Month: July 2018

Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, Бизнесийн дунд сургуулийн захирал доктор Н.Дашзэвэгтэй ярилцлаа.

-Тун удахгүй ээлжит бус чуулганыг хуралдуулах тухай яригдаж эхэллээ. Улс төрийн энэхүү нөхцөл байдлыг та юу гэж харж байна вэ?

-УИХ-ын 25 гишүүн мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүсэлт тавьж байгаа бол ээлжит бус чуулган хуралдах ёстой. Тэдний зүгээс тавьсан асуудлыг бас хэлэлцэх ёстой.

-Хэрэв энэ ээлжит бус чуулган хуралдах болвол 60 тэрбум төгрөгтэй холбоотой асуудлыг хэлэлцэж шийд гаргах ёстой гэж яригдаж байгаа?

-УИХ-ын 25 гишүүн энэ асуудлыг шийдье гэсэн байр суурьтай байгаа юм байна лээ. МАН-ын дарга ч энэ асуудлыг энэ намрын Хэнтийн нөхөн сонгуулийн өмнө, гол нь хоёр жил ч хүрэхгүй хугацааны дараа болох УИХ-ын сонгуулийн өмнө шийдэх хүсэлтэй байх шиг байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ч энэ асуудлыг шийдэхийг шаардсаар байгаа нь МАН-д ард түмний итгэх итгэлийг улам унагасаар байна. Иймд төрийн албыг лангууны бараа болгож худалдаж наад зах нь 60 тэрбум төгрөг олох, стратегийн ордуудаа гадныханд хямд зарж дундаас нь мөнгө босгох, сонгуулийн хар машиныг гаднаас мэргэжилтэн урьж хакердуулах гэх мэт ард түмнийхээ эсрэг, хар төлөвлөгөө ярьж байсан МАН-ын удирдлагуудын яриаг ард түмэн сонсч, харж маш их зэвүү дургүй нь хүрсэн байгаа. Үүн дээрээс нь Шүүхийн шинжилгээний хүрээлэн, АТГ, прокурорын зүгээс дээрх бичлэгийг эвлүүлэг гэх ухааны юм ярихаар ард түмэн МАН-д бүүр дургүйцсэн байдалтай болж байсан. Төрөө худалдах төлөвлөгөөг ярилцаж суусан тухайн үеийн МАН-ын дарга М.Энхболд өнөөдөр төрийн толгойд суусан хэвээр, МАН-ын нэг том лидер хэвээр байгаа нь МАН-д итгэх ард түмний итгэлийг улам бууруулсаар байна. 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар МАН-ын даргыг хятад өвөөтэй гэсэн яриа тархаж, түүнийг итгэл үнэмшилтэй няцааж чадахгүй байгаа явдал нь олон түмэн түүнд, улмаар МАН-д улам л итгэлгүй болсоор байна. Хятадын эрлийз биш бол бусад нь яахав, бөх ч байсан яахав гэсэн сонголт 2017 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хувь заяаг шийдсэн болов уу. Мөн сонгууль болохоор М.Энхболдын хотын дарга байхдаа хотын газрыг замбараагүй тарааж хуваарилсан асуудал, үүнтэй холбоотой авлига яригдаж МАН-ын рейтинг доош чангаах нэг хүчин зүйл болсон нь үнэн. Иймд хоёр жил хүрэхгүй хугацааны дараа болох УИХ-ын сонгуульд МАН-ын рейтингийг доош татаж буй том хүчин зүйлийн нэг М.Энхболдын асуудлыг МАН-ын шинэ дарга У.Хүрэлсүх, УИХ-ын хэсэг гишүүд энэ чуулганаар шийдье гэж үзэж байгаа бололтой гэж би таамаглаж байна. Ард түмний шаардлагаар, МАН ч бас дотроос шаардаж 60 тэрбумын нэг автор болох Ц.Сандуйд хариуцлага тооцуулсан. Одоо нөгөө автор болох М.Энхболдод хариуцлага тооцохыг хүлээж байна.

-60 тэрбум төгрөгийг төрийн албанаас хэдийнэ олоод авсан байх гэж Та олон нийтийн сошиалд бичсэн байсан. Энэ талаар асууя?

-Төрийн албыг нэг бүрчлэн зарах төлөвлөгөө задарсан тул, өөр замаар буюу төрөл бүрийн зөвшөөрөл өгдөг цөөн албан тушаалтнаар дамжуулж 60 тэрбум байтугай мөнгийг МАН-ын цөөн лидерүүд цуглуулсан байх гэж би таамаглаж, хардаж байна. Жишээ нь, явган хүний зам дээр хууль зөрчин барилга барих зөвшөөрөл өгч 60 сая төгрөг авч байгаад Нийслэлийн хот төлөвлөлт, ерөнхий төлөвлөгөөний газрын хэлтсийн дарга Т.Эрдэнэтуяа АТГ-ын ажилтнуудад баригдлаа гэсэн мэдээлэл интернэтэд тавигдсан. Яг ийм асуудлаар нийслэлийн удирдлагуудад хоёр жил хандаж байгаа амжилт олоогүй л байна. Энэ барилгад зөвшөөрлийг нь сэргээж өг гэж нийслэлийн удирдлагууд шаардаж байна гэж Т.Эрдэнэтуяа надад хэлж байсан. Тэгэхээр 60 тэрбум төгрөгөө ийм маягаар бүрдүүлж байна гэж би хардаж байгаа. Нэгэнт хотын дарга энэ асуудлыг шийдэхгүй, хууль зөрчигчдийн талд зогсож байна гэдэг бол тэд авлига авч буйг л харуулж байна гэж хардаж байгаа. Би энэ талаар нүүр номдоо бичсэн юм.

