Month: December 2018

“Голомт” банкны гүйцэтгэх захирал, эдийн засагч Ө.Ганзориг “Санхүүгийн философи” номоо “Орчуулгынх биш, ямар нэг номноос эш татсан үг, өгүүлбэр оруулаагүй” гэж тодотгосон юм. Мөнгө, банк, даатгал, хүү, хөрөнгийн зах, хөөс & понзи, дижитал мөнгө, шок эмчилгээ гэсэн бүлгүүдтэй энэ ном эдийн засгийн суурь ойлголтгүй хүн ч түвэггүй ойлгохоор энгийн бичиглэлтэй. Номын эхэнд “Хүн төрөлхтний түүхийн нэг чухал хэсэг нь Ил хааны Монгол Улс болон Египетийн хооронд олон арван жил үргэлжилсэн дайн байлаа. Хэрэв монголчууд Египетийг эзэлсэн бол Монголын эзэнт гүрэн Африк хүртэл тэлж, исламын шашинтнууд бүхэлдээ монголчуудын өмнө өвдөг сөхрөх байсан юм. Ил хааны монголчуудад учирсан хамгийн том саад нь эдийн засгийн хямрал байв” гэсэн хэсэг бий. Зохиогч хүн төрөлхтний түүхэн дэх их гүрний ялагдал мөхлүүд цэрэг дайчдынх нь хүч суларснаас биш эдийн засгийн шалтгаанаар, инфляцийн хөөрөгдлөөс болж сүйрдэг гэсэн санааг гаргасан нь хэний ч анхаарлыг татахаар сонирхолтой, бодитой гаргалгаа юм. Удирдагчдынх нь буруу бодлогоос болж инфляцид идэгдэж улсаараа сүйрч буй сүүлийн үеийн жишээ гэхэд л газрын тосны их нөөцөөрөө толгой цохидог, цагтаа цалгиж явсан Венесуэл байна.

Цахим мөнгөний тухай цэгцтэй мэдлэгтэй болж амжаагүй хүмүүст “Санхүүгийн философи” номны “Дижитал мөнгө” гэсэн бүлгийг сонирхож уншихыг зөвлөе. Зохиогч “Крипто мөнгийг ойлгохын тулд мессэжийг нууцлах технологи буюу cryptology-ийг ойлгох хэрэгтэй. Эрт дээр үеэс хаад ноёд хоорондоо илгээх захидлаа шифрлэж нууцалдаг, ингэснээр захиаг замаас нь олзолсон дайсан тайлж унших боломжгүй байжээ. Үүнтэй адил интернэтээр явагдаж буй бүх мессэж буюу банкны гүйлгээ, и-мэйл, файл шилжүүлэг зэрэг нь бүгд өндөр нууцлалтай байдаг. Энэ утгаараа крипто мөнгө нь үнэн хэрэгтээ программчлалын аргаар, зохиомлоор үүсгэсэн математик нууцлалтай мессэж. Ингэж нууцалснаар юуны өмнө мөнгөний эзнийг олох боломжийг үгүй хийхээс гадна, мөнгийг хакеруудад алдах эрсдэлийг хааж өгдөг” гэж тайлбарлажээ. Өнгөрсөн зууны наяад оноос электрон мөнгийг ярьж эхэлсэн, 2008 он хүртэл крипто мөнгө гаргах хэд хэдэн оролдлого хийгдсэн ч бүтэлгүйтсэн, 2009 онд блокчейн дээр суурилсан анхны биткойныг эргэлтэд оруулсан, крипто мөнгөнөөс хамгийн анхных болох биткойн нь илүү эрэлттэй байдаг, биткойныг дэлхий даяар 100 гаруй мянган худалдааны байгууллага хүлээж авдаг, таван сая хүн биткойн эзэмшдэг гэх мэт сонирхолтой мэдээллүүдээр дүүрэн энэ бүлэгт крипто мөнгөний ирээдүйн тухай таамаг ч бий. Монголын банкир цахим мөнгөний ирээдүйг хэрхэн харж тайлбарласан нь бас энэ зах зээлийг сонирхогчдод яалт ч үгүй хэрэгтэй мэдээлэл.

