ирээдүй өөд тэмүүлж байна.

Уг ангийн хаалгыг тухайн үед 30 гаруй хүүхэд татсан байна. Шинэ бүхэн соньхон байдаг хойно хот хөдөөгийн салхи татуулсан залуусын сэтгэлийг соронздон татсан нь зөвхөн “Сэтгүүл зүй” гэх гоёмсог үг байсан юм. Зарим нэг нь аав, ээжээрээ зөвлүүлэн, нэг хэсэг нь сэтгүүл зүй гэх үлгэрийн тайзыг эзэгнэхээр нарлаг намраар хөдөө орон нутгаас Улаанбаатар гэх метрополис хотыг тэд зорин ирсэн байдаг. Ангидаа 30-лаа байсан тэднээс 17 нь 2007 онд мэргэжлээрээ төгсчээ. Эл ангиас өнөөдөр Идэр их сургуульд мэргэжлийнхээ дагуу оюутнуудыг бэлтгэн багшилж буй нь П.Шүр-Эрдэнэ аж. Тэрээр ангийнхаа хөвгүүдийн талаар “ Манай анги нэгдүгээр курст найман хөвгүүнтэй байлаа. Гэвч төгсөх жил ердөө гурав нь үлдсэн юм. Тэр дундаас нэг ч удаа хичээл тасалж үзээгүй Б.Батпүрэв гэх хөвүүн байсан. Харин нөгөө хоёр залуу нь заримдаа хичээл тасалдаг байлаа. Манай ангийн охид “Ангийн хөвгүүдээ нааш ир ээ” гээд ганц хичээлдээ ирдэг залуу болох Б.Батпүрэвийг л дууддаг байсан. Ангийн хөвгүүдийг ганцаараа төлөөлөн зогсдог байсан Б.Батпүрэв маань өдгөө Хөвсгөл аймаг дахь Аеро Монголиагийн салбарын захирал” гэсэн юм.

Харин Идэр их сургуулийн анхны сэтгүүл зүйн багш нар залуухан бүсгүйчүүд байжээ. Энэ талаар тус ангийн оюутан байсан Г.Болормаа “Манай ангийн багшийг Д.Жигзмаа гэдэг байсан. Тухайн үедээ Багшийн их сургуулийн Утга зохиолын ангийг дүүргэсэн мундаг багш байлаа. Багш маань нүүр дүүрэн инээмсэглэлтэй, том уруултай, бордуу хүн байсан. Биднийг нэгдүгээр курст ороход багш жирэмсэн байсан юм билээ. Багштайгаа их нээлттэй ярилцаж жаргал зовлонгоо хуваалцдаг байж билээ. Гэвч гуравдугаар курст ордог жил багш Солонгос улс руу докторын зэрэг хамгаалахаар явсан юм даа” гэв. Живзмаа багшийг алс холын орныг зорьсны дараа ангийн багшаар Н.Мөнхзориг гэх залуухан багш ангийг даасан байна. Мэргэжлийн талаасаа Солонгоо багш хамгийн сайн байсан гэж тэд дурсаж байлаа. Тэрээр уг ангийнханд “Миний хөргийг бич” гэсэн даалгавар өгсөн байна. Гэтэл оюутнуудын нэг нь “Анх харахад яг л тахиа шиг харагдсан” хэмээн бичиж хөглөж орхисон байна. Учир нь Солонгоо багшын үс шар өнгөтэй байж л дээ. Тус ангийн оюутнууд хичээлийн анхны өдрөө Солонгоо багшийн лекцэд сууж байжээ. Гэтэл балаар ширээ нүдэх чимээ сонсогдож эхэлсэн байна. Оюутнууд багшийн яриаг сонсож чадахгүй болсон учраас ангийн дарга Х.Саруул-Эрдэнэ “Хэн чимээ гаргаад байгаа юм бэ. Багшийн яриа сонсогдохгүй байна шүү дээ” гэж шаардлага тавьжээ. Чимээ гаргасан учир нь оюутан Ц.Цэндсүрэн хараагүй байсантай холбоотой аж. Тэрээр цоолбор хийж багшийн яриаг бичиж авч байсан байна. Хэдий Ц.Цэндсүрэн хараагүй ч сургуулиа амжилттай төгсөж Япон улс руу массажистаар дахин сурч одоо Хараагүйчүүдийн массажистын төвд ажилладаг гэнэ.

