Month: July 2018

Говь-Алтай аймгийн Бигэр сумын найман жилийн сургуулийн 1978 оны төгсөлтийн хамт олныг нэг ангийнхан буландаа онцолж байна. Тэд эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд тус тусын хувь нэмрээ оруулан ажиллаж хөдөлмөрлөж буй гавьяатай эрхмүүд. “Гацуурт” компанийн ерөнхий захирал, хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбат, Түлш эрчим хүчний дэд сайд, доктор Т.Гантулга, нийслэлийн гуравдугаар эмнэлгийн мэс заслын тасгийн ерөнхий эрхлэгч, их эмч Б.Ганбаатар, МУБИС-ийн НХУИС-ийн тэнхимийн багш, доктор ph, дэд профессор Б.Энхээ нарын алдартнууд энэ ангиас төржээ.

Тэртээ 1978 оны хавар сурагчийн форм, улаан бүчээр гоёж, наймдугаар ангиа дүүргэж байсан охид, хөвгүүд товлосон цаг, болзсон газартаа 49-үүлээ цугларчээ. Алс холын Завхан, Говь-Алтай, Сэлэнгэ, Дорноговь зэрэг аймгуудаас газрын холыг умартаж тоглож наадаж явсан хүүхэд насны гэгээн дурсамжаа сэргээж, ангийн нөхөдтэйгөө уулзахаар Сүхбаатарын талбайд ирсэн нь энэ. Нэгдүгээр ангид хөтөлж оруулж байсан Ч.Лхамцэен, Т.Дэжид, наймдугаар анги төгсгөсөн Б.Жигвээ нарын багш нар нь ирсэн байв. Өнгөрсөн он жилүүдэд ангийн нөхдийн гадаад төрх байдал нь багагүй өөрчлөгдсөн бололтой. Уулзалдсан даруйдаа бие биенээ анхааралтай ажиглацгааж байсан. Удсан ч үгүй шуугилдаж эхлэх нь тэр ээ. Ирээгүй нөхдөө бие биенээсээ сураглаж, үгүйлж байв. Дараа нь сумын сургуулийн жижигхэн байранд тохой залган сууж, эрдэм боловсролын их аянд мордсон нөхөд 40 жилийн дараахь уулзалтаараа төрийн ордонтой танилцаж, үдийн зоогоо ч тэнд барилаа.

Хүүхэд насны дурсамж гэдэг хүний сэтгэлд бат, бэх хадгалагдаж үлддэг ажээ. Ангийн найзууд хаа байсан 40 гаруй жилийн өмнө тохиолдож байсан гэрэлт дурсамжуудаа өчигдөрхөн тохиолдсон мэт өөр хоорондоо өнгөтөөр хуучилж, хөгжилдөж суув.

“Ангийнхан минь бүгд л даруухан хүүхдүүд байсан даа. Жирийн малчин ардын хүмүүжилтэй бор охид, хөвгүүдээс улс төр нийгэм, спортын алдартнууд төрөн гарсанд баярлаж явдаг юм аа. Цаашдаа ч олон гарах биз” гэж наймдугаар анги төгсгөсөн багш Б.Жигвээ ярьж байлаа.

Эдний ангийнхан амжилт бүтээлээр арвин яваагаа багш нартайгаа салшгүй холбоотой гэж үздэг юм билээ. Зөвхөн хичээл онол, заагаад байх биш, хүн байхын тулд хөдөлмөрлөх хэрэгтэйг хүүхэд ахуй насанд нь багш нар нь ойлгуулжээ. Арван жилийн хүүхдүүд Говь-Алтайн Бигэрийн дарсны үйлдвэрт ажиллаж шилийг цэвэрлэж өгч тодорхой хэмжээний урамшуулал авдаг байж. Энэ нь эрхэлж байгаа ажилдаа эзэн болдог ангийнхны амжилтын суурь нь болжээ. Тэд тариан талбайд ихэнх цагаа өнгөрөөдөг байж. Манайхан “Чацарганы мод хүртэл тарьж байсан шүү. Ургаагүй л болохоос биш” гэж ангийн нөхөд инээлдэж байлаа. Ийм хөдөлмөрч хамт олон 1978 онд Юрий Гагарины нэрэмжит улсын тэргүүний бүлгээр шалгарч байжээ. Тэднийг энэ амжилтад хөтөлсөн ангийн багш Мягмардорждоо талархаж явдагаа илэрхийлнэ лээ.

Хөдөөний сумын сургуулийн жирийн малчдын хүүхдүүд улсын тэргүүний бүлгээр шалгарч байсан гавьяаг орон нутгийнхан нь одоог хүртэл ярьцгаадаг гэнэ.

Ангийн багш нарын хал нь гаднаа, хайр нь дотроо байсан талаар С. Баяржаргал хэлж байлаа. “Өнөө цагт 12 жилийн ангийн сурагчдад ордог үдийн цай хөтөлбөрийг анхлан манай ангийнхан хэрэгжүүлж байлаа. Бидний ангийн багш 10 литрийн том саванд цай, тодорхой хэмжээний боорцог, ааруул гэх мэт хуурай идэх юм бэлтгэж цугладаг байсан. Гэдэс гарсан хүүхдүүд гэрийн даалгавраа ангидаа хийгээд, хүмүүжил соёлын ажилаа ярилцаад орой л гэртээ харина” гэлээ.

