Month: August 2018

ХААИС-ийн доктор, дэд профессор Т.Балдантай ярилцлаа.

---

-Үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологи хэзээнээс эхлэлтэй вэ. Дэлхийн аль улсуудад илүү амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн бэ?

-Дэлхий нийтэд 1890 оноос энэ чиглэлийн судалгааны ажил хийгдэж эхэлсэн түүхтэй. Анх АНУ-ын Кембриджийн их сургуулийн эрдэмтэд туулайн дээр туршилт хийж байсан. Гэсэн ч хэсэг хугацаанд завсарлаж 1950-иад оныг хүртэл зогсонги байж байгаад эргэж сэргэсэн. Манайд бол 1987 онд энэ ажлын эхлэл тавигдсан түүхтэй. Гэсэн ч 1990 оноос өмч хувьчлал явагдаж өмчийн харилцаанд өөрчлөлт орсноор 10 гаруй жил зогсонги байдалд байсан. Харин 2010 оноос энэ ажлыг дахин сэргээж үйлдвэрийн салбарт хэрэгжүүлэх зорилготой зүтгэж байна. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй АНУ, Канад, Япон, Франц зэрэг улсуудад үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийг амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн. Судалгааны салбарт ч, үйлдвэрлэлийн салбартаа нэвтрүүлж үр шимийг нь хүртэж байгаа. Харин манайхан зохиомол хээлтүүлгийн арга хэрэглэж байсан. Энэ үед нэг хээлтэгч үнээг сайн чанарын нэг бухаар хээлтүүлээд жилд нэг л тугал хүлээж авдаг байлаа. Зохиомол хээлтүүлэг гэдэг нь хээлтүүлэгч мал-бух, хуц, ухна, азаргаар олон тооны хээлтэгч малыг хээлтүүлэн тэдгээрийн үр удмыг авч үлддэг арга л даа. Жилдээ техникчийн ур чадвар, ашиглаж буй багаж төхөөрөмж, технологи зэргээс шалтгаалж 70-80 хувийн үр дүнтэйгээр төл авах боломжтой.

-Шинээр нэвтэрсэн үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийн мөн чанар нь юу вэ. Хэрхэн хэрэгжүүлдэг юм бэ?

-Сайн үнээ, сайн бух хоёрыг хээлтүүлэгт оруулж ашиг шим сайтай, удамшлын чанар нь батажсан сайн үнээний удмын олон төл авахад технологийн мөн чанар оршиж байгаа юм. Үүний тулд хээлтүүлэгт оруулахын өмнө өндөр ашиг шимтэй, амьдын жин их, нядалгааны гарц сайтай үнээний өндгөвч дээр олон тооны өндгөн эсийг нэгэн зэрэг ялгаруулж өгдөг. Ингээд ашиг шим арвинтай, генетик чадавх сайтай бухаар хээлтүүлэхээр ашиг шим сайтай үнээ бухын олон хөврөл бий болно.

Энэхүү бий болсон олон хөврөлийг зориулалтын багаж, уусмал ашиглан зайлан авч ашиг шим багатай боловч эрүүл тээгч үнээнд шилжүүлэн суулгадаг. Өөрөөр хэлбэл нөгөө ашиг шим сайтай үнээний удмын олон хөврөлийг ашиг шим багатай боловч эрүүл хээл тээх чадвартай үнээнүүдээр тээлгэж олон тугал авч байгаа юм л даа. Хээлтэгч мал амьтны өндгөвч 100 гаруй мянган өндгөн эсийн үүсвэртэй байдаг боловч байгалийн жамаараа хээлтүүлэгт ороод 8-12 төл өгч, өөрийн үр удмаа үлдээдэг. Бусад нь ямар ч ашиглалтгүй хаягддаг. Инновацийн төслийн дэмжлэгтэйгээр бидний үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхээр зорьж буй энэ ажлаар хээлтэгч малын биологийн чадавхыг илүү үр ашиглах боломж бүрдэж байгаа юм. Бид энэхүү судалгааны ажлыг Шинжлэх Ухаан Технологийн сангийн инновацийн төслийн дэмжлэгтэйгээр гадаадын судлаачидтай хамтран хэрэгжүүлж эхэлсэн бол одоо бид бие даан-үндэсний мэргэжилтнүүд гүйцэтгэж байна.

-Үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажиллагааг илүү дэлгэрэнгүй танилцуулаач. Хөврөлийг мэс заслын аргаар хагалж авна гэсэн үг үү?