-АТГ-ын дарга шалгагдаж байгаа С.Баярыг өрөөндөө оруулж хооллох нь зөв үү?

-АТГ хүний мэдүүлгийг тусгай өрөөнд, камераар давхар бичиж, протокол хөтөлж, ярьсан зүйлийг нь гарын үсэг зуруулж авдаг журамтай. АТГ-ын дарга Х.Энхжаргал даргын хувьд ийм үйлдэл гаргасандаа УИХ-ын тусгай хяналтын хороонд нууцын зэрэглэлтэй үзүүлэх, эсвэл огцрох гэсэн хоёр сонголт байна. Магадгүй АТГ-ын дарга С.Баярт удахгүй суллах сайн мэдээ дуулгаж, виски ууж, хоолоор дайлж, яаж байцаалт өгөх талаар зөвлөгөө өгч, тэмдэглэсэн байх гэж би хардаж байгаагаа нүүр номдоо бичсэн л дээ.

-Сая наадмын өмнө шатахууны үнэ нэмэгдсэн. Есөн төрлийн татварыг бууруулах тухай шаардлагыг АН-аас энэ УИХ, Засгийн газарт өмнө нь хүргэж байсан. Шаардлагын хариу болгож есөн төрлийн татвараас шатахууны Онцгой албан татварыг төрөөс тэглэж харж үзэж байсан. Гэтэл шатахуун импортлогчид шатахууны үнээ нэмж байгаа нь хэр зохистой вэ?

-Шатахууны үнийг нэмсэн талаар яамны сайд тайлбар өгөх ёстой. Ингэж нууцаар, зөвшилцөөнгүй, хөндлөнгийн хяналтгүй нэмэх ёсгүй. УИХ-ын Эдийн засгийн эсвэл Өргөдлийн байнгын хороо энэ асуудлыг яаралтай хэлэлцэх, олон нийтийн хэлэлцүүлэг өрнүүлэх ёстой байх.

-Шатахууны үнийн өсөлтийг дагаад эдийн засагт ямар нөлөөлөл үүсэх бол?

-Шатахууны үнэ суурь үнэ учраас инфляцийг нэмэгдүүлнэ. Ногооны үнэ ч хэдийнэ нэмэгдээд эхэллээ. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ улам өсөх нь тодорхой.

-Таван толгойн орд дээр IPO хийх шийдвэрийг гаргасан. Энэ шийдэл дээр та юу хэлэх вэ?

-Стратегийн хөрөнгө оруулагчдыг эхлээд хайх хэрэгтэй. Япон, Солонгос, Хятад гурван улсын том компаниудтай ярилцах ёстой. Бид 30 хувиа Хөрөнгийн биржээр зарах гэж байна, та нар оролцох уу, ямар үнээр авмаар байна гээд тандахгүй юу даа. Ер нь ард түмэнд байгаа 19 хувь ч зарагдах байх гэдгээ үргэлж хэлж байх ёстой. Нийт 49 хувийг авах боломж байна. Орос Хятад төмөр замын тээврийн хөнгөлөлт үзүүлэхээр болсноо бас үзүүлэх ёстой. Ингэж байж хувьцаа үнэд хүрнэ. Эргэлтэд орно. Ойрын нэг, хоёр жилдээ багтаж “Эрдэнэс Таван толгой” компани хувьцаагаа зарахгүй бол нүүрсний үнэ унах магадлал өндөр байна.

-Оюу толгой, Дубайн гэрээний тухайд юу хэлэх вэ. Шийдвэр гаргасан эрх бүхий албан тушаалтнууд өдгөө хуулийн байгууллагад шалгагдаж байгаа?

-Монголд хохиролтой заалтуудаа өөрчлүүлж авах ёстой. Менежмэнтийн төлбөр, баталгааны шимтгэл зэргийг болиулж, хүүг багасгах хэрэгтэй. Орлогын 34 хувь нь Монголын банкаар дамжих ёстой. Ер нь 34 хувийнхаа хэрээр компанийн гүйцэтгэх албан тушаалд Монголын тал оролцох, худалдан авах бүх гэрээнд Монголын талын саналыг авах ёстой. ТУЗ-ийн Монголын талын гишүүнээр Уул уурхайн сайд юм уу Үндэсний хөгжлийн газрын дарга нар хараат бус эдийн засагч байдлаар баймаар байгаа юм. Тэдний цалинг нь улсын төсөвт авч багахан урамшуулал өгдөг болгож болно.

-УИХ-аас зээлийн хүүд хязгаар тогтоох, мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх хуулийн төслийг хэлэлцэхээр боллоо. Та бүхний боловсруулсан энэхүү төслийг Монголбанкны зүгээс шүүмжлэлтэй хандаж, эсэргүүцэж байсан нь ямар учиртай вэ?