Хүүхдүүд л юм хойно гэм хоргүйхэн сахилгагүйтэж багш нартаа зэмлүүлэх үе гарна. Ангийн хэсэг хөвгүүд хөлдүү төмс шидэж дэггүйтэж байгаад сургуулийн агуулахын цонхыг хагалчихаж. Саваагүй зан хөдөлж, хагарсан цонхоор дотогш ортол тэр үед сумын хоршоонд хүртэл ховор байсан том ууттай бурамтай чихрийг олоод харчихаж л дээ. Ийм чихэрний барааг нь ч цөөхөн хардаг хүүхдүүд хувааж идээд найрлаад дуусгачихаж. Хэрэг бишдэж багш нартаа байцаагдаж байхдаа ангийн нөхөр У.Бат-Эрдэнэ бурамтай чихрээр бөөлжиж хэргийг илчилж байсан хөгжилтэй дурсамж тэдэнд бий.

Тэр үед зуны амралтын даалгавар гэж биелүүлэхэд амаргүй ажил байжээ. Цагдаагийн хурандаа Х.Хүрэлбаатар “Зун амрахдаа хүүхэд бүр таван тарвага, мөн тооны зурам агнаж арьсыг нь тушаах даалгавар аваад явдаг байсан. Тухайн үед агнах хэрэгсэл хомс байсан учраас ихэвчлэн зангаар л агнана. Мухар нүх рүү хөөж оруулаад гарч ирэхэд нь цохих зэрэг цөөхөн хэдэн аргатай. Манай ангийн Л.Чинбат чинь энэ даалгаврыг гүйцэтгэхдээ гаргууд сайн байсан. Намар орж ирэхдээ хэд хэдэн хүний даалгаврыг хийчихээд ирнэ шүү” гэж байв.

Энэ мэт зүйлсийг хөөрөлдсөөр 40 жилийн дараа уулзалдсан хамт олон “Аглаг бүтээлийн хийд” орохоор аян замдаа гарав. Ангийн нөхөд олон талбарт амжилттай яваа ч дуу хууранд харин маруухан бололтой. Аян замын явцад дуулсан нэгнийгээ “Дөчин хэдэн жил дуулж сурахгүй, хаагуур юу сурч явсан хүмүүс вэ” гэж цаашлуулах юм. Ангийнхан ч “морьтой яваа” бололтой. Зорьсон газраа очиж бурханч лам Пүрэвбатын өргөөгөөр зочилж буян заяагаа даатгаж, адис аваад гарлаа. Арван жилийн сурагч байхдаа л аялалд явж Бигэр нутгийнхаа байгалийн сайхантай танилцдаг байж. Өдгөө улсын сайн малчин болж Бигэр сумандаа аж төрж буй Ч.Нэргүйгүйнхээс өртөөний тэмээ авч байгалийн өвөрмөц тогтоцтой газруудын нэг “Таван элсээр аялж” байжээ. Тухайн үед долдугаар ангийн охид, хөвгүүд өвлийн ид хүйтэн арван нэгдүгээр сард тэмээгээр аялж байснаас харахад юм юманд л чадварлаг байсан нь харагдана. Ингэж явахдаа тэд эх байгалиа хайрлаж хамгаалах ухамсрыг авч олж авчээ.

П.Н.Шастины нэрэмжит улсын гуравдугаар төв эмнэлгийн мэс засгийн тасгийн эрхлэгч М.Ганбаатар энэ хамт олны нэг юм. Тэрээр “Залуу байхад ажил амьдрал гээд нэг их тоодоггүй байж. Нас яваад ирэхээр багын найзууд, өсч төрсөн нутгаа их үгүйлдэг юм байна. 40 жилийн дараа уулзаж байгаа ч нийт хүүхдүүдийн 95 хувь нь уулзалтандаа иржээ. Хүн болгон л тус, тусын ажил амьдралтай. Энэ бүгдийг зохицуулж ирсэн ангийн нөхдөдөө баярлаж байна. Уулзалтын зар сонссон өдрөөс хойш догдолж нойр муутай хоносон удаа ч бий. Удаан хараагүй нөхдийнхөө үрчлээг ч олж харахгүй байна. Яг л ангидаа дэггүйтэж гүйж харайж явсан үе нь санаанд буух юм ” гэв.

Мөн цагдаа хүчний байгууллагад насаараа ажилласан хурандаа Х.Хүрэлбаатар “Бид их азтай улс шүү. Өвдлөө гэхэд л ангийн нөхөр их эмч М.Ганбаатар дээрээ очиход шаардлагатай эмчилгээ, үйлчилгээ үзүүлээд өгдөг. Бие биедээ тусч сайхан хамт олон” юм гэж хэлэв. Тэрээр хүн зорилготой байж, түүнийхээ төлөө тэмцдэг байх хэрэгтэй. Манай Т.Гантулга жаахан хүүхэд байхдаа л “Би сайд болно гэж” гэж хэлдэг, түүнийхээ төлөө тэмцдэг байсан. Өнөөдөр Түлш эрчим хүчний дэд сайдын албыг нэр хүндтэйгээр хашиж байна” хэмээсэн юм.

Хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбатын талаар ангийн нөхөд нь “Л.Чинбат 17 хүүхэдтэй өнөр бүлийн нэг гишүүн. Нэг эхлүүлсэн ажлынхаа үр дүнг үзэх гэж тэмцдэг онцлогтой хүүхэд байсан даа. Спорт тоглоомонд их дуртай. Энгийн л малчин ардын хүүхэд өнөөдөр хөдөлмөрийн баатар болж, Монголдоо тэргүүлэх компанийг удирдаад явж байгаад бид бахархдаг” гэж ярьж байв. Тэрээр өнгөрсөн жил хөдөлмөрийн баатар болсныхоо дараа хан ангийн нөхдөө урьж баяраа хуваалцжээ.