-Одоо мэс заслын бус аргаар шилжүүлэн суулгаж байгаа. Ямар нэгэн зүсэх огтлох юм огт хийхгүй. Эхлээд ашиг шим сайтай донор үнээгээ сонгоно. Дараа нь ашиг шим сайтай үнээний төл тээх эрүүл тээгч үнээг сонгоно. Ингээд донор үнээндээ өндгөн эс олноор ялгаруулах эмчилгээ хийнэ. Мөн энэ хугацаанд тээгч үнээндээ ороо жигдрүүлэх дааврыг тарьж ороог нь оруулна. Ингээд ороо нь орсон донор үнээндээ хээлтүүлэг хийнэ. Хээлтүүлэг хийснээс хойш 6-8 хоногийн дараа хөврөлийг зайлж аваад чанарын болон хөгжлийн үнэлгээ хийж хамгийн боломжтойг нь тээгчдээ шилжүүлэн суулгана. Шилжүүлэн суулгахдаа тээгч малын аль талын өндгөвчинд өндгөн эс ялгарч шар бием үүссэнийг мэдэх шаардлагатай. Шар бием үүссэн талын савны эвэрт хөврөлөө шилжүүлэн суулгавал илүү үр дүнтэй болохыг судлаачид тогтоосон байдаг.

-Жилд хэд орчим төл хүлээн авах боломжтой вэ?

-Ашиг шимтэй үнээнээс биологийн зүй тогтлоор нь жилд нэг тугал авдаг бол тээгч үнээнүүд ашиглаж 40-50 тугал авах боломжтой. Хэдэн тугал авах нь хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлыг технологийн дагуу хийсэн эсэх, техникчийн ур чадвар, донор болон тээгчийн тарга хүч, дааврын боловсруулалт хийсэн хувилбар, схемчлэл, арчилгаа маллагааны технологи гэх мэт олон хүчин зүйлээс хамааралтай. Донор үнээг жилд хэд хэдэн удаа ашиглан нэг удмын олон төл авах боломжтой.

-Хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийг ямар ямар амьтанд яаж ашиглах боломж байна вэ?

-Сүүний гарц сайтай үнээ, ноолуурын гарц сайтай ямаа, ноосны чиглэлийн хонь гээд бүх мал дээр ашиглах боломжтой. 2014 онд Солонгосын “КОЙКА” Олон Улсын байгууллагатай хамтарч Төв аймгийн Баянчандмань суманд сүүний чиглэлийн фермд 22 хөврөл шилжүүлэн суулгаж 14 тугал гаргаж авсан. Хөврөл шилжүүлэн суулгах технологи 60 орчим хувийн амжилттай байдаг. Бид одоогоор гол төлөв мах, болон сүүний чиглэлийн үхэрт хөврөл шилжүүлэн суулгах технологийг хэрэгжүүлж байна. Энэ дан ганц мал аж ахуйн салбарт хэрэглэгддэг технологи биш л дээ. Бусад салбарт тухайлбал биологийн салбарт ч ашиглах, юм хийх боломжтой.

-Та зохиомол хээлтүүлэг 80 гаруй хувийн үр дүнтэй гэж яриандаа дурдаж байсан. Харин үр, хөврөл шилжүүлэн суулгах технологи 60 орчим хувийн үр дүнтэй гэж байна шүү дээ?

-Хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлын онцлог нь мах сүү, ноос ноолуурын гарц сайтай малын төлийг богино хугацаанд олныг хүлээж авах боломжтойд оршиж байгаа . Хар ухаанаар бодоход өдөрт гурван литр сүү өгдөг хоёр үнээний оронд зургаан литр сүү гардаг нэг үнээ илүү хэрэгтэй биз дээ. Мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн салбарт социализмын үед ажиллаж байсан манай ахмадуудын зохиомол хээлтүүлэг хийсэн үнээний хээл авалт 90 гаруй хувьтай ч байсан. Энэ үзүүлэлэлтээрээ зарим нь шагнал урамшил авч байсан түүхтэй. Бидний хийж гүйцэтгэснээр хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлын үр дүн 64.5 хувьтай байна. Гадаад улс орнуудад бэлтгэгдсэн үндэсний чадварлаг залуу мэргэжилтэн, судлаач, зооинженер, үржлийн биотехнологич нар бий болж байгаа учир дээрх үр дүнг цаашид улам нэмэгдүүлэх боломжтой юм.

-Таны хувьд туршилт, судалгааны ажлаа үйлдвэрлэлд амжилттай хэрэгжүүлээд эхэлсэн байгаа. Эрс тэс уур амьсгалтай Монголын нөхцөлд хэр тохиромжтой вэ. Сөрөг нөлөө бий юу?

-Монгол орны эрс тэс уур амьсгал, байгаль цаг уурын онцлогт дасан зохицсон биологийн онцлог шинж бүхий монгол үнээ тугал гаргаж байгаа шүү дээ. Тээдэг хээлээ л тээж байгаа учраас ямар нэгэн сөрөг нөлөө огт байхгүй. Мэдээж тэжээллэг арчилгаа сайн байвал амьдрах чадвар төдий чинээ сайтай төл хүлээж авна. Энэ нь хөврөл шилжүүлсэн үнээ гээд бусдаасаа илүү арчлаад тордоод байх шаардлага бараг байхгүй гэсэн үг л дээ.