За тэгээд зээлийн хүү буурдаггүй шалтгаан, өндөр хүүг бууруулах гарц гаргалгаанууд, зах зээлд шилжих эхэн үед гар сунгасан донруудын Монгол төрийн бодлогод үзүүлсэн нөлөөлөл гэх мэт олны анхаарал татсан асуудлуудаар зохиогч өөрийн дүгнэлт, тайлбараа санхүүч, банкир хүний үүднээс хийсэн нь хэний ч сонирхлыг татах байх. Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Р.Амаржаргал “Санхүүгийн философи” номыг “Сурагч, оюутан, эмч, бизнесмэн, багш нарт бүгдэд нь ойлгогдохоор бичсэн маш сайн ном байна. Энэ номыг бодлого тодорхойлогч, хууль зохиогчид заавал уншиж, санхүү эдийн засгийн ухааны нарийн уялдаа холбоог ойлгож авах хэрэгтэй” хэмээн дүгнэсэн бол эдийн засгийн ухааны доктор Ч.Хашчулуун “Ямар ч сурах бичгээс илүүтэйгээр дэлхийн санхүүгийн зах зээл, түүний үүсэл хөгжил, өнөө ба ирээдүйг тодорхойлсон эдийн засаг, санхүүгийн асар их мэдээллийг агуулсан шинэлэг бүтээл болжээ” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцжээ.

Ам.долларыг өчигдөр “Найман шарга” дээр 2617 төгрөгөөр авч 2626 төгрөгөөр арилжааллаа.

МАН Засгийн эрх авахаас өмнө инфляци нэг хувь, бодлогын хүү 10.5 хувь, валютын нөөц 1.3 тэрбум ам.доллар, долларын ханш 1980 төгрөгтэй тэнцэж байсан юм. Харин өнөөдөр инфляци долоо орчим хувь, бодлогын хүү 11.0 хувь, валютын нөөц 3.0 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж буй. Бараг гурван дахин их валютын нөөцтэй атлаа төгрөгийн ханшаа тавиад туучихсан, бодлогын хүү буураагүй, бараа, бүтээгдэхүүний үнэ өссөн муу дүр зурагтай байна. 2016 оны сүүлийн хагасаас хойш төгрөгийн ханш 646 төгрөгөөр суларсныг онцолъё. Ногоон валютын ханшийн өсөлтийг урт хугацаандаа улам чангарна гэсэн таамаг голлож эхэллээ. Төгрөгийн ханш суларч, доллар чангарч буй шалтгааныг жагсаая.

Төв банк валютын нөөцийг өсгөх бодлого барьж буйг ирэх оны мөнгөний бодлогоос харж болно. Монгол банк өдгөө гурван тэрбумд хүрсэн нөөцөө таван тэрбумд хүргэх зорилго тавьсан нь долларын ханш өсөх суурь болсон гэж тайлбарлах эдийн засагч цөөнгүй байна. 2019 оны мөнгөний бодлогыг анзаарахад Монголбанк аль хэдийнэ “Ирэх жил тун хэцүү байх болно. Бид долларын ханшийг интервэнцээр барьж чадахгүй шүү. Амь амиа бодоорой” гээд хэлчихсэн. Тоо уншдаг, бизнес хийдэг хэн ч мөнгөний бодлогоос ийм гаргалгаа хийж дөнгөнө. Манайх шиг импортын хамааралтай аж төрдөг улсын бизнес эрхлэгчдэд “Байгаа цөөхөн доллараа нөөцлөөд суухаас аргагүй” гэсэн дохиог төв банк нэгэнт өгчихсөн гэсэн үг.

Ирэх оны төсвийн зардал 11.6 их наяд төгрөг. Үүний гурван их наядаар нь барилга, байгууламж барина гэсэн тооцоо гарчихсан. Ийм шалтгаанаар төсвөөс тендер авч бизнес хийдэг эрхмүүдийн компаниуд доллар цуглуулж нөөцөлж байх магадлал өндөр гэх таамгийг эдийн засагчид хэлээд эхэллээ. Эдгээр компанийн хувьд бүтээн байгуулалт эхэлдэг үе буюу ирэх хавар барилгын материалаа гаднаас импортолж таарна. Дараа жил доллар ховордоно гэсэн дохиог төв банк бодлогоороо өгчихөөр барилгын компаниуд ногоон валют нөөцөлж эхэлсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй.