Энэ төгсөлтийн нэг алдартан нь жүдо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер Д.Баатархүү. Нэлээн сахилгагүй сурагч байсан энэ хүү 10 дугаар ангиа төгссөн даруйдаа улсын шигшээ багт дуудагдаж гавьяат тамирчин Ц.Дамдин, Р.Даваадалай нарын алдартнуудтай нэгэн цаг үед өрсөлдөж байжээ. Тэрээр олон улс, тив дэлхийн чанартай тэмцээнүүдээс нийт 76 медаль хүртсэн байна. Бигэр сумынхан шатрын спортоор улсдаа алдартай. Энэ төгсөлтөөс Ж.Баттулга шатрын спортын мастер цол хүртжээ.

“8А” бүлгийн дарга А.Бадамсэд ангийн хөөрхөн охин Б.Бадамыг найраад гэргийгээ болгоод авчихжээ. Тэд өдгөө малын эмч мэргэжил эзэмшиж Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд аж төрж байгаа юм. “Би тооны хичээлээ ангийн даргаараа заалгуулдаг байлаа. Нэг өдөр дэвтрийнхээ завсраас цэвэрхэн нугалсан цаас оллоо. Нээгээд үзэхэд ангийн даргаас ирсэн захидал байсан юм даа. Мөн ч их догдолсон шүү” гэж гэргий Б.Бадам нь сурагч насны гэгээн дурсамжаа хуваалцсан юм. Мөн Д.Батсүх, Ч.Сарангэрэл нар гэр бүл болж голомтоо бадраажээ

Эдний анги энэ оныг товлож уулзсан нь төрөлх Бигэр сумынх нь сургуулийн 90 түүхт жилийн ой энэ онд тохиож байгаатай холбоотой юм. Амьдралын гараагаа эхлүүлсэн сургуулийнхаа хөгжил цэцэглэлтэд зориулж түүхт ойгоор нь 1978 оны төгсөлтийн хамт олноо төлөөлж хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбат, Түлш эрчим хүчний яамны дэд сайд Т.Гантулга нар 12 сая төгрөг хандивлаж байгаа аж.

Алдарт “Бурханбуудай уул”, “Алтан тэвшийн хөндий” зэрэг үзэгслэнт газрын бэлд 1962 оны бар жилд төрсөн 1978 оны төгсөлтийн хамт олон ажил амьдрал дээр ч бар шиг цог золбоотой ажиллаж амьдарцгааж байна.

“Монгол судлалын үндэсний академи”-ийн гүйцэтгэх захирал, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Жанцангийн Бат-Ирээдүйтэй уулзаж хөөрөлдлөө.

-Таны овог, нэр Загийн сургуулийн самбарт алтан үсгээр бичээстэй байдаг сан?

-Би хөдөөний хүүхэд л дээ. Баянхонгорын Загийн голын хүүхэд. Сумын төвд төрж өсч өндийж, сурч боловсорч хүн болсон. Буурал аавын хайртай зээ хүү байлаа. Дотуур байраар дамжиж, аймгийн төвд конкурсдэж, арван наймтай хотын бараа харж байлаа. Манай аав малчин удамтай, өвөө маань Чойбалсангийн үеийн анхны сайн малчны нэг, малчин Лувсан гэж алдартай хүн байв. Аав маань жолооч, ээж минь нягтлан санхүүч, ажиллах хөдөлмөрлөхөөс өөр юм мэдэхгүй, олон хүүхэдтэй айлын том нь. МУИС-ийг Монгол хэл, уран зохиолын багш мэргэжил эзэмшин төгссөнөөс хойш их эрдэмтэн Чой.Лувсанжав багшийн буянаар их сургуульдаа үлдэж, судалгааны сэдэв амлаж, эрдэм номын мөр хөөжээ. Их сургуульдаа нэгэн үзүүрт сэтгэлээр 33 дахь жилдээ багшиллаа.

-Та гадаадын олон оронд ажиллалаа. Ямар их сургуулиудад багшлав?

-Ерээд оны эхээр Английн Лондон, Кембриж, Лийдсийн их сургуулиудад тухайн үеийн Бритиш Канселын тэтгэлгээр зочин багшаар ажилласан. Энэ үед МУИС-д англи хэлний багш, Английн их сургуулиудад монгол хэлний багш солилцох Засгийн газрын соёлын гэрээний дагуу явцгаадаг байсан юм л даа. Уг нь Францт багшлах санаатай франц хэл үзэж бэлтгэж байлаа, бурхны зааснаар Франц руу арын хаалгаар манай нэг настай багш явж, дараагийн хаалга онгойсон нь Лондон байсан юм. Энэ нь ч болсон. Үүний ачаар үр хүүхдүүд минь унаган англи хэлтэй болж, юм үзэж нүд тайлж, ажил амьдралд нь хэрэг болж л байна. Лондонгоос ирээд дэд докторын зэрэг хамгаалж, МУИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн захирлаар ажиллаж байгаад 2003-2005 онд ХБНГУ-ын Лайпцигийн их сургуульд багшилсан. Монгол судлалын арвин уламжлалтай хуучин зүүн Германы их сургуульд багшлах бас сонин байсан. Мөн 2005-2006 онд Кембрижийн их сургуулийн судалгааны төслийн хүрээнд Британийн Номын санд зөвлөхөөр ажиллаж тус номын санд байдаг монгол номын онлайн каталоги бүртгэл хийсэн. Үүний дараа 2008-2011 онд Японы Токиогийн Гадаад судлалын их сургуулийн урилгаар зочин профессороор гурван жил ажилласан. Энэ сургуульд Чой.Лувсанжав багш маань ажиллаж байлаа. Ингээд эргэж ирээд МУИС-ийн Монгол судлалын хүрээлэнгийн захирлаар ажиллаж байгаад 2015 оноос ХБНГУ-ын Боннын их сургуульд зочин профессороор ажиллаад өнгөрсөн онд буцаж ирлээ.

-Боннын их сургуулийн монгол судлалын тухай нэмж ярихгүй юу?