-УИХ-ын гишүүд асуудалд эрүүл сэтгэлгээгээр хандлаа. Одоо ажлын хэсгийг өргөжүүлж энэ асуудлыг шийдэх байх. Аль XIX зуунаас эхлээд зах зээл хөгжсөн орнуудад зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоож мөнгө хүүлэлттэй тэмцэж ирсэн. Мөнгө хүүлэлтийг хүн хүнээ мөлжих нэг хэлбэр гэж үзэж хуулиар хориглож ирсэн. Одоогоор 76 оронд зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг төрөөс захиргаадан тогтоосоор байна. 100-200 жилийн туршид ингэж явж байгаа улсууд ч байна. Дэлхийн жишиг, туршлага гэвэл ийм л байна. Энэ замыг сонгохоос өөр аргагүй. Иймд энэ асуудлыг УИХ зах зээлд шилжээд 28 жилийн дараа ойлгож эхэллээ. Монголбанк зээлийн хүүг эрэлт нийлүүлэлтийн зарчмаар бууруулна гэж бараг 20 жил яриад яаж гэдгээ тайлбарлаж чадахгүй байна. Ирэх 2023 онд зээлийн хүү таван хувь буурна гэсэн хүслийн жагсаалт, таамаг стратеги бичсэн. Мөнгөний зах олиголь-монополь байна гээд тооцоо үзүүлээд байхад Монголбанк чөлөөт өрсөлдөөнөөр шийднэ гэж тэнэгтсээр байна. Тэд ард түмний талд биш, арилжааны банкуудын талд л зогсож байна. Яг чухамдаа банкуудаас авлига авсан байх гэж би хардаж байна.

-Зээлийн хүүг хичнээн хувиар бууруулах боломжтой вэ?

-Монголбанк инфляцийг 4-5 хувьд барих аргаа ч мэдэхгүй, найман хувь гэхээс өөр тоо хэлж чадахгүй байна. Сүүлийн 10-аад жилд зээлийн нийлүүлэлт 10 их наяд төгрөгөөр нэмэгдэж байхад эрэлт ба нийлүүлэлтийн ямар ч муруй зурж болохгүй, шулуун шугам гараад л байна. нэг хувь байтугай 0,001 хувиар ч зээлийн хүү буурахгүй байгаа нь үнэн биз дээ. Зээлийн хүүг бууруулах хандлага ч алга. Иймд эхний удаад зээлийн хүүг захиргаадаад 12-18 хувь болгочихьё. Банкууд хадгаламжийн хүүгээ зэрэг бууруулж өнөөгийн ашгаа хадгалах байх. Цаашид инфляциа бууруулж, улмаар зээлийн хүүг бууруулах буюу эдийн засгийн голдрил руугаа орно. Энэ удаа хүүний том хөөсийг л багасгаж байгаа юм. Түүнчлэн Банк бус санхүүгийн байгууллага, ломбард гэх мэтийн өндөр хүүг ч бас хязгаарлах ёстой.

Монголын эдийн засаг макро түвшинд сайжирч байна. Сүүлийн хэдэн жилд анх удаа эдийн засгийн итгэлийн индекс өөдрөг гарчээ. Гэвч Таван толгой хөдөлж, Оюу толгойн нэмэлт хөрөнгө оруулалтын гэрээг хянах, банкуудын хөрөнгийн дутагдлыг төрөөс нөхөх зэрэг нийгмийн дунд маргаан өрнүүлсэн үйл явдал өрнөлөө. Энэ талаар МҮХАҮТ-ийн ерөнхийлөгч Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Сүүлийн жилүүдэд анх удаа итгэлийн индекс өөдрөг гарсан байна. Юу нөлөөлөв?

-Мэдээж олон зүйл нөлөөлсөн. Гэхдээ гол нөлөөлөл 2014 оноос эхэлж хийгдсэн татварын системийн өөрчлөлт гэж тооцож байгаа. Түүн дотроо НӨАТ-ын хууль гол нөлөө үзүүлсэн. Дээр нь уул уурхайн эрдсийн үнийн өсөлт, ил тод байдлын тухай хуулиуд гол нөлөө үзүүлсэн. Бид 2013-2016 оны дунд үе хүртэл нэлээд хямарлаа. Тийм учраас дараагийн сэргэж байгаа үедээ их ухаалаг байх хэрэгтэй. Индекс сэргэнэ гэдэг нь нийгэм бодлогыг дэмжиж байгаа үзүүлэлт. Бас ирээдүйд явуулах бодлогыг дэмжихийн баталгаа.

-Ил тод байдлын тухай хууль тийм их нөлөө үзүүлж чадсан уу?

-Энэ хууль хэрэгжих хугацаанд 33 мянган компани 35 шахам их наяд бараа, үйлчилгээ, орлогоо ил тод болгосон тайлангаа цэвэрлэж авсан. Өмчийн харилцаа цэвэр болсон.

-Та эдийн засгийн ихэнх нь далд байна гэж ярьдаг. Одоо хэдэн хувь нь далд үлдсэн бол?

-НӨАТ-ын хуулиар 2016 онд 207 сая талон хэвлээд 34.5 их наяд төгрөгийн гүйлгээг тэмдэглэсэн. 2017 онд 250 шахам сая талон хэвлээд 54 их наяд төгрөгийн гүйлгээг тэмдэглэсэн. Ганц жилийн дотор орлогын эх үүсвэрийн гүйлгээ 20 их наяд төгрөгөөр өссөн. Тэгвэл манай ДНБ 27 их наяд төгрөг, төсөв 7.2 их наяд төгрөг шүү дээ. Эндээс харвал эдийн засаг лав л 50 хувь нь далд байсан байна.

-Хаанаас энэ их мөнгө гарч ирэв?

-Энэ мөнгө 20-иод жилийн турш байж л байсан. Бүртгэлгүй учраас татвар төлдөггүй байсан байхгүй юу.

-Одоо НӨАТ тэмдэглэдэг хэдэн машин байна?

-70 мянга бий. Дээр нь 70 мянгын орон зай байна.