Ер нь ханшийг удирддаг газрууд гэвэл үсрээд 100 гаруй компани, арилжааны банкууд л бий. Компаниудын тухайд уул уурхайн томчууд, шатахуун импортлогчид, өргөн хэрэглээний барааны цөөн хэдэн импорлогч компаниудыг нэрлэж болох юм. Ирэх саруудад доллар хомсдоно гэсэн дохио тэднийг доллар нөөцлөх, байгаа хэдээ тас атгахад хүргэсэн байж мэднэ.

Валютын сангийн шугамаар 800 сая ам.доллар орж ирнэ гэж буй. Гэхдээ яг орж ирэх эсэх нь өнөөхөндөө яг таг болоогүйг онцлох учиртай. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ч өнгө муутай байгаа. Оюу толгойг эс тооцвол гаднаас орж ирэх доллар бараг байхгүй шахам гэчихэд хэтрүүлэг болохгүй.

Шинэ жил дөхсөн өдийд хэрэглээний барааны импорт мэдрэгдэхүйц өсдөг. Өөрөөр хэлбэл зэс, нүүрс, ноолуураас олдог доллараа эргүүлээд импортондоо зарж байгаа нь долларын ханш өсөхөд бага ч гэсэн нөлөө үзүүлж эхэлжээ. Товчхондоо ирэх саруудад долларын хэрэгцээ өндөр байх шалтгаан нөхцөл бүрдээд байна. Ийм бодит шалтгаанаас гадна улстөрийн тогтворгүй байдал ч долларын ханш чангарахад ташуур өгч байна хэмээн эдийн засагчид онцолж эхэллээ.

Дашрамд дурдахадп Монголбанк 2018 он гараад 980 орчим сая ам.доллар зарсан ч, төгрөгийн ханш өнөө жилийн эхнээс долоо орчим хувиар суларсан статистик гарлаа. Эндээс төгрөгийн ханшийг сулруулж буй гол шалтгаан нь Монголбанк доллар зарж байна уу, үгүй юу гэдэгт биш гэсэн дүгнэлтийг хийчихэж болохоор байна. Харин төсөв, мөнгөний бодлогын уялдаагүй байдал, төсвийн 1.9 их наядаар тоологдож буй алдагдал, бараг хоёр их наяд дөхсөн алдагдлаа гадаад зээлээр нөхөөд явах зураг төгрөгийн сулралд том нөлөө үзүүлж эхэлсэн гэсэн эдийн засагчдын таамаг үнэнд ойрхон сонсогдож байна. Ирэх оны улсын төсөв эдийн засгийн суурь өвчнийг анагаахад, бүтцийг нь шинэчлэхэд эерэгээр нөлөөлөх бус, харин ч суурь өвчнийг даамжруулах, дараагийн хямрал руу халтирахад нөлөөлнө гэх таамаг давтамжтай сонсогдож буй.

Монголбанк энэ долоо хоногт бодлогын хүүгээ өсгөж, шинээр 28 долоо хоногтой үнэт цаас гаргах шийдвэр гаргасан. Төв банкны энэ шийдэл төгрөгийн ханш сулрах хурдыг бага боловч сааруулахад нөлөөлөх ч хангалттай үр дүнтэй байж чадах эсэх нь эргэлзээтэй. Гэхдээ ийм шийдэл гаргасан нь урагш ахисан алхам мөн үү гэвэл мөн. Ямартай ч Төв банк мөнгөний бодлогоо чангалаад эхлэхээр зээлийн хүү цаашдаа буурахгүй нь тодорхой боллоо. Энэ шийдвэрийг нөгөө талаас нь харвал эрсдэл өсч байна гэсэн үг. Ийм дохиог зах зээлд өгчихлөө. Төв банкны хувьд аргаа барсан шийдвэр. Учир нь энэ шийдвэр зах зээлд эргэлдэх төгрөгийг доллар болж хувирахад мэдрэгдэхээр саад үзүүлж чадахгүй. Өөрөөр хэлбэл төгрөгөө доллар болгох хандлага буурахгүй гэсэн үг.