-Боннын Их Сургуулийн Монгол-Төвөд судлалын тэнхимд зочин профессороор ажиллалаа. Бонн бол барууны монгол судлалын нэлээд хуучны уламжлалтай, ном судар эрдэм шинжилгээний хэрэглэгдэхүүний сайн нөөцтэй, барууны монгол судлалын судалгааны нэг чухал төв юм. 2012 оноос хойш монгол судлал дахин сэргэж, орчин үеийн эрэлт хэрэгцээнд тулгуурлан чиглэл хандлагаа ч жаахан өөрчлөн, өнөөдрийг мэдэрч,ирээдүйг харсан судалгаа шинжилгээ хийж байгаа ганц их сургууль юм. Энэ их сургуульд монгол судлалыг сонирхогч олон улсын оюутны тоо жилээс жилд нэмэгдэж, сурах хүсэл эрмэлзлэл улам бүр хөгжин монголын түүх, орчин цагийн монгол хэл, монгол бичиг, Монголын утга зохиол, Монголын соёлыг олон соёлын хүрээнд харьцуулан үзэх хичээлүүд үзэж судалж байна. Монгол руу ирж дадлага практик хийх, аялах, тойрох, сонирхох хүмүүсийн тоо ч нэмэгдэж байгаа нь сайшаалтай. Боннын их сургуулийн монгол судлалын номын сан бол баруун Европ байтугай дэлхийн монгол судлалд дээгүүр орно. Энэ их сургуульд Монголоос уригдаж ажилласан гурав дахь багш болсон нь хувьтай хэрэг.

-Дэлхийн олон орны их сургуулиудад ажиллахад олон шавьтай болно биз?

-Би 1986 онд төгссөнөөс хойш МУИС-д 33 дахь жилдээ ажиллаж байна. Үүний 13 жил нь гадаад оронд ажилласан байна. Ихэвчлэн гадаад оюутнуудад хичээл заажээ. Сүүлийн жилүүдэд л монгол оюутнууддаа зааж байгаа болохоос миний ихэнхи шавь гадаад орны иргэд байдаг. Германы их сургуульд багшиллаа гэхэд тэнд дан ганц герман биш орос, украин, швед, монгол, бразил, унгар, чех гээд олон орны оюутнууд сурдаг учраас олон улсын чанартай болж байгаа юм. Манай МУИС-д гэхэд жилдээ 20-иод орны 200 шахам оюутан суралцагч ирж байна шүү дээ. Тооны хувьд хэлж мэдэхгүй ээ ямар ч байсан дэлхийн гол гол орнуудад очиход шавь нар угтана шүү.

-Сүүлийн үед ямар судалгааны ажил дээр сууж байна. “Номыг явж хийхгүй, сууж хийнэ” гэж таны нэг афоризм байдаг даа, одоо ямар төслүүд дээр ажиллаж байна вэ?

-Би монгол хэлний үгийн сан утга судлалын чиглэлээр судалгаа хийдэг. Мөн гадаад хүнд монгол хэл заах аргын судалгааг сонирхон энэ чиглэлээр олон төрлийн сурах бичиг, гарын авлага, толь бичиг хэвлүүлсэн. Одоо нийт эрдэм шинжилгээний ном бүтээл 60 шахаад байна. Би 1998 онд ШУА-д “Монгол хэлний ойролцоо утгат үг хэллэгийн бүтэц, утга, үүрэг” сэдвээр дэд эрдэмтний, 2004 онд ОХУ-ын Дэлхийн мэдээлэл дамжуулах их сургуульд “Монгол хэлний ойролцоо утгын тогтолцоо” сэдвээр хэл бичгийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. ШУА-ийн ерөнхийлөгч асан Б.Чадраа гуай амьд сэрүүн байхдаа энэ их сургуулийн салбарыг ШУА-ийн дэргэд байгуулж олон арван хүн ОХУ-д шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан байдаг юм. Ингээд ганц ойролцоо утгын талаар бус монгол хэлний үгийн сангийн үндсэн нэгжүүдийн судалгааг үргэлжлүүлэн хийж, монгол хэлний үгийн сангийн их сургуулийн академик сурах бичиг хийхээр ажиллаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд Токиогийн Гадаад судлалын их сургуулийн захиалгаар “Монгол ярианы сурах бичиг”, Боннын их сургууль болон Өмнөд Солонгосын Хангүг Гадаад судлалын их сургуулийн захиалгаар “Монгол хэлний унших бичвэр”, “Монгол утга зохиолын сурах бичиг” зохион хэвлүүлээд байна. Мөн Монголынхоо багш нартай хамтарч “Илтгэх урлагийн онол арга зүй”, “Монгол хэл бичиг найруулга зүй” зэрэг их сургуулийн сурах бичиг гаргасан. Австралийн Үндэсний их сургуульд онлайн монгол хэлний хөтөлбөр боловсруулах төслийг багш нарын хамт хийгээд хүлээлгэж өгч байна. Итали хэлтэнд зориулсан монгол хэлний сурах бичиг хийж байгаа. Цаашид БНСУ, Япон, Итали, Унгар зэрэг орны монгол судлаач, эрдэмтэдтэй хамтарч судалгааны төсөл хэрэгжүүлэхээр ярьж байгаа зүйлүүд бий. Цаг хугацаа явах тусам, хийх ажил улам л их болох юм даа.

-Та чинь Монгол хэл, бичгийн багш нарын үндэсний холбоог санаачлан байгуулсан байх аа. Энэ их ажлын хажуугаар төрийн бус байгууллага ажиллуулах цаг гарч байна уу?