-Хэрэгжүүлэхэд их түвэгтэй олон ажиллагаатай юм шиг санагдлаа. Жирийн малчин хөврөл шилжүүлэн суулгах боломжтой юу?

-Тийм ээ, технологи шаардана, тиймээс жирийн малчны хийх ажил биш л дээ. Мэргэжлийн байгууллага, энэ чиглэлээр мэргэшсэн эрх бүхий мал зүйч, зоотехникч, үржлийн биотехнологич нар хийнэ. Энгийн хүн хийх боломжгүй. Бид л гэхэд энэ ажлыг багаараа хийж гүйцэтгэж байна. Тухайлбал доктор Г.Энхманлай, П.Мягмарсүрэн, Б.Энхболор, докторант Ч.Гантөгс, магистрант Б.Цолмонбаатар, Г.Энхбаатар, Д.Түмэн-Өлзий гэх мэт залуу судлаачидтай хамтран хийж байна.

-Хурдан азарганы төл хүлээж авах сонирхолтой уяачид олон байгаа байх. Төлийг нь тээгч эхээр дамжуулж богино хугацаанд олныг хүлээж авах боломжтой юу?

-Боломжтой. Гэхдээ энэ чиглэлээрээ төрөлжиж мэргэших шаардлагатай. Бусад малтай харьцуулахад гүүний хөврөлийн амилалт, үр тогтолт өндөр биш. Гэхдээ манай багийн залуус туршиж үзэж, туршлага хуримтлуулж байгаа.

-Бог малд энэ аргыг хэрэгжүүлэх боломжтой л байх?

-Бод мал дээр хийхэд бэрхшээл бага боловч зарим тохиолдлын бэрхшээлүүд бий. Гэхдээ хонь, ямааны ороо маш сайн ордог тул ямаанд хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлыг хийхэд тохиромжтой. Энэ чиглэлийн ажил манайд 1987-оноос хийгдэж байсан боловч улс орны эдийн засаг, нөөц чадавх муухан байсан, төрийн байгууллагад ажиллаж буй хүмүүсийн энэ талын ойлголт дутуу дулимаг байсан учраас дэмжигдээгүй нэг хэсэг зогсонги байдалтай байсан.

Монгол Улсын мал сүрэг 66 саяд хүрч бэлчээрийн даац хэтрээд байгаа тухай хүн болгон ярих болсон. Малчдыг “Та нар малын тоогоо цөөрүүл, бэлчээрийн даац хэтэрлээ” гэж шахах биш, нэг малаас авч буй ашиг шимийг нэмэгдүүлэхдээ шинжлэх ухаан, технологийн ололтыг ашигла гэдгийг зөвлөн арга замыг тодорхойлж өгөх шаардлагатай байна. Энэ талаар суртал ухуулга маш сайн хийх хэрэгтэй юм. Одоогийн байдлаар зохиомол хээлтүүлэг, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажил яагаад далайцтай хийгдэхгүй, үр дүн багатай байна гэхээр төрийн зохицуулалт байхгүй, хэрэглээ бага, хэрэглэгч байхгүй байгаатай холбоотой. Тиймээс эрчимжсэн аж ахуйн бүс нутаг, газар тариалангийн райондоо, хот орчмын бүс нутгийн нийт малд зохиомол хээлтүүлэг, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлыг заавал хийлгэдэг-хийдэг болгох хэрэгтэй юм.

-Танай багийн хамт олонд тулгамдаж буй ямар асуудал байна вэ. Ямар төрлийн дэмжлэг хэрэгтэй байна вэ?

-Үндсэндээ ороо жигдрүүлэх, өндгөн эс олноор ялгаруулах, хөврөл шилжүүлэн суулгах ажлууд маань дааврын оролцоотойгоор хийгдэж буй ажлууд. Монгол Улсын хэмжээнд нэг ч төрлийн даавар үйлдвэрлэдэггүй. Дандаа гаднаас импортоор авч байгаа. Гэхдээ дааврын бэлдмэл дотоодод үйлдвэрлэхгүй байна гээд энэ ажлыг хийх боломжгүй гэх ойлголт биш. Магадгүй нэг донорт 500-800 мянган төгрөгийн зардал гарлаа гэж үзэхэд бид нэг донороос найман хөврөл зайлж авахад нэг хөврөл 100 мянган төгрөг болж байна гэсэн үг. Магадгүй олныг зайлж авахад нэг хөврөлийн үнэ гэдэг юм чинь багасна. Гэхдээ дандаа гадаадаас даавар авч монгол малд суулгах нь бидний гарц биш. Тиймээс үндэсний хэмжээний хөврөл бэлтгэдэг технологи боловсруулах, нэвтрүүлэх ажлыг эрдэмтэд судлаачид нэвтрүүлэх хэрэгтэй.

