Month: July 2018

“Газар эхээс заяатай

Ганган цэцгийн дэлбээг

Хүн та өөрөө

Хөндөж битгий тасдаарай” хэмээн 33 дахь жилдээ дуулж яваа “Өргөө” хамтлагийн дуучин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Бархасынхаас энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлдлээ. Түүний хувьд эстрад урлагийн 80, 90ээд оны төлөөлөл, тухайн үеийн залуусын шүтээн болсон дуучдын нэг гарцаагүй мөн юм. Одоо ч түүний “Алтан зул”, “Зүүд”, “Дандаа чамайг хайрлаж явъя” зэрэг дуунууд олны сонорыг мялааж, сэтгэл зүрхийг хөглөн эгшиглэсээр байгаа билээ. “Танайд өнжье” булангийн маань энэ удаагийн зочин 13 дугаар хороололд байрлах хоёр өрөө орон сууцандаа хань Я.Бурмаагийн хамт эгэл даруухнаар аж төрдөг юм байна. Биднийг очиход С.Бархас “Ах нь саяхан байрныхаа хүүхдүүдтэй сагс тоглож байгаад орж ирлээ. Дүү нартай ч үзэж тарна шүү дээ” гэсээр угтлаа. Түүний хувьд багын л сагсанбөмбөгийн спортоор хичээллэдэг, басхүү шаггүй тоглочихдог нэгэн байжээ. Энэ талаараа “Би Дөчин мянгатын 24 дүгээр сургуульд тавдугаар анги хүртлээ сурсан юм. Дараа нь манайх шинэ байранд орон биднийг гялайлгаж Баянзүрх дүүргийн 33 дугаар сургууль руу шилжсэн дээ. Наймдугаар ангид байхдаа сургуулийнхаа сагсанбөмбөгийн шигшээ багийн шилдэг тоглогч болж байлаа.

Сургуулиудын сагсанбөмбөгийн аваргаар манайхыг дийлдэг сургууль байгаагүй л юмдаг. Олон ч медаль цуглуулсан. Би дунд сургуулиа төгсөөд шууд цэргийн албанд мордсон юм. Энэ үеэс л дуу хөгжимд уруу татагдсан гэж болно. Хэдий муугүй дуулчихдаг байсан боловч өөрийгөө дуучин болно гэж бодож яваагүй. Спортын хүн болно л гэж боддог байв. Хүний хувь тавилан гэдэг таахын аргагүй сонин, баялаг байх юм даа” хэмээн тэрээр хуучлав. Түүнийг урлагийн хүн болгоход хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч И.Болоож юм. И.Болоож түүнийг цэргийн албанд татагдаж очиход Цэргийн их сургуулийн дэргэд хэдийнэ “Эрдмийн ундраа” хэмээх хөгжмийн хамтлагтай болчихсон байж. С.Бархасыг хэвлүүхэн дуулдгийг мэдсэнээр хамтлагтаа урьсан байна.

Тэрээр “Эрдмийн ундраа” хамтлагт байхдаа цэргийн диктатураар хөгжим тоглож, дуулж сурсан даа. И.Болоожоосоо ч их зүйл сурсан. Манай хамтлаг ихэвчлэн “СоёлЭрдэнэ”ийн дуунуудыг л дуулдаг сан. Харин би цэргийн албанаас халагдаад МУИСийн Эдийн засгийн ангид суралцсан юм. Ингээд сургуулийнхаа “Эрдэм” хамтлагт дуулах болов. Дараа нь И.Болоож“ “Мах комбинатын Соёлын ордонд орно” гэхээр нь дагаад очлоо. Мөн бид хоёр “Айзам” хамтлагт ч хамтдаа орсон. Гэхдээ И.Болоож маань дарга нартайгаа муудаад гарчихсан юм. 1982 онд би ч оюутан хүүхэд байсан. Гэтэл Манай И.Болоож дарга нартаа “Та нар уран сайханч Бархас, хөгжимчдөд мөнгө өгөхгүй байна. Үйлдвэрчний соёлын төв ордныг төлөөлж байхад нэг ч төгрөг өгөхгүй юм” гэж. Одоогоор бол ардчилал ярьж л дээ. Гэтэл мань хүнийг халчихсан. Халахдаа бүр “Үйлдвэрчний төв зөвлөлийн бүх соёлын ордонд энэ хүнийг ажилд авч болохгүй” гэсэн тушаал гаргасан байдаг. Харин Барилгачдын соёлын ордны дарга И.Болоожийг авьяаслаг гэж мэддэг байсан учир ордынхоо “Өргөө” хамтлагт 1983 онд авсан. Би хамт орсон. “Өргөө” анх хөгжмийн л хамтлаг байсан. Дан ганц гитар тоглодог. Клубуудэд очиж нийтийн бүжгийн хөгжим тоглоно. Харин бид очсоноор дуу, хөгжмийн хамтлаг болсон түүхтэй.