-Мэргэжилдээ хайртай, дуртай юм. Монгол хэлийг, монгол хэлний багш нарыг хамгаалах хэрэгтэй байна. Тэднийг тоодог хүн байдаггүй юм. Мэргэжлийг нь тоохгүй, багш нарыг нь ч тоохгүй. Гэхдээ “Монгол хэлний тухай хууль” гарснаас хойш нийгмийн сэтгэлгээ арай дээрдэж байна. Гэвч ярих хийх юм зөндөө байна. Багш нар нэгдэхгүйгээр ажил явахгүй, урагшлахгүй. Эл холбоог 2008 онд байгуулсан. Цаг гаргаж чадвал хийх ажил маш их бий. Гадаад орнуудад олон жилээр явсан тул олигтой үйл ажиллагаа явуулж амжаагүй. Энэ жилээс харин үйл ажиллагааг идэвхижүүлэн сэргээж, ТУЗ-ыг хуралдуулж бодлого үйл ажиллагааны төлөвлөгөөг шинэчлэн, бүтцийн өөрчлөлт хийж, багш нарын дунд идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулж эхлээд байна. Энэ онд монгол хэлний багш нарын үндэсний форум хийх санаатай байна. Үүгээр монгол хэл бичгийн болон уран зохиолын хичээлийн цаг, хичээлийн хөтөлбөр, сурах бичгийн бүтэц, зохиогчдын асуудал хөндөх ярих төр засаг БСШУЯ-нд санал оруулах санаатай байна. Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл үүнийг дэмжих байх гэж найдаж байгаагаа далимд хэлээдхье. Мөн монгол хэлний багш нарт зориулсан “Монгол хэл, соёл” сэтгүүл эрхлэн гаргаж байгаа.

-Мөн Монгол судлалын үндэсний академи гэж байгуулсан сураг байсан?

-Аливаа улсын ажлыг ганц төрийн байгууллага дангаараа нуруундаа үүрэх ёсгүй, тэр тусмаа нарийн мэргэжлийн тэгээд нийгмийн гишүүдийн хамарсан ажлыг ТББ үүрэлцэх ёстой гэдэг үүднээс Монгол судлалын чиглэлээр явуулах их ажлаас үүрэлцэх санаатай ийм ТББ байгууллага санаачлан байгуулж ажиллуулж байна. ШУА-ийн хөл доор “Анагаах ухааны академи”,”Хөдөө аж ахуйн академи” зэрэг яг манайхтай адилхан статустай академууд байгаа. Монголоор овоглосон Үндэсний академиа дэмжих туслах байх гэж найдаж байгаа. Энэ байгууллага дотоод, гадаадын монгол судлаачдын хүчийг нэгтгэх, судалгааны төсөл гүйцэтгэх, эрдэм шинжилгээний хурал, симпозиум, форум зохион байгуулах, мэргэжлийн сэтгүүл хэвлүүлэх гол зорилготой. Эхнээсээ эрдэм шинжилгээний төсөл хэрэгжүүлэхээр ажиллаж “Монгол судлалын нэвтэрхий толь бичиг” хийхээр эхлэж байна. Энэ толь бичиг нь “Хэл бичиг”, “Утга зохиол”, “Өв соёл” гэсэн гурван ботьтой байна. Дотоод гадаадын монголч эрдэмтдийн хүчээр бүтэх болно. Үүнийг зохион байгуулах нүсэр ажил биднийг хүлээж байна. Ерөнхий сайдын дэргэдэх Монгол судлалыг дэмжих сан энэ ажлыг бас дэмжих байх.

-Та чинь зураг авах, зураг зурах, хөгжим тоглох, аялах гээд олон хоббитой. Таны бас нэг сонин хобби чинь график дизайн, цаашлаад ном хэвлэл буюу publish­ing юм байна гэж би харсан андуураагүй бол?

-Үнэн, үнэн. Би угаасаа бага байхын жаахан зурах авьяастай хүүхэд байсан юм. Монгол Улс, монгол хэлний буянаар гайгүй ч олон газар тэнэлээ, цаг нар гарвал өөрийн гэрэл зургийн үзэсгэлэн гаргах санаа байгаа. Бас нөхөрсөг шог сонирхож зурдаг. Ингээд яг энэ номынхоо дизайн хийх ажилтай уялдаад ном хэвлэлийн бизнес нэлээд сонирхож үүнийг Монголд хөгжүүлж болох тухай их бодсон. Учир нь би ерээд онд Лондонд байхаас монгол номыг дэлхийн зах зээлд гаргах тухай өдрийн бодол, шөнийн зүүд болж олон хэвлэлийн газар захидал бичсний ачаар өөрийн номыг Рүтлэж гэж английн хэвлэлийн компаниар хэвлүүлэн Монголоос анх дэлхийн зах зээл буюу Амазонд гаргаж чадсан юм. АНУ, Австрали, Англи зэрэг орны хэд хэдэн хэвлэлийн газраар номуудаа хэвлүүлсэн. Энэ туршлага дээрээ дөрөөлөн 2012 онд дэлхийн их сургуулиудын пресс амжилттай хөгжсөн жишгээр МУИС-д Хэвлэлийн газар (хэвлэх үйлдвэр юмуу, цех биш шүү, манайхан хэвлэл гэхээр машин боддог) байгуулах санаачилга гарган дэмжигдэж 2015 оны есдүгээр сар хүртэл захирлаар нь ажилласан. Олон ажил санаачлан хийсэн. Гэхдээ манайхны нөгөө нэгийнхээ хийсэн юмыг үгүйсгэдэг, үл тоодог, үл үргэлжлүүлдэг нэг муухай зангаар бас санасан сэдсэн юм зогссон, будилсан, яахаа мэдэхээ байчихсан зүйл харагдаж л байгаа, үүнийг шүүмжлээд хэлээд ад болж байна. Монголд хэвлэлийн бизнесийг жинхэнэ утгаар нь хийж байгаа газар бол хуруу дарам цөөхөн байна аа. Уг нь олигтой ажиллаж чадвал их сургуулийн хэвлэл хөгжих боломж илүү их, нэр хүнд өндөр байдаг л даа.