-Макро эдийн засаг өсөөд байхад нийгмийн амьжиргаа сайжрахгүй байна гэсэн шүүмжлэл гарч байна. Банк, татварын системд өөрчлөлтхийж байна. Одоо эл байдал өөрчлөгдөнө. Систем өөрчилж байж макро өсөлт микро түвшинд нөлөө үзүүлнэ. Үнэндээ макро эдийн засгийн өсөлт гэдэг чинь зүгээр л тоо. ДНБ-ний 93 хувийг манай ТОП-100 компани үйлдвэрлэж байна шүү дээ.

-Банкууд эрсдэлд орвол төрөөс 500 гаруй тэрбум төгрөг гаргах хууль батлагдлаа. Та зөв гэж үзэж байна уу?

-Арилжааны банкуудын хөрөнгийг өсгөх гэж төр мөнгө гаргаж байгаа нь буруу. Хамгийн их ашигтай ажиллаж байгаа салбарт мөнгө гаргах гэж байна. Татварын орлого 800 тэрбумаар давсан. Тэгвэл яагаад хүнд байдал орсон барилгын салбарыг дэмжихгүй байгаа юм. Дөрвөн их наяд төгрөгийн орон сууц зарагдахгүй байгаа. Цахилгаан станц гээд хөрөнгө хэрэгтэй бусад салбар байна. Нийтийн гол хүч бол хувийн хэвшил бүтээх боломжгүй салбарт зарцуулдаг байхгүй юу. Татвар төлөгчдөд өгч болно шүү дээ.

-“Май” гээд тараагаад өгчих юм уу?

-Яг наад асуудлыг чинь хуульчлах хэрэгтэй байгаа юм. Нийтийн мөнгийг зарцуулах хууль батлах хэрэгтэй. Ийм хуульгүйгээс эдийн засгийн хямрал үүсээд байгаа юм. Нийтийн мөнгийг хувь хүн үзэмжээрээ зарцуулдаг эрхтэй. Энэ байдлыг зогсоохгүй бол их мөнгө харахаараа хямраад байдаг тогтолцоо үүсэх гээд байна. Ний нуугүй хэлэхэд АН-ын үед орж ирсэн мөнгийг гуравхан дарга хуваарилсан. Үүнээс маш том алдаа үүссэн. Өнөөдөр бас энэ алдаа руу яваад байна. МАН-д сануулаад байгаа. Төсвийн менежмэнтээ ОУВС-гаар хийлгэх болтлоо арчаагаа алдлаа.

-Нийтийн мөнгө гэж юу вэ?

-Татвар, даатгалын мөнгө. Манай Үндсэн хуульд ч нийтийн мөнгөний дахин хуваарлилтыг суулгажөгөөгүй байгаа юм. Өнөөдөр 800 тэрбум ороод ирэхэд л ямар ч хамаагүй банкинд өгөх шийдвэр гаргаж байна.

-Оюу толгойн хоёр дахь хөрөнгө оруулалтын Дубайн гэрээг буруутгаж байна.

-Оюу толгойн асуудлаар 2009 оноос хойш би яриагүй. Оюу толгой бол сүүлийн 30 жилд хийсэн анхны том хөрөнгө оруулалт. Төр оролцсон. Гэрээнд оролцсон хүмүүсийг төр шоронд хийсэн.

-Оюу толгойн гэрээ зурагдаж байхад та хаана байсан бэ?

-Гэрээнд гарын үсэг зурагдах өдөр товлосон цагаасаа гурван цаг хойшилсон. Яагаад гэвэл миний санал болгосончлон Засгийн газрын сайд нарт гарын үсэг зурах эрхийг өгөөгүй байсан. Тэгээд Ерөнхий сайд С.Баяр ээлжит бус хуралдаан зарлаж зурах эрхийг өгсөн.

-Сайд нарт гарын үсэг эрх олгох саналыг та тавьсан юм уу?

-Тийм.

-Яагаад?

-Гэрээнд гарын үсэг зурсан ч, гэрээ хүчин төгөлдөр болоод ид ашиг орлоготой болох үед Оюу толгойнхон гэрээг бүхэлд нь хүчингүй болох эрхтэй үлдэх гээд байсан юм.

-Яаж?

-Тэд дуртай үедээ “Танай сайд нар гэрээнд гарын үсэг зурах эрхгүй байсан байна” гээд шүүхдэх хаалга нээгдэх байсан юм. Үүнийг нөгөө тал маш сайн мэдэж байгаа ч, дуугай л суугаад байсан. Тэр С.Баярцогтын бууруулсан гээд байгаа нэг тэрбум чинь төр иргэний нийгэм хамтран ашигт малтмалын хуулийг ашиглан хийсэн юм шүү дээ.

-Оюу толгойг ашигласнаар ямар гарз гарч, олз олов?

-Өнгөрсөн жил 500 шахам тэрбум төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлсэн. Нийслэлийн төсвөөс авсан мөнгө шүү дээ. -Дубайн гэрээг буруутгаж байна?

-Энэ бол Монголын төртэй хийсэн гэрээ. Хэрэв үүнийг буруутгаж байгаа бол дахин Монголын төрд итгэж гэрээ байгуулах хөрөнгө оруулагч олдохгүй.

-Таван толгой хөдлөх тухай ярьж байна?

-Иргэний хөдөлгөөн тэмцэж байж 2007 онд иргэдэд 1072 ширхэг хувьцааг авч өгсөн. Таван толгой маш том улс төрийн зөвшлөөр л хөдөлнө. Сүүлийн арван жил энэ асуудал төрийн гурван өндөрлөг нэгдэж чадаагүй. Харин энэ удаа ямар ч байсан нэгдсэн бодлоготой боллоо. Өөр бас хэдэн том төсөл бий. Үнэнийг хэлэхэд энэ төслүүд төрийн гурван өндөрлөг нэгдсэн тохиолдолд явдаг юм.