Би дараа жил нь их сургуулиа төгсөөд зургийн институтид ажилд орохоор болов. Захирал нь болох Бат гэж хүн “Одоохондоо орон тоо байхгүй учир клубийн эрхлэгч хийх үү” л гэж байна. Аливаа зүйл багаасаа эхлэх нь зүйтэй гээд л дуртайяа зөвшөөрсөн. 500 төгрөгийн цалинтай байсан санагдана. Тухайн үед “Мөнгөн харандаа” хамтлагийн үндэс суурь тавигдаж байв. Б.Сарантуяа, Лхамаа, Ононбат гээд л залуучууд байлаа. Тэд нар надаас хөгжим их гуйна аа. Би тэдэнд клубийнхээ залыг чөлөөлж өгнө. Хог, шороо таривал аашлахаа ч мэднэ. Нөгөө хэдийгээ бэлтгэлээ хийж байгаарай гэж хэлчихээд л “Өргөө”рүүгээ гүйчихдэг байж билээ. Гэтэл нэг өдөр манай хэлтсийн дарга “Нэг бол ажлаа хий. Үгүй бол урлагаа хөө” гэдэг юм байна. “Өө дарга минь ингэж зовж байхаар урлагаа хөөх минь” гээд л “Өргөө”-рүүгээ сэтгэл шулуудсан даа. Ер нь хүн өөрийнхөө хийх дуртай зүйлд л сэтгэл зүрхээ зориулдаг юм билээ” гэв.

Дуу, хөгжмийн “Өргөө” хамтлаг С.Бархас, И.Болоож, Ч.Тунсаг, М.Баяраа, н.Бямбасүрэн хэмээх таван залуусаас бүрддэг байж. 1984 оноос “Өргөө” хамтлаг жинхэнэ мандаж эхэлжээ. “Тухайн үед “СоёлЭрдэнэ”, “Инээмсэглэл”ийн дуунууд хүчээ авчихсан байлаа. Дээрээс нь алдарт “Сэтгэлийн жигүүр”ийг зохиосон З.Зундарь гэж хөгжмийн зохиолч “Мөнгөн хүрээ” хамтлагтай байсан. “Айзам” хамтлаг ч байв. Бид тэднээс цоройж гарч ирэх гэж их хичээсэн. Бид 1984 онд ёстой цоорсон доо. Италь, орос, монгол дуу дуулна. Сэлэнгэ, Дарханаар явж тоглолтоо хийгээд л. Дарханд нэг удаа тоглоход билет нь дуусчихсан. Үзэж чадалгүй үлдсэн нөхдүүд шил цонх хагалж, үүдээр дайраад сүрхий юм болж билээ. Цагдаагийнхан нохой тавьж үзсэн ч дийлдэггүй. Сүүлдээ гал командынхан ирж ус цацаж байж тараасан. “Танай тоглолтыг үзэх гэсэн хүмүүс манай ордныг нурааж хаях нь. Бушуухан яв” гэж соёлын ордных нь хүмүүс хэлж байж билээ. Хоёр удаа тоглоод л Сэлэнгэ рүү явсан даа. Бидэнд 10 юм уу, 20 мянган төгрөгийн төлөвлөгөө өгдөг байсан. Өөрсдөдөө илүү ашиг, хонжоо олно ч гэж бодохгүй. Сарын 400 төгрөгийн цалингаа л авдаг байв” гэлээ.