-Үүнийг цаашид ямар үе шаттайгаар хөгжүүлэх вэ?

-Эхлээд фермийн аж ахуй эрхэлж буй улсуудад энэ төрлийн ойлголтыг зөвөөр өгөх ёстой. Дээр нь өртөг үнэтэй гэх асуудал байхыг үгүйсгэхгүй. Гарах арга зам нь төрийн байгууллага, хувийн хэвшил, судалгааны байгууллагууд хамтын оролцоотой ажиллах. Тодорхой хугацаанд ингэж явж байгаад төрийн оролцоо багасч биеийг нь даалгаж болно. Гадаадын хөгжилтэй орнуудад шинэ технологи-инновацийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд төрийн дэмжлэг 60 орчим хувь, эрдэм шинжилгээний байгууллага, хувийн хэвшлийнхний оролцоо тус бүр 20 хувь байж байгаад аажмаар бууруулан биеийг нь даалгадаг хэлбэр байдаг шүү дээ. Үүнийг ч бодох л ёстой юм.

Цаашид бид эдийн засаг санхүүгийн талаар тодорхой хугацаанд төрөөс дэмжлэг аваад их дээд сургууль шинжлэх ухааны байгууллагууд, хувийн хэвшлийнхэн, фермерийн аж ахуй эрхлэгчидтэй хамтран энэ технологийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх-хэрэглээ болгох зайлшгүй шаардлагатай.

-Манайхан гаднаас өндөр ашиг шимтэй мал оруулж ирж байгаа ч үр ашигтайгаар ашиглаж байгаа нь ховор юм шиг санагддаг?

-Сүүлийн жилүүдэд Засгийн газраас фермийн аж ахуй эрхлэгчдийг дэмжээд мах, сүүний чиглэлийн үхэр, хонь, ямааг олноор нь оруулж ирсэн. Эдгээрийг хэрхэн үр дүнтэйгээр ашиглах талаар бодох цаг ирээд байна л даа. Түрүүчийнх нь орж ирээд таван жил болсон ч үр дүн тиймхэн, сайн биш байна. Тиймээс энэ мах, сүүний гарц сайтай малын үр удмыг богино хугацаанд олныг хүлээж авах боломж бол хөврөл шилжүүлэн суулгах арга юм. Тиймээс төрийн бодлогын хэмжээнд дэмжих хэрэгтэй байна. Одоогоор хувийн хэвшлийнхэн оролдоод явж байна.

-Сайн чанарын тугал гарч ирэхэд түүнийг өсгөн бойжуулж энгийн үнээтэй хээлтүүлж үржил шимтэй төл авах боломжтой юу?

-Төрийн бодлогын хэмжээнд өөрийн чинь ярьж байгаагаар зохиомол хээлтүүлгийн аргаар ашиглах боломжтой. Хоёроос дээш үеийн хээлтүүлэгч байвал илүү үр дүнтэй. Энэ тохиолдолд цөм болон хэрэгцээний хоёр аж ахуй байх шаардлагатай. Хэрэгцээний аж ахуйд сайн чанарын бухнаас гарсан төлийг шууд маханд борлуулдаг хэлбэр байж болно. Түүнээс гадна бодлогын түвшинд цөм зэргийн аж ахуйд хамгийн сайн чанарын хээлтүүлэгч, хээлтэгч хоёрыг ашиглан тэдгээрийн удмыг үржлийн аж ахуйд сайжруулагчаар ашиглах хэрэгтэй юм.

Нийслэлийн 78 дугаар сургуулийн монгол хэлний багш Р.Пүрэвдуламтай ярилцлаа.

---

-Та тэртээ 1984 онд 78 дугаар сургуульд тавын “В” бүлгийн хүүхдүүдийг хүлээн авч байжээ. Тэр үеийн дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Би Өвөрхангай аймагт дөрвөн жил багшлаад тухайн үед шинээр баригдаж байсан хорооллын 78 дугаар сургуульд ирж байсан юм. Хөдөөний сургуульд багшилж байсан намайг шил толь болсон хачин сайхан орчин угтаж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Сургуулийн хоёр давхрын 213 тоот ангидаа ороход шинэ сургуульд нийслэлийн газар газраас цугларсан хамт олон бүрдээд намайг тосч байсан даа. Сэхээтэн, ажилчин гээд нийгмийн бүх л давхаргын айлын хүүхдүүд нэг ангид цугларсан байсан.