-Иргэдийн 1072 ширхэгхувьцааг хэн төлөөлж байна?

-Өнөөдөр хуульчлагдаагүй учраас хэн ч төлөөлөөгүй. Би бүх ард түмнээс сонгогддог Ерөнхийлөгч төлөөлж болно гэж боддог.

-Өнөөдөр төрийн гурван өндөрлөг нэгдэж чадсан уу?

-Яг энэ агшинд нэгдэж чадсан. Тийм учраас Таван толгой явна. Гэхдээ энэ гурвын нэгдэл хэр удаан оршин тогтнохоос хэрэгжилт хамаарна.

-УИХ энэ олон гэрээг хийж барах уу?

-Хөрөнгө оруулалт бараг байхгүй болсон 2013 онд УИХ сандраад том хөрөнгө оруулалтын гэрээний эрхийг нэг шат бууруулаад Засгийн газарт өгсөн. Хуульчилсан. Энэ эрхийн дагуу Бямбасайхан гэрээнд гарын үсэг зурсан юм. Ийм шийдвэр гаргачихаар Ерөнхий сайд илүү эрхтэй болно биз дээ. Тэгэхээр нөгөө хоёр нь гацаагаад байдаг байхгүй юу. Харин Таван толгойн хувьд энэ удаа тэд нэгдэж байна.

-Таван толгойн хувьцаа гаргах ажлыг Монголын хөрөнгийн бирж барах уу?

-Манайх ашигт малтмалын хуулийг хийхдээ 5.6 гэсэн заалт оруулсан. Тэр нь стратегийн ордод хөрөнгө оруулалтын компани өөрийн хувьцааны арваас доошгүй хувийг Монголын хөрөнгийн биржээр арилжина гэсэн заалт. Оюу толгой, Таван толгой хоёулаа зараагүй.

-Яагаад?

-Анх Оюу толгойн гэрээ зурагдахад маш их хүлээлт байсан. Тэр үед Оюу толгой хувьцаагаа Монголын хөрөнгөөр зарсан бол энэ ягаан байшин босоод ирэх байсан. Гэтэл гэрээнд энэ бүхнийг тусгаагүй. Дараа нь 1072 хувьцаа гарахад бас боломж байсан. Гэтэл бас л ашиглаагүй.

-Цаашдаа яах ёстой вэ?

-Энэ бирж амьдралын шаардлагаар гарч ирээгүй, дарга нарын зохиосон муу дугуй. Тиймээс таатай нөхцөлийг өөрсдөө ашиглаж чадахгүй өрөөлд ашиглуулдаггүй зүгээр л нэг байшин болчихсон байхгүй юу.

-Биржийг хувьчлах нь зөв үү?

-Үхдэггүй, сэхдэггүй юмыг хувьчилсан дээр дээ. 50-60 тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийчихсэн юмыг дараад хэвтээд байж болохгүй биз дээ. Биржийг аль нэг компани хувь хүн аваад дангаараа цааш нь явуулж чадахгүй л дээ.

-Та энэ гоё юмнуудаа Ерөнхий сайд, Сангийн сайд нарт ярьдаг уу?

-Ярилгүй яахав. Би Ерөнхий сайдад “Танхим та бүхнийг дэмжиж байна. Дөрвөн жил унасан эдийн засаг дөнгөж сэргэж байна. Эдийн засгийг сэргээх нь зөвхөн Засгийн газрын ажил биш.

-Бараг сөрөг хүчингүй Ерөнхий сайдад бодлогоо хэрэгжүүлэхэд асуудал байхгүй биз дээ?

-Сая татварын хууль баталж байгааг харахад огцорсон нөхдүүд багахан саад хийгээсэй гэж бодож байна.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч, зураач, сүнс судлаач Дамбын Одгэрэлтэй ярилцлаа. Тэрээр “Тэнгэрийн нулимс”, “Зүрхний нүдэнд гэрэлтэх тэнгэр”, “Тэнгэрт нойрмоглох сарны үнэр”, “Зовлонд согтсон тэнгэрийн сүнс” яруу найргийн номуудтай. “Тэнгэрийн иргэний сурах бичиг” яруу найргийн номоороо шилдэг бүтээлийн “Алтан-Өд”-ийн шагнал хүртсэн.

-Та бол Монголын яруу найргийн ерээд оныхны содон нэгэн төлөөлөл. Утга зохиол болоод уран зургийн өргөөнд анх хөл тавихдаа дээд тэнгэр, сүнсний ертөнцийн тухай дуулсан. Тэр цагаас хойш өөрийн үзэл бодол, зам мөр, мөн чанартаа үнэнч явж иржээ?