-Нээрээ их сургуулийн захиргааны үйл ажиллагааг шүүмжилсэн МУИС-ийн багш нарын түр хорооны нэг гишүүн нь та байх аа, тэр “тэмцэл”-ийнхээ талаар жаахан ярих уу?

-Бидний таван багш өнөөгийн МУИС-ийн засаг захиргааны явуулж байгаа үйл ажиллагааг эсэргүүцэн “тэмцэж” байгаа. Улс төр улс орны бүхий л хэсэгт нөлөөтэй байгаагийн нэг нь их дээд сургуулийн захирал болон бусад удирдах албан тушаал улс төрчдийн бялууны нэгээхэн хэсэг болдог нь нууц биш. Өмнө нь ч их сургуульд улс төрөөс томилгоотой хүмүүс ирж л байсан. Би их сургуулийн удирдах албанд томилогдож, бас тэдэнтэй хамтарч ажиллаж л байлаа. Харин энэ удаагийн хүмүүс шиг улайрсан улс төрчид ирж байсан нь ховор. Их сургууль улс төрөөс, улс төрчдөөс хараат бус байх ёстой гэдэг бидний тэмцлийн гол шугам юм. Түүнээс биш хэн байх нь хамаагүй юм. Гэвч эд суудалдаа жаахан суухын тулд юу ч гэж хүмүүсийг өө сэв хайн гүтгэх, гүжирдэх, нэр төрөөр нь тоглохоос сийхгүй улайрсан улаан намын гишүүд байна. Ер нь их сургуульд нэг ч цагийн хичээл заагаагүй, сар ажиллаагүй, дээд боловсрол гэдгийн зах зухыг ч мэдэхгүй хүмүүсийн намын сонгуулийн бялууны шагналд зориулан нэг байгууллагын ажлыг “алахаар, нураахаар” гүйцэтгэх ч бай захирлаар явуулж байгаа нь тэвчишгүй зүйл юм. Дээрээс нь манай сэхээтнүүд багш нар амин хувийнхаа амбицад баригдчихаад дэндүү хүлцэнгүй дорой байна. Үүнийг эд ашиглаж байна. Сүүлийн хэдэн сард болж байгаа зүйлийг ажиглахад Монголд ер нь үнэн мөнөөрөө, хууль ёсоороо болж бүтэх зүйл тун ховор байна, нийгмээрээ ялзарч доройтсон, хар амиа бодсон, алив ажил хэрэг танил талаараа, нам эвслээрээ явдаг, авлига хээл хахуулиараа нэгдэж нийлсэн хэтэрхий амин хувийн эрх ашиг, өнөө маргаашийн сандал суудлаа хамгаалсан бүлэг хүмүүсийн мафи хэлбэрт шилжсэн нийгэм болжээ. Миний хувьд өнөөдрийн их сургууль үүнээс илүү сайн, багш судлаач нар дэлхийн хэмжээнд ажиллах боломж хэд дахин илүү, оюутныг сургах, хөгжүүлэх арга зам арвин, мөнгө санхүү эдийн засгийн хувьд бяртай байх нөхцөл ганц сургалтын төлбөрийг хараад суухааргүй өргөн байгаа гэж боддог. МУИС-ийг дэлхийн жишигт хүргэх гэж байгаа бол ийм аргаар хол явахгүй ээ. Уран яруу уриа лоозон барьснаар урагшаа явдаг их сургууль, дээд боловсрол гэж хаа ч байхгүй.

М.МӨНХСАЙХАН

БНХАУ-ын Чиндао хотноо болсон “SCO Film Festival 2018” кино урлагийн наадамд “Х-ТҮЦ” продакшны хамт олон амжилттай оролцоод ирлээ. Тус улс кино урлагийг дэмжих зорилгоор далай дээр хиймэл арал байгуулж анхны фестивалиа зохион байгуулсан нь олон улсын анхаарлыг татсан юм. Манай улсын уран бүтээлчид “Чингисийн хүүхдүүд”, “Цагаан хадаг”, “Ээж”, “Том дөрвөн толгой” гэсэн кинонуудаар уг наадамд өрсөлдсөнөөс Монгол Улсын гавьяат жүжигчин И.Одончимэг “Солиот эх” киноны гол дүрээрээ “Шилдэг эмэгтэй жүжигчин” шагналыг авсан юм. Түүнтэй ярилцлаа.

-“SCO Film Festival 2018” кино наадмаас Шилдэг эмэгтэй жүжигчний шагнал авсанд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.

-Анх удаа зохиогдсон уг фестивалийн тухай сонирхуулбал?

-Чиндаогийн кино фестиваль бол Шанхайн хамтын ажилллагааны байгууллагын хүрээнд анх удаа зохиогдсон олон улсын дээд хэмжээний ёслол. Энэ фестиваль цаашид жил бүр зохиогдох зорилготой. Чиндаог Дорнын холливуд болгож байгаа юм билээ. Тийм ч учраас Хятад улсын Засгийн газрын зүгээс энэ фестивальд өндөр хэмжээний анхаарал хандуулсан. Зохион байгуулалт, харуул хамгаалалт сайтай арга хэмжээ байлаа. Чиндаог кино үйлдвэрлэлийн хот болгох зорилготойгоор энэ хотыг бүтээн босгосон гэж хэлж болно. Барууны хэв маягийг илтгэсэн барилгуудтай, Шар тэнгисийн хөвөөнд, байгалийн үзэсгэлэнт тогтоц бүхий газарт оршдог юм билээ. Шар тэнгист хэдэн мянган ч гэлээ кранаар маш их хэмжээний хөрс, шороо асгаж арал байгуулж дээр нь уг кино хотхоныг босгосон. Уг хотхон хоттойгоо гүүрээр холбогддог маш гайхалтай бүтээн байгуулалттай. Том бүтээн байгуулалт, их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийжээ гэдэг нь харагдсан.