-Тавдугаар анги гэхлээр 12,13 хүрчихсэн хүүхдүүдийг дааж авч байж. Хэрхэн нэг анги, хамт олон болгож байсан бэ?

-Хэдий нэгдүгээр ангиасаа хамт нэг ангид суугаагүй ч их сайхан хамт олон болсон юм шүү. Бидний наймдугаар анги төгссөнөөс хойш 30 жил өнгөрсөн байна. Хүний амьдралд янз бүрийн л юм тохиолдох урт хугацаа. Уулзалдахад ангийнхан маань бие биенээ сурагчийн дүрэмт хувцастай дэггүйтээд гүйж буй дүрээр нь л хүлээж авч байна даа. Зарим нь өвөө, эмээ болсон ч манай ангийн хүү, охин гэж ярина. Зургадугаар ангид ороход л манай хүүхдүүд зуны амралтаар бие биенээ их санаж үгүйлсэн байсан нь өчигдөрхөн юм шиг л санагдаж байна. Ангиараа хамт волейболын секценд явдаг байсан. Багийн спортоор хичээллэж байсан нь илүү нэгтгэж өгсөн болов уу гэж санадаг юм. Гар бөмбөгийн спортод авьяастай

ангийнхан маань зургадугаар ангид байхдаа дээд үеийн ах, эгч нараа бүгдийг нь хожиж сургуулийн аварга болж багшийгаа их баярлуулсан даа. Энэ шавь нар маань нийслэлийн газар газраас цугларсан ч хэл ам таталж, чих халууцуулж байсан удаа нэг ч байхгүй, хүмүүжилтэй хүүхдүүд.

-Тэр үеийн хүүхдүүд бүтээлч байсан байх. Ямар ажил хөдөлмөр хийдэг байв?

-Манай ангийнхан Төв түүхий эдийн баазтай шефийн харилцаатай байсан. Нийгмийн тустай хөдөлмөрт суралцуулна гэж хавар, намар зэрлэг зулгааж хог цэвэрлүүлнэ. Тавдугаар ангийн жаахан хүүхдүүд ирэхдээ гэрээсээ жаахан талх авчирна. Ажлын дундуур буланд шувуу шиг суугаад идэцгээж байсан нь санаанаас гардаггүй юм. Мөн мод тарина, өвөл цас цэвэрлэнэ. Гэрээсээ яс авчирч тушааж мөнгөтэй болно. Ингэж нийгэмд тустай хөдөлмөр эрхлээд өнөөдөр муудсан юм алга. Бүгд л тус тусын ажил мэргэжилдээ эзэн нь болоод явж байна. Харин ч багад нь нөхөрсөг нийтэч зан суулгаж өгсөн гэж надад санагддаг юм.

-Их ажил хөдөлмөр эрхлэхийн хажуугаар хичээлээ хэрхэн амжуулдаг байсан бол?

-Аль алиныг нь амжуулахаас өөр аргагүй шүү дээ. Улсын шалгалтын билет боловсруулна гэж амаргүй ажил байлаа. 32 билет боловсруулж 96 хуудас дэвтрийг дүүртэл бичүүлнэ. Одооных шиг тест байхгүй байсан болохоор манайхан ч өглөө эрт 5:30 минутад босч билетээ уншина. Гэсэн ч өдөр хичээл дээр нойрмоглодог хүүхэд нэг ч байгаагүй. Сэргэлэн цовоо үрс байсан даа.

-Ийм нөхөрсөг дотно хамт олноос гэр бүл төрсөн л байх даа?

-Тэгэлгүй яах вэ. Манай ангийн дарга Д.Батболд гэж хүү М.Чулуунбаатар гэж урт хар үстэй хөөрхөн бор охинтой гэр бүл болсон. Ангийн нөхөд чинь гэр бүл болсон хоёр дээрээ их цугладаг юм байна ш дээ. Хүн амьтан бужигнасан гэр бүл сайхан л амьдарч байгаа. Хүүхдүүд л юм чинь бие биедээ сайн болно. Манай ангийн Д.Ариун-Эрдэнэ гэж хүү бага зэрэг сахилгагүй. Тэр маань ангийнхаа Д.Булган гэж охинд захиа өгөөд “Чи надтай үерхмээр байвал хичээлээ сайн хий” гэсэн хариу авсан байгаа юм. Ариун-Эрдэнэ ч химийн хичээлээ давтаад шалгалтандаа онц авахад нь багш нь “Чи хэнээс хуулсан” гэж загнасан гэнэ лээ. Тэр үеэс хойш Ариун-Эрдэнэ химийн хичээлд анхаарахаа больсон гэж ярьж байсан.

-Гол төлөв ямар мэргэжилтнүүд төрж гарсан бэ?