Тэгвэл ийм арга ядсан байдлаас яаж гарах вэ? Эдийн засагчдын байр суурийг тоймлоод харахаар хэд хэдэн гарц байна. Засгийн газар үнэт цаас гаргахаа 2017 оны аравдугаар сараас зогсоосон. Үүнээс болж дөрөв гаруй их наяд төгрөг төв банкны үнэт цаасанд овоороод байгаа. Бүр тодруулж хэлбэл ханш суларна гэсэн хүлээлт нэгэнт бий болсон үед ийм их хэмжээний төгрөг доллар болж хувирах эрсдлийн өмнө улсаараа зогсч байна. Товчхондоо Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын бодлогын хүрээнд дотооддоо төгрөгийн үнэт цаас гаргадаг болох шаардлага үүсчээ. Ингэснээр төв банкны үүрч буй ачааг хөнгөвчилж, төгрөгийн ханшин дээрх дарамт шууд багасах давуу тал бий. Засгийн газрын дараагийн хийх учиртай алхам нь ирэх онд төсвийн алдагдлаа тэглэх. Ингэснээр шинээр өр үүсэхгүй, гадаадаас долларын зээл авах шаардлага гарахгүй, импортын өсөлт ч саарч, төгрөгийн ханш, инфляци дахь дарамт буурна.

Засгийн газрын оролцох дараагийн ажил нь ипотекийн хөтөлбөрийг Монголбанкнаас шилжүүлж авах. Ипотекийн эх үүсвэрийг нэмэгдүүлж, дурын иргэн дурын банкин дээр очиж найман хувийн ипотек авдаг болох боломжийг бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Ингэснээр хүмүүсийн орлого орон сууцанд уягдаж, инфляци буурч, төгрөгийн ханшин дээрх дарамт багасах эерэг нөлөөлөл бий. Хүмүүс автомашин авч унахаа болихоор автомашины импорт ч багасна. Төгрөгийн ханшид ч дэмтэй.

Дотоодын үйлдвэрлэл, жижиг, дунд бизнесийн санхүүжилтийг дэмжиж, арилжааны банкуудаар дамжуулж олгох орчныг бүрдүүлэх ажил ч Засгийн газрын өмнө байна. Ингэснээр ирээдүйд ажлын байр нэмэгдэж, орлого, хуримтлал сайжрах боломж бүрдэнэ. Энэ засгийн хувьд дан ганц уул уурхай дээр суурилсан эдийн засгийг өөрчлөх алхмыг хийхгүй явсаар өнөөг хүрээд байгаа юм.

“Шинжлэх ухааны ажилтны өдөр”-ийг жил бүрийн арваннэгдүгээр сард тэмдэглэдэг. Уг өдрүүдээр эрдэмтэн, судлаачид шинжлэх ухааны салбарын дэвшил, шинэ нээлт, ололт, үр дүн, амжилтаа нэгтгэн дүгнэж, харилцан мэдээлэл солилцож, бүтэн жилийн мэдлэг, оюуны хөдөлмөрөө нийтэд дэлгэн танилцуулахаас гадна шинэ технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд төр-хувийн хэвшлийн түншлэл тогтоох, инновацийн бүтээгдэхүүнийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах худалдан авалтаар дэмжих зорилготой байдаг билээ.