Өргөө хамтлагийн алдарт “Алтан зул”, “Зүүд” зэрэг дуунууд хэрхэн бүтсэн талаар асуухад “Хүмүүс гадаад дуунд их сонирхолтой байлаа. Бид ч орос дуугаар их занималдсан. Нэг цаг 30 минутын тоглолтыг орос дуу дуулсаар байгаад дуусгадаг үе ч байсан. Мөн “Дандаа чамайг хайрлаж явья”, “Алган дээр буусан од”, “Бүжээрэй”, “Зүүд”, “Алтан зул”, “Ээлийн далай аав”, “Ээждээ мөргөе” гээд дуунуудаа дуулдаг байлаа. Ер нь хамтлаг хоёр сайн дуутай байхад л болчихдог юм. Тэр хоёр дуу л хамтлагаа аваад явчихдаг. “Алтан зул” дуу маань хөшөөтэй болсон. И.Болоож маань Ардын уран зохиолч Д.Пүрэвдорж, Ш.Дулмаа гуайн шүлгээс сайхан дуунууд ч хийсэн дээ. “Нар инээдэг юм”, “Зүүд”, “Алган дээр буусан од” хэмээх дуунуудын үгийг Д.Пүрэвдорж гуай тэрлэсэн. “Алтан зул”, “Дандаа чамайг хайрлаж явъя” хоёр бол Ш.Дулмаа гуайн шүлэг. “Алтан зул” 1985 онд бүтсэн юм. Манай И.Болоож аяыг нь хийсэн шүү дээ. Анх би хүмүүст тэгж их хүрнэ гэж бодоогүй. Ганц нэг дуулж үзээд л орхичихсон юм. Дараа нь “Соёл-Эрдэнэ”-ийн Б.Баяраа авч дууллаа. Тэд жилдээ нэгээс хоёр уран бүтээл хийх нормтой байсан. Улсын том хамтлаг учир телевиз, радиогоор ч өнөөх дуу цацагдсан. Манай хамтлаг тухайн үедээ радиод дугаар ч үгүй байсан үе. Цацагдсаных нь дараа манай хамтлаг “Алтан зул”аа буцаагаад л авсан. Ард түмэн ч сайхан хүлээж авсан. Мэдээж үүнд Б.Баяраагийн маань үүрэг оролцоо их. Гэхдээ би энэ дууг 33 дахь жилдээ дуулж байна. Энэ хугацаанд би “Алтан зул”ыг хичнээн удаа дуулснаа хэлж мэдэхгүй. Нэг тоглолт дээр хоёр удаа дуулах үе ч цөөнгүй. Одоо ч найман настай хүүхдээс 80 настай буурай дуулж байна гэж хэлэхэд хилсдэхгүй болов уу” хэмээсэн юм.

“Өргөө” хамтлаг анхны тоглолтоо 1984 онд хийж байжээ. Барилгачдын соёлын ордонд багтаж ядан үзэгчидтэй хийж байсан анхны тоглолт нь тэдний амьдралын хамгийн сайхан мөчүүдийн нэг болон үлджээ. С.Бархас “Бид 90 он хүртэл их ч тоглолт хийсэн дээ. Харин 1991 онд бид Хятад руу явсан юм. Хятадад очоод ногооны талбайн хажууд шавар тагзанд амьдарч байлаа. Өмнөд монголчуудтайгаа нийлж мантуу, ногоотой хуургаа хувааж иднэ. 1992 онд араас гавьяат Г.Энхбаяр, И.Болоож, Б.Дашдондог, Н.Халиун, Б.Сарантуяа нар ирсэн. Бид ч өмнөд хөршдөө төвхнөлөө. Олж байгаа хэдэн төгрөгөө нэмчих санаатай Бээжин рүү явлаа. “Хурд”-ын Д.Отгонбаярыгаа бөмбөрчнөөр дуудсан гээд бод. “Хурд”-ын Д.Отгонбаяр маань тэгж явсан гэхэд нийгэм их л хүнд байсан байгаа биз. Бид Бээжингийн захад бас л нэг шавар тагзанд амьдарсан. Дуулуулах газар олддоггүй. Азаар Нанжиндах нэг ресторанд дуулуулъя гэх нь тэр. Очиход вокзал дээр нь монголчууд холхиж байсан шүү. Биднийг хятадуудтай явж байхаар гайхаад л. Бид ч тоглолтоор явж байна гэцгээсэн том амьтад. Тухайн үед Хятадын хамтлагууд тун муу байсан. Тиймдээ ч бид сүүлдээ Хятадын том, том газруудтай гэрээ хэлэлцээр хийж байсан. Гэхдээ бид тун давгүй болж байсан үедээ виз хэтрүүлсэн хэргээр баригдчихсан юм. Яг цагаан сарын үеэр л баригдсан юмдаг. Биднийг нэг зочид буудалд оруулаад, хоёр цагдаагаар мануулчихсан. Шинийн нэгний өглөө монгол хүмүүс юм болохоор золгоцгоолоо. Муу ч үгүй тав, таван юань барьж золгоод байгаа юм. Гэтэл манай Д.Отгонбаяр сэтгэлээр их унаж байна аа. “Цагаан сараар ингээд байж байх гэж. Аав, ээж минь өдийд ууцаа таллаад буузаа жигнээд байж байгаа” гээд л ганц нэг нулимс хаясан байх шүү. Бид ч дор дороо халаглаад л. Удалгүй цагдаа нар Эрээнд хүргэж өгсөн дөө. Бид ч виз хэтрүүлж, хөөгдсөн Монголын хамгийн анхны хамтлаг болсон байх. (инээв)” хэмээсэн юм.