-Энэ ангид салбар бүрийн ажилчид төржээ гэж одоо боддог юм. Эрчим хүчний салбарын хэдэн мэргэжилтэн төрсөн. Хорооллын 28 дугаар байрны нэгдүгээр орцонд эрчим хүчний салбарын ажилчид амьдардаг байсан л даа. Тэр байрнаас Н.Энхбат, Т.Төмөрхүү, Р.Ганболд гэж гурван хүү манай ангид суралцдаг байсан нь аав, ээжийнхээ мэргэжлийг өвлөж авсан байна лээ. Манай сургуулийн хими биологийн багш мундаг байсан учраас эрүүл мэнд, хими биологийн мэргэжилтнүүд төрсөн. С.Гансүх гэж охин Монголд ховор байдаг үр шилжүүлэн суулгах Юнимед төвд эмчээр амжилттай ажиллаж байна. Мөн Ё.Баясгалан маань нийслэлийн Засаг даргын тамгын газарт ахлах мэргэжилтнээр албан тушаалыг нэр төртэй хашиж байгаа. 10 жилдээ бүлгэмийн дарга байсан Ө.Мэнджаргал Дархан-Уул аймагт суурьшиж Тамгын газрын ахлах мэргэжилтнээр ажиллдаг. Б.Хуягсүх гэж хүү хилчин болж эх орныхоо алтан хилийг хамгаалж байгаа. Бидний хамт олны хэсэг нь хилийн чанадад ажиллаж амьдарч байна. Сарантуяа БНСУ-д, Ш.Дуламсүрэн Германд, Б.Баттулга АНУ-д аж төрдөг.

-Тухайн үеийн хүүхдүүдийн гангараа нь юу байсан бол?

-Охидын гангараа нь дүрэмт хувцас, хоёр салаа гэзэг л байсан даа. Би “Хайр нь дотроо, хал нь гаднаа” тийм л багш байсан. Үсээ зүгээр боогоод ирвэл авгай шиг гээд л загнана. Би долоо хоногийн нэг өдөр семинарт суухад манайхан үсээ янз бүр болгодог байсан гээд сүүлд инээлдэж байсан. Нэг удаа ажил тараад сургуулиас гараад ирсэн чинь ангийн охид, хөвгүүд бүгд хөлбөмбөг тоглоод гүйлдэж байна. Тэгэхэд хичээлээ хийхгүй тоглолоо гэж уурлаад охидоор сургуулийн нэг давхрын, хөвгүүдээр хоёр давхрын шал угаалгаж байсан. Хүүхдүүд маань олон сайхан дурсамжийг одоо болтол ярьдаг юм.

-Ангийн хамт олон тань наймдугаар анги төгссөнөөсөө хойш 30 жилийн дараа уулзахаар товлосон юм байна?

-Гуравхан сар амраад ирэхэд л биенээ саначихсан байдаг байсан шавь нар маань уулзалтын зар сонссон цагаас хойш шөнө ч унтаж чадахгүй байгаа сурагтай. Би ч дүрэмт хувцастай дэггүйтэн гүйлдэж, зэмлүүлхэдээ зэмлүүлж, магтуулж байсан шавь нар минь яаж өөрчлөгдсөнийг харах өдрийг хүлээж сууна. Хүүхэд бүрийн минь төрх яг л тэр хэвээрээ сэтгэлд өнөөдрийг хүртэл тодхон байна.

Их хаан сэнтийдээ залрахыг төдийлөн яарсангүй. Хааны ордны нас ахисан шивэгчингүүдийг охид, залуу бүсгүйчүүдээр сольж, сэлбэх ээлж иржээ. Ийнхүү сэлбэх тоолонд их хааныг баясгаж, бие сэтгэлийн жаргал эдлүүлэх гоо бүсгүйг сонгон хааны таалалд өгдөг заншлаар арваад охиныг сонгон, чимэг зүүлтээр гоёж хааны өргөөнд аваачлаа. Хэдийгээр өмнө зүгийнхэн охид хүүхнүүдийн будмал төрхөнд дуртай ч хаан таалах бүсгүйчүүдээ зөвхөн байгалиас заяасан махбодиороо байлгахыг тушаадаг ажээ. Тиймээс будаг засалгүйгээр хаанд таалагдах охиныг олно гэдэг амаргүй. Хэр баргын бүсгүйчүүдэд “Нүдний хор гарчихсан” хааны сэтгэлийн утсыг доргиож, зүрхийг нь булгилуулах бүсгүйг олох гэж шадар хүмүүс нь үйлээ үзэцгээнэ.