-Миний бие дөрвөн настай байхаасаа зураг зурж, 12 наснаасаа шүлэг бичиж, хорь хүрээд амин сүнсний судалгаа хийсэн. Ерэн онд “Хурдан морины сүнс” анхны үзэсгэлэнгээ гаргаад “сүнс” хэмээх нэртэй болсон. Ерэн долоон онд сүнс гэдэг ургийн овог авсан. Соронзон орны долгио айхтар мэдрэгдэх болсон ийм цаг үед өөрөө ч мэдэлгүй сүнсний ертөнцтэй холбогдсон хүн л дээ. Ерээд оны эхэн үеэс өрнө дорнын олон хотуудаар явж үзлээ. Алдарт Луврын музейгээс аваад дэлхийд нэртэй том том музейгээр орж сонгодог зургуудыг уншиж мэдэрлээ. Тэгээд надад нэг л зүйл бодогдсон. Хүн төрөлхтний урлаг реалист буюу нүдэнд харагдаж буй бодит зүйл, модернист буюу сэтгэлд бодогдох хийсвэр зүйл хоёрыг эцэст нь тултал хийчихсэн юм байна. Үндсэндээ утга зохиол яруу найраг, дүрслэх урлагт реалист чиглэлээр яваад ч нэмэргүй, модернист урсгалаар бүтээлээ туурвиад ч нэмэргүйг ойлгосон хэрэг. Ингээд л би гэдэг хүн үхсэний дараахь амьд ертөнц буюу сүнсний ертөнц рүү орчихсон. Уран бүтээлч миний амьд орших ертөнц бол сүнс юм гэдгийг ерэн гурван онд баттай мэдэрсэн. Сүнсний тухай шүлэг хүчээр бичиж, зураг хүчээр өөрийгөө албадан зураад байдаг юм биш. Дээд тэнгэрээс миний оршин буй ертөнцөд өгч буй өгөгдөл, оюун сэтгэлгээний орон зайд зурагдаж буй амин сүнсний илэрхийлэл юм.

Хамгийн адармаатай нь сүнсний ертөнцөд нэвтэрч бүтээлээ туурвихад надад ямар ч хөрс суурь байгаагүй. Уянгын яруу найраг бичье гэхэд Монголын утга зохиолын уламжлал хадгалагдаж байдаг. Модернист шүлэг бичье гэхэд өрнөдийн утга зохиолын төлөөлөл болсон сонгодгуудын бүтээл байх жишээний. Үхсэний дараахь амьд ертөнцийн тухай шүлэг бичиж, зураг зуръя гэхэд ямар ч суурь байгаагүй л байхгүй юу. Шашны өөрсдийнх нь номлолын өгөгдөл, монголчуудын уламжлалт зан үйлэн дээр тулгуурлаж ирсэн сэтгэлийн боловсрол гэж агуу юм л нөлөөлсөн. Би чинь 2006 онд “Монголын гүн ухаан дахь сүнсний сэтгэлгээ” сэдвээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан. “Сүнс гэдгийг хүн төрөлхтөн нотлоогүй байхад чи доктор болно гэж юу байхав” гэж хэлэх хүмүүс ч байдаг. Энэ тухай дэлгэрэнгүй ярина гэвэл мэдээж барагдахгүй. Агуу ертөнц. Наргиан болгож хэлэхэд, улстөрчид “Энэ хуулийн үндсэн амин сүнс нь ийм” гээд хэлдэг биз дээ. Ямар ч шүтлэггүй хүн үр хүүхдээ хараад “Ээжийн минь сүнс юм” гэж сүслэх нь бий. Энэ бүхэн нэг зүйл хэлээд байна уу.

-Дөрвөн настайгаасаа зураг зурсан гэж байна. Дөрөвдүгээр ангийн сурагч байхдаа монгол хүн сансарт ниссэн зургийн уралдаанд түрүүлж байсан гэдэг?

-Төрийндээд гэж зураг зурдаг, шүлэг бичдэг ах маань байлаа. Тэр хүний нөлөө надад их туссан. Мөн Хэнтийн буриад Даваажав гэж зургийн багш, гавьяат цол хүртсэн эрхэм хүн байлаа. Даваажав багш, Ломбын Нямаа багш хоёрын нөлөөгөөр Хэнтий нутгаас уран зураг, яруу найргийн онцгой хүүхдүүд төрсөн. Тэдний төлөөлөл нь манай Галсансүх, Батжаргалын Одгэрэл бид гурав юм. Дэлхийн залуучууд оюутны 12 дугаар их наадамд миний бие Хэнтий аймгаас сонгогдож оролцож байснаа мартдаггүй. Залуучуудын холбооны ерөнхийлөгч байсан Зоригтбаатар, Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг, Дарханы Пүрэвдорж гээд бид үе чацуутнууд. Тухайн үеийнхээ шилдэг сурагчид байв. Монгол хүн сансарт ниссэн зургийн уралдааны түүх бас сонин. Дөрөвдүгээр ангийн сурагч сахилгагүй Одгэрэлийг зургийн дугуйланд явуулахгүй гэдэг юм. Танхай этгээд гээд хасагдсан. Зургийн уралдаан зарлагдсаныг урьд орой нь мэдээд тэр шөнөдөө зураг зураад маргааш өглөө нь зөвшөөрөлгүй аваачаад өлгөчихлөө. Тэгтэл миний зураг түрүүлчихдэг юм. Дөрөвдүгээр ангийн сурагч долоо, наймдугаар ангийнхаа хүүхдүүдтэй өрсөлдөж байгаа хэрэг. “Сансарт мөнхөжсөн найрамдал” нэртэй зураг. Ленин, Сүхбаатар хоёрыг уулзуулж, дээд талд нь Нацагдоржийнхоо “Од” шүлгийг хүртэл оруулаад, яруу найрагчийн зөн билэг ч бас нөлөөлсөн байх, тийм л бүтээлээр түрүүлсэн юм. Арбатад Монголын гурван хүний зураг байдаг. Нэрт дуучин Адарсүрэн, манай Эрдэнэ-Очир, Мөнхцэцэг, Шатарын Энхбаяр гурвын багш Цагаандэрэм бид гурвын зураг байдаг. Москвад хүүхдийн зусланд амарч байхдаа зурсан бүтээлүүд. Миний бие Японы дэлхийд нэртэй зургийн уралдаанаас алтан медаль эх орондоо авчирч байлаа. Надаас хойш Монголын олон авьяаслаг сурагч “Гран При” хүртсэн. Урлаг судлаач, зураач, яруу найрагч, доктор Жүмпэрэлийн Саруулбуян ах бид хоёр Өндөрхааны нэг хашааны хүмүүс. Сонин юм шүү, нэг хашаанаас зураач, яруу найрагч, судлаач хоёр хүн төрнө гэдэг. Наян найман онд хотод Саруулбуян ахындаа амьдарч байсан. Тэднийд л агуу Дашбалбар, Ламжавын Мягмарсүрэн, Мэнд-Ооёо нарыг харж байлаа.