-Фестивальд хэдэн орны хичнээн уран бүтээл өрсөлдсөн юм бэ?

-ШХАБ-ын хүрээнд зохиогдсон учраас 12 орны уран бүтээлч өрсөлдсөн. Үндсэн найман гишүүн, ажиглагч дөрвөн орны кино уран бүтээлчид киногоороо оролцсон гэсэн үг. Нийтдээ 55 киноны уран бүтээлчид Чиндаод хуран цугласан.

-“Х-ТҮЦ”-ийнхэн “Солиот эх”-ээр олон улсын кино наадамд өрсөлдөж байгаа гэдгийг дуулаад “Ямар ч байсан нэг юм дуулгана” гэж бодогдсон. Яагаад гэвэл уг киног Хятадын алдартай зохиолч Ван Хэн Жигийн өгүүллэгээс сэдэвлэсэн учраас?

-Заавал хятад гэдэг нь энд нөлөөлөхгүй байх гэж бодож байна. Учир нь юунд байна вэ гэхээр энэ наадмыг шүүсэн шүүгчид нь бүгд хятад биш. Оролцогч 12 орноос нэг нэг хүн шүүгчээр суусан болохоор тэд заавал хятад зохиол гэдэг дээр анхаараагүй болов уу.

-“Солиот эх”-ийн зохиолыг барьж авснаас дэлгэцэнд кино болж гарах хүртэл нь хэдий хэрийн хугацаа зарцуулсан бэ?

-Нэлээд хугацаа зарцуулсан. Зохиолчоосоо зөвшөөрөл авах гэж хагас жил хөөцөлдөж байж зөвшөөрөл авсан. Их энгийн хүн байдаг юм билээ. Дараа нь бэлтгэл ажил гурван сар хийгдсэн. Зураг авалт 48 хоног үргэлжлээд дараа нь хоёр, гурван сарын турш дуу, дүрс, монтажны ажлаа амжуулсан. Тэгж л дэлгэцэнд гарсан. Зохиолын хувьд эрэл хайгуулын үр дүнд олж авсан, орчуулагч Д.Болдбаатарын зөвлөснөөр. Түүний орчуулсан “Сургамжит өгүүллэг” гэдэг номоос бид уншиж олоод “Энэ их сайхан кино болох юм байна” гэдгийг харсан. Орчуулагч Д.Болдбаатараас зохиолчийг нь олж өгч тусална уу гэхэд олоход хэцүү юм, олж чадахгүй байна гэсэн. Тэгэхээр нь бид Гадаад харилцааны яам болон холбогдох зохих байгууллагуудтай нь харилцаа тогтоож зохиогчийг нь олсон л доо.

-Зохиолч Ван Хэн Жи киногоо үзсэн болов уу?

-Зохиолч маань одоогоор үзээгүй байгаа. Бид нэг хувийг нь түүн рүү явуулах ёстой. Тэр хүн үзээд яаж хүлээж авахыг бүү мэд. Түүний өгүүллэгийн үндсэн санаа гарсан. Өгүүллэг нь жижигхэн, хэдхэн хуудас. Гэтэл кино зохиол бол олон хуудастай, маш их цаг хугацааны материал. Өгүүллэгийг кино болгоход нэмж, хасах юм их. Тэр болгоныг зохиолчоос нь зөвшөөрөл авч кино зохиолоо бичиж, киногоо гаргасан.

-“Солиот эх”-ийг Хятадын зах зээлд гаргах эрхээ та бүхэн авчихлаа?

-Тэглээ.

-Бүх хотуудын кино театраар нь гардаг юм болов уу, хэдэн сарын хугацаатай юм бол?

-Тэрийг бид яг одоогоор хэлж мэдэхгүй байна. Гэрээний бэлтгэл ажлууд одоо явагдана. Үүнд маш их хугацаа шаардах юм байна билээ. Тохиролцоонуудаа хийнэ. Тэгж байж бүх юм тодорхой болно. Гэхдээ “Chi­na film”-ийн Хятадын зах зээлд киногоо гаргах эрхийг авахын тулд Холливудын кинонууд ч хоёр жилийн хугацаанд хөөцөлддөг. Эрхээ авсан эхний арван байрт голдуу л дэлхийн алдартай кино үйлдвэрүүдийн бүтээл багтсан байдаг. Тийм чансаатай жагсаалтад мань мэтийн жижиг юмнууд бараадахын ч аргагүй юм билээ (инээв). Тэгээд яахав энэ кино фестивальд бид өөрсдийнхөө сүр хүчийг үзүүллээ л гэж бодож байгаа.

-Танайх өмнө нь “Сэрүүн хасын нууц”, “Аянгын бороо” зэрэг хятад жүжгүүдийг тайзнаа тавьж байсан. Та бүхэнтэй уулзахад “Монголд чансаатай зохиол алга. Сайн зохиол байвал бид бүтээл хийе. Даанч олдохгүй байна” гэж хэлж байсан. Үүнтэй холбоотой юу?