Хаан хивсэн олбогтой өргөн буйдан дээр ташаалдан хэвтэж, амттан өрсөн ширээний алтан царан дээрх гүзээлзгэнэ, усан үзэм зэрэг өмнөд нутгийн амтат жимснээс ганц нэгийг амандаа хийсэн шиг, гоёмсог хөхөвч, саан цацагт дотоожноос өөр хувцасгүй охидын бэлхүүсээрээ туялзан, уян налархай хөдөлж, хондлойгоороо эр хүний хүсэл тачаалыг дуудан бүжиглэхийг, захаас нь эхлэн цатгалан харцаар халиаж эхлэв. Гэтэл тэдэн дунд яг хажууд нь хүүхнүүдийг харан хамар дороо зөөлөн архирч хэвтэх толбот ирвэсийнх шиг жартгар ногоон нүдтэй, зэгзгэр шар охин нүдэнд туслаа. Түүний хөдөлгөөн бүрийг алдалгүй дагуулан харахад охины эрэмгий цочмог бүжих, үе үе харц тулгарахад үл дальдрах зоригтой нүд бусад охидоос, тэр ч бүү хэл урьд өмнө учирч байсан бүсгүйчүүдийнхээс ч тэс өөр байсан нь хааны сонирхлыг татсан бололтой. Хаан энэхүү ирвэсийнх мэт хурц харцыг эр биеийн чадлаар номхруулах хүсэл нь оргилж дорнын султануудын заншлаар хөх алчуурт зангидсан очир алмасан бэлзгийг хүүхний зүг шидлээ. Түүнийг нүд цавчилгүй харж зогссон тайганууд бусад бүсгүйчүүдийг “гар” хэмээн дохиход хөгжим ч зогсож, охид бүжиглэхээ болин, хаанд таалагдсан бүсгүйд атаархасхийн гарцгаалаа.

Харин хажуу дахь ирвэс л тайвширч өгөхгүй, хаан хүүхнийг таалахад орыг нь тойрон, намалзтал алхлан үе үе араа шүдээ ярзайлган хүрхэрнэ. Чингэснээ хажууд нь оцойн сууж, бүсгүй ямар нэгэн сэжигтэй хөдөлгөөн хийх л юм бол юу юугүй үсэрч багалзуурт нь асахад бэлтгэн хярна. Энэ ирвэс эхээс төрөөд нүдээ ч нээгээгүй байхдаа хааны ордонд ирж, зөвхөн хааны гараас л хоол идэж, хэзээ ч салалгүй, хонь шиг номхон явсаар өдий хүрсэн билээ. Чухам яагаад ингэж аашлаад байгааг хаан тааварлаагүй ч энэ бүсгүйд нэг л учир байна гэдгийг мэдэрлээ.

Хаан охиныг эзэмдэх үед түүний харц хомхрох нь бүү хэл, хамаг биенийх нь эмзэг бүхэн хөндөгдөж, ямар ч бүсгүй хүн өөрийн эрхгүй орь дуу алддаг атал хөмхийгөө зуун, хэдэрлэх мэт биеийнхээ хамаг булчинг чулуу шиг чангалахад Хубилай гайхсан ч энэ нь түүний дур хүслийг улам бадрааж буйд таашаан ирвэсээ зандран хэвтүүлэв.

Хааны бие хүүхнийхээс түрүүлж, зүйрлэх аргагүй гүнзгий мэдрэмжээр тайвширан сулбайж, өөрийн эрхгүй хоёр нүд нь анилдан нойрондоо дийлдэв. Бүсгүй инээмсэглэн ирвэсийн нүд рүү эгцлэн ширтэж, өөд өөдөөсөө шөвөгдөн харахуйд ирвэс дальдарсхийлээ. Хүүхэн энэ агшиныг алдалгүй үсэн дэх чичлүүр хутгаа шүүрэн далайтал, яг хааны зүрхэнд дүрдгийн даваан дээр ирвэс дүүлэн ирж, хутга барьсан гарт нь хурц соёогоо зоож амжлаа. Хүүхэн хутгаа алдаж, амь тэмцэн чарлахад хаан цочсондоо ухасхийн босов. Хаан ирвэсийг “боль” хэмээн зандрав. Ирвэс арга буюу эзнийхээ үгэнд орж, гаслантай архиран хүүхний бугалганаас соёогоо салгалаа. Бүсгүйн гар санжин, орчин тойрон улаан цусанд будагджээ. Хүүхний яс янхийлгэм цурхирах дуунаар ордоны тайган, шивэгчин нар гүйлдэн ирэхэд Хубилай “Оточ дууд” гээд хүүхнээс: -Яагаад, чи ингэхэд хэн юм бэ гэж ноцтой асуулаа.