-Нямбуугийн Нямдорж, Ломбын Нямаа гээд бодохоор яалт ч үгүй Хан Хэнтийн яруу найргийн дэг сургууль санаанд бууна. Та бол тэрхүү дэг сургуулийн бүтээгдэхүүн?

-Галсансүх, Батжаргалын Одгэрэл бид гурав хүүхэд байхаасаа л урлаг, утга зохиолын шинэчлэлийн төлөө явсан. Тухайн үед гардаг байсан орос сэтгүүлүүдийг байнга уншина. Нямаа багш Галсансүхийг орос сэтгүүлийн хүчээр орос хэлтэй болгосон юм. Орос сэтгүүл дээрх шүлгийг Галсаа орчуулж, зурагтай нь би ноцолддог байлаа. Равдандаш гэж мундаг орчуулагч байсан. Чойномыг дандаа ярьдаг Цэвэлмаагийн Нэргүй гэж найрагч ах байлаа. Энэ хүмүүсийн нөлөө бидэнд яалт ч үгүй туссан. Дээрээс нь Батжаргалын Одгэрэл маш сонин ертөнц. Дандаа шинийг эрэлхийлдэг, өвөрмөц сэтгэлгээтэй. Өрнөдийн утга зохиолыг бишрэн уншина. Ямар сайндаа Буянзаяа “Одгэрэл бол европ маягийн сонгодог хувцас, Галсансүх бол америк жинс” гэж ерээд оны эхээр хэлж байхав. Би Одгэрэл шигээ франц хэлтэй болно гээд франц хэлний ангид сурч байсан удаатай. Ийм л боловсролтой залуучууд байлаа. Саяхан болсон “Хан Хэнтийн салхи” номын нээлтийн үеэр Одгэрэлийгээ их үгүйлсэн. Галсаа бид хоёрын уулзахаараа ярьдаг хүн Одгэрэл маань юм. Нямбуугийн Нямдорж найрагчийнхыг Эрдэнэтээс хотод ирэхэд нь Галсансүх, Одгэрэл бид гурав нүүлгэж байлаа. Тэр чинь ерэн оны намар. XI хороололд шинэ байранд орж байсан. Нямдорж гуай байрныхаа ордерийг ууж яваад хаячихсан хөгжөөнтэй түүх ч бий. Багшийн дээдийн шүлэг найраг, дүрслэх урлагийн оюутнууд XI хорооллын айл бүхнээс асууж байж ордерийг нь олж байсан. Нямдорж гуайтай шинэ байранд нь шөнөжин ярьж хоносноо мартдаггүй. “Алганы минь хээ арилшгүй, хурууны минь хээ хувирашгүй, өндөгний минь хээ өөрчлөгдөшгүй, миний хээ минийх ээ” гэх чамин үгээр хөөцөлдөөгүй гүн утга санаа бүхий түүний шүлгүүдийг ард түмэн мэднэ. Жинхэнэ буриад хүний халуун сэтгэл ханхалсан найрагч байлаа. Ер нь манай Хэнтийнхэн хөгжмийн Галмандах багшийн хэлснээр “урсаад л дуусдаг лаа”-нууд. Юу ч бодохгүй, ямар ч муу санаа байхгүй, урсаад л дуусдаг хүмүүс.

-Ерээд оны яруу найргийн их давалгаан дунд та явсан. Үеийн нөхдийн тухай халуун сэтгэлээр дурсах, үнэн мөнийг нь хэлэх хүн бол өөрөө юм?

-Саяхан Нямбуугийн Билгүүн Америкаас яриад “Одгэрэл ээ, чи бид хоёр 90-ээд оныхноос өмнө нөхөрлөсөн юм шүү” гээд уйлж байна лээ. Үнэндээ наян долоон оноос хойш нөхөрлөсөн байна. Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ Москвагаас ирээд Соёл урлагийн дээд сургууль байгуулагдахад бид нэг ангид орж байлаа. Багшийн дээдийн утга зохиолын нэгдэл гэж байдгийг Өвөрхангайн найрагч Батнасан ахаас анх сонссон. Хүүхдийн зохиолч О.Сундуй, Дарь.Сүхбаатар, Жадамбын Батцэцэг, Төв аймгийн Өнжүүлийн Ц.Дашдамба, Лханаагийн Мөнхтөр, Пүрэвийн Бөхбат гээд утга зохиолын нэгдлийн аваргуудыг бараадаж Зохиолчдын эвлэлийн нээлттэй хаалганы өдрүүдэд очиж байлаа. Тэгэхэд офицеруудын ордны утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгч Цахиагийн Элбэгдорж гэж нөхөр “Хөөе, Ленин чи энгэрээ товчил, хатгаа тусах нь уу” хэмээн Лениний хөшөөнд зориулсан шүлэг уншиж байсан. Одоо нэртэй бизнесмэн болсон Должидийн Батбаяр тухайн үед мундаг бичдэг байлаа. Жамсрангийн Баяржаргал, Жалцангийн Заяабаатар, Монгол телевизийн захирал байсан Цагааны Оюундарь, Дашзэвэгийн Банзрагч ахын хүү Гэрэлбаатар энэ хэд Улс төрийн дээд сургуулийн сэтгүүлчийн ангид суралцдаг байв. Дорждамбын Баттогтох, Тогоонтөмөрийн Содномнамжил бид гурав нэг гэрт амьдарч явсан үе ч бий. Ер нь би үеийн нөхдийнхөө тухай “Чимэглээгүй, муулаагүй, магтаагүй дурсамжууд” гэх нэртэй ном гаргах бодолтой байгаа.