-Харин тийм ээ, ийм нэг тэнэг үзэл бодол олон нийтийн дунд яваад байна. Яагаад хятад зохиол сонгов, хятад учраас сонгосон юм уу ч гэх юм. Ингэж ярьж байгаа тэр хүн өөрийнхөө ухамсаргүйг харуулж байгаа юм. Өөрийнхөө тархийг хэр хэмжээнд сэтгэдэг вэ гэдгийг л харуулаад байна. Бид өчнөөн жил өрнийн сонгодог жүжигт тоглодог л байсан. Тэгснээрээ би англи болоогүй л биз дээ. “Одончимэг англи хүүхэн” гэж хэзээ ч ярьдаггүй л байсан биз дээ. Гэтэл “Аянгын бороо”-нд тоглонгуут “Энэ хүүхэн хятад юм уу” гэж яриад эхлэх нь сонин байхгүй юу. Энэ хоцрогдсон үзэл бодлоосоо салах цаг нь болчихсон шүү дээ. Тэгээд ч манайхан угаасаа барьцалдаад байх ч шаардлагагүй. Энэ чинь өөрөө алдарт бүтээл шүү дээ. Энийг Холливуд хүлээн зөвшөөрөөд кино хийчихсэн. Хятадын оргил найман бүтээлийн нэг. Хятадын ард түмэнтэй бичиг соёл, утга зохиолын хувьд тэрсэлдэж маргалдаад байх юм нэг их байхгүй шүү дээ. Бид чинь угаасаа дорнын соёлтой ард түмэн. Тэр олон сая хүн дотор чинь мундаг толгойнууд байлгүй л яахав дээ. Тэрийг бол хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй.

Бид маш олон жилийн турш өрнийн зохиол, жүжгүүдийг сонгодог хэмээн үзэж тайз дэлгэцнээ тавьж ирсэн. Бид яагаад дорныхоо сонгодгуудыг тавьж болохгүй гэж. Тийм биз дээ. Тэр утгаараа дорнын сонгодгуудаас тавья. Тэгээд л “Аянгын бороо”-г сонгосон. Жүжиг маань амжилттай болж Монголын ард түмэн сайхан ч хүлээж авч үзсэн. Сайхан хүлээж авсан болохоор дараагийн бүтээлээ ч сайхан тавья гэж бодсон. Бид шууд шүүрч тавьсан юм биш. Олон жил зохиол бүтээл эрж байж олсон. “Сэрүүн хасын нууц” жүжгийг “Аянгын бороо” жүжгээс бараг дөрөв, таван жилийн дараа тайзнаа тавьсан шүү дээ. Энэ хооронд зүгээр суугаагүй. Сайн зохиол л эрээд байсан. “Сэрүүн хасын нууц”-ын дараа ч бас зүгээр суугаагүй. Зохиол эрээд л байсан. Байхгүй байгаа юмыг чинь одоо тэгээд яах юм бэ. Монголын зохиолчдынхоо бүтээлийг үгүйсгэлээ л гэдэг. Тийм үгүйсгээгүй байсан юм бол бусад тэр Монголдоо хайртай киночид, тэр олон сайн зохиол байгаа гээд байгаа хүмүүсийг юм хийхийг бид үгүйсгэхгүй шүү дээ.

Үнэндээ бид зохиолын хомсдолд орчихоод байна шүү дээ. Тэгээд ч Хятад зохиол гээд муулаад байгаа хүмүүсийг гайхаад байх юм. Юу гэсэн үг юм бэ. Энэ чинь эх хүний тухай л кино биз дээ. Эхийн хайрын тухай. Энэ чинь мөнхийн сэдэв. Наадмыг шүүсэн 12 шүүгч ч хэлсэн. “Солиот эх”-ийг үзээд бүгд ээжийнхээ тухай бодсон тухайгаа ярьж байсан. Энэ чинь хүн болгонд адилхан үйлчилж байгаа биз дээ. Одоо тэгээд янз бүрийн юм яриад байгаа хүмүүсийг ерөөсөө ойлгохгүй байгаа юм (инээв). Гэхдээ энэ чинь цаг хугацаа шүү дээ.

Он жил улиран өнгөрөх тусам адлагдах уу, энэ кино Монголын урлагт урт настай байгаад амьдрах уу гэдгийг цаг хугацаа л шүүнэ. Өнөөдөр бид “Энэ муу хятад зохиол учраас шагнал авлаа” гэж байгаа нь тэнэглэл юм даа. Үүнээс өөр би юу хэлэх вэ дээ.

-Монголын уран сайхны кинонууд дунд зүрх сэтгэлд хоногшсон эхийн олон сайхан дүр бий. “Солиот эх”-д гаргасан таны дүр ямархан өнгийг ард түмний сэтгэлд үлдээх бол оо?

-Тэрийг үзсэн хүн л хэлнэ дээ. Уран бүтээлч хүн бүтээсэн дүрийнхээ онцлогийг ярих зохимжгүй. Тэрийг хүн өөрөө үзэж байж мэдэрдэг байхгүй юу. Монголын урлагт, кинонд олон сайхан ээж байдаг. Би Ч.Долгорсүрэн гуайн тоглосон ээжүүдийн дүрийг үзэх их дуртай. Т.Цэвээнжав гуайн бүтээсэн дүрүүд ч байна. Д.Мэндбаяр эгч маань байна. Саяны кино фестивальд шүүгчид “Энэ наадамд хоёр эмэгтэй жүжигчин илүүрхлээ. Тэр нь Монголын хоёр жүжигчин байсан юм” гэж хэлж л байлаа. Тэр нь Д.Мэндбаяр эгч бид хоёр л байсан байж таараа. Би Д.Мэндбаяр эгчээрээ бахархсан. Тэр наадамд би Монголын киночдоороо бахархаж байсан. Шүүгчид “Монголын киночдыг ийм мундаг кинотой ирнэ гэж бодсонгүй. Арай өөр бүтээлтэй ирэх байх гэж бодсон” гэдгээ нуулгүй хэлж, биечлэн ирж баяр хүргэцгээсэн.