Олон хаад бүсгүй хүний өвөрт амь тавьсаныг сонсож л байсан. Гэхдээ Хубилай хаан өөрт нь тохиолдохын чинээ зүүдлээ ч үгүй явсандаа харамсав. Оточ ирж хүүхний шархыг боосны дараа хаан бусдыг гар гээд бүсгүйтэй хамт үлдэв. Хүүхний эрүүнээс долоовор хуруугаараа өргөн:

-Яагаад? гэж дахин асуухад, шархандаа зовиурлан дагжих бүсгүй:

-Би өшөө авах гэж ирсэн. Намайг ал… гэхэд Хубилай:

-Чамайг алах амархан. Харин ямар өшөө… хэмээн догшрон дуугаа чангаруулав. Охин огт айсан шинжгүй:

-Би мянганы ноён, нангиад Хандугийн охин. Хаан таны зарлигаар таны шадар сарацин шашинт Ахмах бурхан шүтээнийг минь галдаж, миний эцэг эх, ахан дүүсийг минь хүйс тэмтэрч, голомтыг минь самарсан. Би нуугдаж золоор амьд гарсан. Гэхдээ зөвхөн энэ биш ээ. Манай тосгонд зовлон үзээгүй айл үлдээгүй, хөвгүүдтэйгээ нийлэн охид хүүхнүүдийг бузарлаж, алж талж явна. Одоо манай нутгийнхан удахгүй, тун удахгүй, энэ өмхий ордныг чинь галдан шатаана. Хаан та хэдэн мянган цэрэг явуулж тэднийг хайр найргүй няцлах биз. Гэвч ганц манай тосгон ч биш, энэ их гүрний зах хязгаарын нутаг бүрт гомдол цөхрөл, уур хилэндээ багтарсан олон, далайн давалгаа шиг түрэн орж ирнэ. Ингэлээ гээд та нар алах талахаас өөр юу мэддэг юм хэмээн цээжээ оволзуулан хэлэхэд цочирдож давчидсан Хубилайн хүүхэн хараа томрон охинд улам ойртон ирвэсэн нүдийг нь цоо ширтлээ. Гэвч бүсгүйг худлаа яриагүй гэдгийг түүний яахаас ч буцахгүй багтаж ядсан үзэн ядалтаас мэдэрч байлаа. Хубилай түүнд юу ч хэлсэнгүй. Алгаа хавсрахад харуул орж ирлээ. Хубилай:

– Энэ хүүхнийг хорь. Ахмах хаана байна. Тэрийг үтэр түргэн авчир гэлээ.

Хубилай хаан өгсөн эрх мэдлийг нь улс орон даяар бослого үймээн дэгдтэл хэтрүүлж, нэр хүнд, гавьяа зүтгэлийг нь шалбаагтай хутгаж орхисон Ахмахыг эцэгтэйгээ адил төрийн хуулийг завхруулан, ард олныг харгислан дураараа дургиж, дунд чөмгөөрөө жиргэсэн хөвгүүдтэй нь хамт олны өмнө амьдаар нь арьсы нь өвчиж, зовлог нь нохойд хаяж өгчээ. Ахмахын нүгэлийг их хааных биш гэдгийг ойлгуулах гэж Юань улсын өнцөг булан бүрт элч довтолгосон боловч нэгэнт хүчээ авсан харанхуй бүдүүлэг тариачдын сохор тэмцлийн галзуурсан эрч хүч сулрах нь өнгөрсөн байлаа. Хаан өөрийн үүргийг цалгардаж, зугаа цэнгэлд мансуурсны гайгаар, эрээ цээргүй зальхай, овжин Ахмахад төрийн хэргийг итгэж хүлээлгэн түүний балмад явдлыг даамжируулсандаа харамсавч барахгүй. Цусаар уйлсан ч нөхөгдөхгүй алдаандаа бүдэрч, мянга мянган тариачин, цэрэг эрсийн амиар боолчуудын бослогыг цус урсган дарлаа.

Гэвч хаантан түүнээс хойш төрийн алтан багана ганхаж, хэдэн арван сая хүний сэтгэлийн шарх лугшин идээлж, шалтаг л гарвал сэдэрсээр нэг л өдөр зад тавихын чинээ төсөөлөө ч үгүй биз.

Хэрэв мууран нүдэт ирвэсийнхээ харцыг уншиж чадсан бол тэнгэр заяат Чингис өвгийнхөө гэрээсийг тэрслэн, Өгөөдэйн хөвгүүдээс төрийн жолоог булааж, зулайг нь гишгэж төрсөн дүүгийнхээ амийг хүртэл егүүтгэн байж, хориод жил хутганы ирэн дээр амь дэнсэн тэмцэлдэж, улаан гараараа эмхэлсэн, ертөнцөд хосгүй их гүрнээ далаадхан жилийн дараа нуран унахыг харах байлаа.

Д.Нацагдоржийн болон МЗЭ-ийн нэрэмжит шагналт, “Алтан өд”-ийн эзэн зохиолч Цэрэнтулгын ТҮМЭНБАЯР