-Ерээд оныхны түүх тэр чигээрээ бичигдэх нь дээ?

-Энэ тухай Баяржаргалдаа хэлсэн. Хүмүүс дурсамж дурдатгалаа хэтэрхий гоё болгох гээд худлаа бичээд байх юм. Бас зарим нэгнээ бүр муугаар бичээд байх юм. Гагцхүү чин үнэнийг бичиж үлдээх учиртай. Анд нөхдөө гэх халуун сэтгэл надад байдгийг манайхан мэднэ. Ганцхан жишээ хэлэхэд, ерэн нэгэн онд намайг Бээжингийн театрын их сургуульд явахад Галсансүх Монголын радиод жинхэлж чадаагүй үлдэж байсан. Морь тайлбарлагч, спортын сэтгүүлч, гавьяат Л.Цагаандалай, хайчилбарын нэртэй мастерууд болох Төрбурам, Баатарцог, тэгээд Галсансүх тэр хэд намайг гаргаж өгч байсан. Бээжинд байхад Үржингийн Хүрэлбаатар ах, Эрдэнээ эгчийн хамт очлоо. Би охинд нь Бээжингийн захаас савхин куртка авч явуулаад “Галсансүхийг ажилд аваарай” гэж захисан. Тэр үед Хүрлээ ах “Улаанбаатар” сонины эрхлэгч байсан. Ингэж найзыгаа би сонины бараа харуулсан юм. Ерээд оны мөнгөн үеийнхнийг хамгийн их дэмжсэн хүн бол Ц.Түмэнгэрэл юм. Хүнд бэрх, хатуу эдийн засгийн шуурганд хэдэн муусайн найрагч нөхдөдөө түшиг болж үнэт капитал бий болгосон хүн. Шартсан нэгнийх нь шарыг тайлдаг, сониноо гаргаж чадахаа байсан нэгнийх нь хэвлэлийн зардлыг даадаг. За тэгээд номыг нь гаргадаг, үзэсгэлэнг нь гаргадаг. Дуугаа бичүүлэх гэсэн нөхдийнхөө мөнгийг нь төлдөг. Ийм л сайхан сэтгэлтэй залуу байлаа. Баяржаргал тэр хоёр гар сэтгэл нийлж, “мөнгөн үе”-ийн баганыг босгосон. Олон сайхан нөхдөө замын дундаас алдлаа. Сүүлд гэхэд Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар, Арлааны Эрдэнэ-Очир гэсэн авьяас билэгт хоёр найрагчаа алдлаа. Баруун Алтайн авьяас билэгт найрагч, Монголын утга зохиолд Урианхайн хөх уулсаа дархалсан Эрдэнэбаатарыгаа нутаглуулахад Баяржаргал, Уянсүх бид гурав явсан. Урианхайн хөх уулсад нь нутаглуулчихаад ирсэн. Эрдэнэ-Очиртойгоо өнгөрөгч өвөл Говь-Алтайд болсон “Болор цом”-д хамт явж байв. Монгол хөрсөнд урган төлжсөн яруу найраг чухамхүү ямар тансаг байдгийг Эрдэнэ-Очирын минь шүлгүүд хэлээд өгнө.

-Таныг анзаараад байхад үеийнхнийгээ л түшихээс алдар цолтой ахмадуудаар өөрийгөө магтуулах нь ховор шиг…?

-Наад ах чинь харин үнэн шүү. Бавуугийн Лхагвасүрэн ах “Одгэрэлийг номоо аваад ир гэж хэл. Би юм бичээд өгье” гэх утга бүхий үгийг Амархүүгээр хэлүүлсэн байдаг. Одоо хэр нь би номоо авч очиж зүрхлээгүй. “Тэнгэрийн нулимс” анхны номын маань өмнөтгөлийг манай Баяржаргал бичсэн. Өөрийгөө мэддэг, ертөнцийг минь таньдаг хүнээр үг бичүүлэх нь надад үнэтэй. Ер нь их утга зохиолын эрс тэс ертөнцөд Баяржаргалтайгаа ойр явна. “Наян нэгэн мөнгөн шөнө” гээд олон бүтээлийнх нь дээжийг хүртэж байлаа. Дотно сайхан ах нар байлгүй яахав. “Одгэрэл ээ, чи аргагүй огт өөр ертөнцөөс ирсэн хүн юм” гэж Дан.Нямаа ах хэлдэг. Саруулбуян ах болохоор “Чи өөрийгөө таньж мэдсэн хүн” гэдэг. Хүү доктор “Монголын яруу найрагт байж болох хийгээд байж болохгүй шинэ боломжийг нээсэн” гэж миний тухай нэгэнтээ бичсэн.