ШООЧ ХОШИН ЗАНТАЙ Д.ПҮРЭВЖАВ

Ангийн оюутан Ү.Туулсайхан ангийн даргынхаа талаар дурсамжаа хуваалцсан юм. “Х.Саруул-Эрдэнэ эгч биднээс арав гаруй насаар эгч байсан. Тиймээс манай ангийнхан их эмээдэг байж билээ. Бидэнд амьдралын хатуу, зөөлнийг зааж өгч сургасан хүн дээ. Тиймээс манай ангийнхан амьдралыг таньж мэдэх тал дээр илүү байсан юм болов уу гэж санагддаг” хэмээлээ. Ангийн дарга төгссөнөөсөө хойш одоог хүртэл Монгол судлалын академид нарийн бичгийн даргыг хийж байгаа юм. Уг ангид нэгэн өөр өнгө нэмдэг байсан байсан хүүгийн талаар сийрүүлье. Ангийн хичээл нэлээн тасалдаг хөвгүүн Д.Пүрэвжав шооч хошин зантай нэгэн байжээ. Тухайлбал, шингэхэн хөмсөгтэй Увс аймгаас ирсэн Б.Сүрэнхүүг ихэвчлэн тоглоомныхоо бай болгодог байж. Б.Сүрэнхүү Увс аялгаар ярьдаг байж. Түүнийг Д.Пүрэвжав “Хөмсөг” гэж нэрлэдэг байсан гэнэ. Түүнчлэн ангийн хамгийн дуугүй охин А.Жулдызыг “Чиний хобби дуугүй суух, мөрөөдөл чинь хашгирах” гэж тоглоно. Харин Х.Жайнаган хичээл номоо бага хийдэг охин байсан гэнэ. Энэ дутагдал дээр нь Д.Пүрэвжав бас л дуугүй өнгөрсөнгүй. Тэрээр “Хүүе Х.Жайнаган чиний мөрөөдөл 36 хуудастай дэвтэр дуусгах биз дээ” гэх мэтээр түүний тоглоом дуусдаггүй байсан гэж П.Шүр-Эрдэнэ дурссан юм. Тус ангийн хөвгүүд үнэхээр тусч сайхан сэтгэлтэй байсан аж. Ялангуяа Батпүрэвийг ангийн охид нь онцолж байлаа. Батпүрэв “Ангийн охидуудаа аарц уух уу, хоол идэх үү” гээд гүйдэг их л уриалагхан хүү байжээ. Нэг өдөр охиддоо зориулан вино авчирсан байна. Үүсэн бөглөөтэй виног задлах онгойлгогч байхгүй байсан учраас нарийхан уруулын будгаар доош нь цохиж эхэлсэн байна. Гэвч онгойлгож чадалгүй бөглөөний доохно хэсэг рүү модоор цохиж, улмаар гараа исгэж гэмтээж байсан түүхтэй” аж. Сэтгүүл зүйн ангийн оюутнуудыг дуу бүжиггүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Тэгвэл тус ангийн охидын бүжгийн хамтлаг дөрвөн жил дараалан Идэр их сургуулийн урлагийн наадамд түрүүлж байжээ. Бүжгийн хамтлагт Х.Жайнаган, Г.Болормаа, П.Шүр-Эрдэнэ нар байсан гэнэ. Б.Өнөржаргал харин яруу найрагч байсан аж. “Уран жиргээ”, “Хүрэл тулга” наадмуудад амжилт дүүрэн оролцдог байжээ.