“Мөнх ногоон амьдрал” ТББ-ын тэргүүн, “Асрал” компанийн захирал Х.Алтанцацрал “Бид өвлийн хүлэмжинд гүзээлзгэний суулгацыг нутагшуулан үржүүлэх төслөө “Шинжлэх ухаан, технологи, инноваци-2018”-ийн үеэр танилцуулсан. Шинжлэх ухаан технологийн сангийн инновацийн төслийн хүрээнд манай эрс тэс уур амьсгалтай өвөл, хаврын улиралд хүмүүст шинэхэн, витаминлаг жимс жимсгэнэ хэрэглүүлэх бололцоо бий болгох зорилт тавьж байгаа. Манай улсын уулын зэрлэг гүзээлзгэнэ долдугаар сард хальт үзэгдээд өнгөрдөг. Манай өвлийн хүлэмж гадаад орнуудын таримал гүзээлзгэнүүдийг Монголын уулын зэрлэг гүзээлзгэнэтэй зөгийгөөр тоос хүртээлгэн эвсэлдүүлэх замаар нутагшуулж, гүзээлзгэнийг үржүүлэн үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн. Тэр дундаа Польш, Орос, Хятад, Солонгос гэсэн дөрвөн сортийн гүзээлзгэнийг сонгодог. Үржүүлсэн гүзээлзгэнээ “Алтан” брэнд гэж нэрлэсэн. Манай гүзээлзгэнэ бусад орны таримал гүзээлзгэнээс амьдрах чадвар илүү өндөр байдаг” хэмээн ярьсан юм. Мөн манай нэг бутнаас 300-500 гр гүзээлзгэнэ гардаг. Амтны хувьд исгэлэндүү, чихэрлэг уулын зэрлэг гүзээлзгэний амт үнэрийг хадгалсан. Манайх төслийн хугацаанд хүлэмжинд болон гэрийн нөхцөлд гүзээлзгэнэ тарих агротехнологийн сургалтыг долоо хоног бүрийн амралтын өдрүүдэд тогтмол зохион байгуулдаг. Одоогоор 1500 хүнийг хамруулаад байна. Мөн бид 60000 гаруй суулгацын нөөцийг бэлэн болгоод байна. Манай брэндийн гүзээлзгэний үрсэлгээг 10 гаруй аймгийн ногоочдод 14 мянга орчим үрсэлгээ өгснөөр тэдгээр нь ургацаа өгч эхлээд байна. арванхоёрдугаар сарын сүүл нэгдүгээр сарын эхээр эхний ургацаа авах гээд ажиллаж байна” гэсэн юм. Гүзээлзгэнэ цэцэглэнгүүт цэцэг жимсэнд нь тоос хүртээх шаардлагатай байдаг аж. Байгалийн нөхцөлд салхиар, нэг цэцгээс нөгөө цэцэг тоос хүртдэг. Эсвэл шавьжаар тоос хүртдэг. Харин өвлийн улиралд дулаан алдахгүй гээд битүүлчихсэн хүлэмжинд салхи байхгүй учраас тоос хүртээх боломжгүй. Үүнийг шийдэхийн тулд зөгийн нэг бүлийг авчирч, гүзээлзгэний суулгацууд дундаа тавьсан аж. Зөгий өвлийн улиралд идэвхигүй амьдралд шилжиж ичдэг амьтан. Өвөлдөө унтаж байх ёстой зөгийг зуныхтай адилхан температуртай хүлэмжинд авчирсан тухай ярьж байв. Зөгийн бүлийг дунд нь байршуулснаар зөгий олон сортын гүзээлзгэнийг хольж тоос хүртээгээд нэг ёсондоо хооронд нь хольж байгаа юм. Гүзээлзгэнэ хүйтэнд тэсвэртэйд багтдаг бөгөөд +5 градусаас доош сэрүүсэхгүй л бол хөлдөж, ургах чадвараа алдах нь гайгүй байдаг байна. Тэр үүднээсээ гүзээлзгэнэ сонгож тарьсан аж. Ургамал ургахад үндсэн хэдэн нөхцөл шаардлагатай байдаг. Манай нөхцөлд хамгийн хүндрэлтэй асуудал нь өвлийн улиралд дулааныг яаж барих вэ гэдгээс гадна гэрэл, усалгаа, чийг, шим тэжээл. Эдгээрийг бүрдүүлбэл хаана ч ямар ч ургамал, ногоо ургуулах боломжтой гэдгийг онцолж байлаа.

НЭН ХОВОР УРГАМЛЫГ ЛАБОРАТОРИЙН НӨХЦӨЛДУРГУУЛАНТАРИМАЛЖУУЛЖ БАЙНА

Ургамлын биотехнологийн лабораторийн эрхлэгч Ю.Оюунбилэг “Манай орны уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэгддэг эм тангийн жоронд орох давтамжаараа тэргүүлдэг “Эгэл годил” өвс хагас усны ургамал бөгөөд үндэслэг ишээр салж үрждэг. Зарим нэн ховор, ховор эмийн ургамлыг хамгаалах биотехнологийн чиглэлийн суурь судалгааны төслийн хүрээнд нэн ховор ургамлын генетик нөөцийг нэмэгдүүлэх зорилгоор лабораторийн нөхцөлд ургуулан тарималжуулж эхлээд байна. Одоогоор 20 гаруй ашигт болон нэн ховор ховор эмийн ургамлыг биотехнологийн аргаар үржүүлсэн. Байгаль дээр ургамал хөрснөөс ихэнх шим тэжээлээ авч, цэцэглэж үрлэж ургадаг. Харин лабораторийн нөхцөлд жилийн дөрвөн улиралд туршилт судалгаа хийж, ургамал өсч торних шаардлагатай шим тэжээлийн зохиомол тэжээлийн орчинд ургамлыг ургуулдаг. Эгэл годил өвсийг биотехнологийн аргаар ургуулж, үндэслэг ишний ургах чадварыг янз бүрийн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр нэмэгдүүлсэн хэмээн” ярьсан юм.

Дэлхийн дулаарал, цөлжилт зэргээс хамаарч нэг талаас зарим зүйл ургамлын ургах орчин өөрчлөгдсөнөөр ховордох, нөгөөтэйгүүр дэлхийн хүн амын дунд тархах өвчлөлийн төрөл ихэсч, тэдгээрийг анагаахад ургамлын гаралтай эм, биологийн нэмэлт бүтээгдэхүүн ашиглах хандлага ихэссэнтэй холбоотой эмийн ургамлын хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа. Монголын уламжлалт анагаах ухаанд хэрэглэгддэг эм танд өргөн ашиглагддаг, бүтээгдэхүүний түүхий эдийг экспортолж хэрэглэдэг, зарим эмийн ургамлын нөөцийг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийн хэрэгцээг хангах, генетик нөөцийг хадгалж үлдэхэд орчин үеийн дэвшилтэт технологи, шинжлэх ухааны ололтыг нэвтрүүлэх нь үйлдвэрлэлийн бүтээмж болон бүтээгдэхүүний гарцыг нэмэгдүүлэх гол үндэслэл болдог аж. Эгэл годил өвс нь газрын хөрсөнд хэвтээ байрлалаар ургадаг ба үе бүхнээс нь шинэ нахиа урган гарах зарчмаар үрждэг бөгөөд ус, эрдэс бодисыг нахиа тус бүрт дамжуулах үүрэгтэй байдаг байна. Үндэслэг ишний эрдэс бодисыг нөөшлөх, дамжуулах үүрэгтэй уялдан энерги, бодисын солилцоотой холбоотой генүүд, эсийн хуваагдал, элонгацид оролцдог өсөлт зохицуулагчид тухайн эрхтэнд ихээр нийлэгждэг болохыг дэлхийн олон улс орны судлаачид тодорхойлжээ. ШУА-ийн Ерөнхий болон Сорилын Биологийн хүрээлэнгийн Ургамлын биотехнологийн хамт олон “Монгол орны зарим ховор эмийн ургамлыг хамгаалах биотехнологийн үндэслэл” сэдэвт суурь судалгааны сэдэвт төслийн хүрээнд эмийн чухал ач холбогдолтой. Нэн ховор ургамал болох Эгэл годил өвсийг биотехнологийн аргаар ургуулах, эдгээр ургамлыг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх, байгалийн нөөцийн хэрэглээг багасгах, түүхий эдийн импортыг орлуулах зорилгоор уламжлалт эмийн үйлдвэрлэлийн “Монг-Эм” ХХК-ийн эмийн ургамлын плантацид шилжүүлэн тарьж туршиж эхлээд байгаа аж. Үндэслэг иш өсч хөгжих нь гадаад орчны болон тухайн ургамалын дотоод механизмаас хамааралтай, олон генийн оролцоотой явагддаг цогц процесс бөгөөд үүнийг зохицуулдаг молекул механизмыг транскриптом анализаар тодорхойлох зорилгын хүрээнд тус лабораторийн залуу судлаач Ө.Болортуяагийн “Дэлхийн шинжлэх ухааны академиас” (TWAS) зарласан хөгжиж буй орны залуу судлаачдыг дэмжих хөтөлбөрт хүргүүлсэн төсөл дэмжигдэж дараагийн шатны судалгаа хийгдэх боломж бүрдсэнийг хэлж байв.