ХАЙР ДУРЛАЛААР ДҮҮРЭН МАНАЙ НЭГ АНГИЙНХАН

Эрдэнэтээс ирсэн туранхай, хөөрхөн Туулд манай зочин ангийн гурван залуугийн хоёр нь зэрэг дурлаж байжээ. Тэр хоёр хүү нь Пүрэвжав, Баттөр нар аж. “Хоёул Туултай үерхэж байсан боловч аль нь ч гэрлэж чадаагүй өөр хүнтэй гэрлэсэн” гэж эл ангийн хүүхдүүд гунигтай дурсаж байлаа. Гэвч хайр, дурлалтай холбоотой асуудал зочин ангийг маань тойрч өнгөрөөгүй аж. Энэ талаар сийрүүлбэл зочин ангийн охидууд маань хоёрдугаар курст байхдаа Бизнесийн удирдлагын гуравдугаар курсын охидуудтай гар зөрүүлж байжээ. Учир нь Бизнесийн удирдлагын ангийн нэгэн залуу “манай” ангийн охинд сайн болсон аж. Тэгээд л захиа зөөж, харц хаялж эхэлсэн байна. Гэтэл тэр залууд ангийнх нь нэгэн охин сайн байжээ. Улмаар “манай” ангийн охин дээр ирж “Чи миний сайн залуутай үерхэх гээд байгаа юм уу” гээд л зодоон үүсгэжээ. Ийнхүү хоёр, гуравдугаар курсын охидуудын дунд зодоон өрнөж байсан түүхтэй аж. Түүнчлэн сэтгүүл зүйн доод курсын залуучуудтайгаа эл ангийн охидууд үерхэж нөхөрлөж байсан түүх олон гэнэ.

Ц.Нямсүрэн гэх өндөр биетэй, царайлаг охин байжээ. Ангийнхан дундаа хамгийн “цоглог” нь байсан аж. Харин эсрэгээрээ Батжаргал ангийнхаа охидуудаас намхан хүү байжээ. Эл ангийн охидууд нь түүнийг “Жоохноо, жижигхэнээ” гэх мэтээр тоглож дууддаг байсан аж. Тэр хүү хоёрдугаар курст орж ирэхдээ ангийнхаа хамгийн өндөр нь болж бусдыгаа гайхшируулсан гэдэг. Ангийнх нь хүүхдүүд “Өндөр болох нууц” гэж хүртэл хочилсон байна. Өдгөө тэрээр Баян-Өлгий аймгийн Засаг даргын тамгын газарт хэвлэлийн төлөөлөгч хийдэг байна. Тэрээр Сүрэнхүүгийн талаар “Хөмсөг хочит Сүрэнхүү маань одоо Эрдэнэт FM-д ажилладаг” гэв. Уг ангийн сурагчид өдгөө мэргэжлээрээ ажиллаж явна. Б.Өнөржаргал Эрх чөлөө сонины эрхлэгч хийдэг бол Г.Болормаа Сүхбаатар аймгийн телевизэд ажиллаж байна. А.Жулдыз SBN телевизэд ажилладаг. П.Шүр-Эрдэнэ өдгөө Идэр их сургуулийн Сэтгүүл зүйн тэнхимийн багшаар ажиллаж байна. Тэрээр 2007 онд сургуулиа төгсөж Боловсрол телевизэд редактор, Гялбаа сэтгүүлд сэтгүүлчээр тасралтгүй арав гаруй жил ажиллажээ. Улмаар өнгөрсөн жил сургуульдаа багшаар уригдан иржээ. Зохиол бичих ажилд ч шамдаж байгаа гэнэ. Одоогоор адал явдалт “Зунаа” гэх хүүхдийн цуврал эрхлэн гаргаж байна. Энэ ангийн Ж.Саямаа П.Шүр-Эрдэнийн хамтаар Боловсрол суваг телевизэд ажиллаж байжээ. Одоогоор Япон улсад мэргэжил дээшлүүлэн суралцаж байгаа юм. Д.Пүрэвжав Монложистик Ворлдвайд олон улсын тээвэр жуулчлалын компанид хэвлэлийн төлөөлөгч хийж байгаа гэнэ. Энэ мэтчилэн эл ангийг төгссөн хүүхдүүд өдгөө өөр өөрсдийн чиглэлд байр сууриа олж явна. Нэг анги болон ижилдэн дасч, ээнэгшин дотносч энэхэн буурал замбуулинд эзэмшсэн мэргэжилдээ эзэн болохын сайхныг тод томруунаар харуулсаар явна. Хуанлын хуудас намрын навчистай сэрчигнэн эргэсээр 11 дэх намартайгаа золгожээ. Төгсөлтийн 15 дахь жилийн ойгоо нижгэр тэмдэглэцгээе гэж зочин ангийн маань төгсөгч П.Шүр-Эрдэнэ ангийнхандаа уриалсныг энэ дашрамд сонордуулъя.