Мөн тэрээр “Улаан-Үдэд ч мөн адил эстрад сайн хөгжөөгүй байсан. Бид очиж англи, орос дуунуудыг дуулаад л од болчихдог байлаа. Монгол оюутнууд ирээд л зал пиг дүүргэчихнэ. Дуулсан газар бүртээ л од болсоор явсан даа. Ширээнүүдээс архи, пиво явуулах нь ч энүүхэнд. Тогооч нь хүртэл гарч ирээд үзээд зогсчихож байж билээ. Тоглолтын дараа “Где солист” гээд л гарын үсэг авахаар ирцгээнэ. Ийм сайхан түүхүүд бий. Манай хамтлаг “Дэлхийн залуучууд оюутны наадам”-ын хамгийн сүүлийнхэд нь оролцож байлаа. Пхеньян хотод зохиогдож байсан. Манайх шилдэг 16 хамтлагийн нэгээр шалгарсан. Канад, энэтхэгчүүдтэй танилцаад л, бас зүгээргүй наймаа хийнэ. Савхин хүрмээ 100 ам.доллараар зарчихаж билээ. Япончуудад Сүх жанжины зурагтай төмөр мөнгийг Чингис хаан гэж хэлээд л 500 иенээр худалдчихсан. Нутаг буцахад над шиг баян амьтан байгаагүй. Хүмүүст мөнгө зээлүүлээд л. Долларын дэлгүүр хэсээд л. Гэтэл манай “Хонх”ын Н.Энхбаяр савхин хүрмээ 50-хан франкаар л өгчихсөн байсан шүү. Би бас эндээс тарваган малгай, бээлий авч явсан юм. Гадныханд магнетфоноос эхлээд л хараа булаам сонин содон зүйлс тун их. Нэг нөхрийг магнетфоноо тарваган малгайгаар солих уу гэтэл тэгье л гэж байна. Малгайгаа хэд сэгсэрч байгаад л, халуун оронд үнэр нь хурц үнэртээд болохгүй болохоор нь уутанд хийгээд өгчихсөн. Жигтэйхэн л гоё юмтай боллоо гээд баярлаж байсан санагдана” гэв.

“Өргөө” хамтлагийн залуус тун идэвхтэй байсныг илтгэх нэг жишээ нь 1990 онд зохиогдсон “Англи дууны тэмцээн”-д оролцсон нь юм. Уг тэмцээнд түрүүлж, 50 фунтээр шагнуулж байсан нь мөн л тэдний сайхан дурсамжуудын нэг юм. Харин одоогийнх шиг дуртай дуугаа олон дахин сонсох, үгийг нь олж бичих, хүсвэл понаграммыг нь ч татчих сайхан боломж тухайн үед байсангүй. Тиймдээ ч гадаад дууны үгийг олж бичиж, сурна гэдэг амаргүй даваа байжээ. Тэрээр энэ талаарх нэгэн хөгтэй явдлаа бидэнд хуучилсан юм. С.Бархас “Гадаад дуу сурахдаа тухайн орны хэлийг мэддэг хүнийг гуйж байж бичүүлнэ. Бичиж чадахгүй үгийг нь сонсголоороо дуулна. Гэтэл нэг удаа тайзан дээр “Beatles”ийн “Let it be”г дуулж байтал нэг нөхөр тайзны хажуунаас “Чи юундаа худлаа дуулаад байгаа бацаан бэ” гэдэг байгаа. Би бүр иччихсэн. “За цаанаа байж бай л” гээд байдаг. Хамтлагийнхан “Наад нөхөр чинь юу гээд байгаа юм” гэхээр нь “Надтай дараа нь уулзъя” гэж байна аа л гэж билээ. Тоглолтын дараа уулзахдаа “Ах аа, би сонсголоороо сурчихсан юм” гээд л үнэнээ хэлсэн. Гэхдээ худлаа дуулж байна гэдгийг мэдэх хүн ховор байсан шүү. Тэр дундаа англиар дуулвал мэдэх хүн тун цөөн байсан даа” гэсэн юм.

Харин түүнээс ид мандаж байх үедээ хайрын захианд дарагдаж байв уу хэмээн асуухад “Маш их ирдэг байлаа. Барилгачдын соёлын ордны хаягаар ирнэ. Улаан-Үдэд очиж тоглосны дараа буриад хүүхнүүд ирж уулзаж байсан түүх бий. За ингээд зогсохгүй бол яриандаа халаад эхнэрийнхээ хажууд болохгүй юм ярих нь байна” хэмээгээд тэрээр инээд алдан биднийг хөгжөөгөөд амжсан юм. Түүний гэргий Я.Бурмаа “Би ч ирсэн захиаг нь их уншдаг байлаа. Захианууд нь хураалгаастай л байдаг сан” хэмээн инээмсэглэх аж. Тэрээр балетийн бүжигчин мэргэжилтэй. 50 гарсан гэхэд тунчиг дэгжин, сайхан эмэгтэй ажээ. Түүний хувьд ОХУ-д балетийн бүжигчнээр найман жил сурсан байна. Тэрээр “Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрт болсон ОХУ-руу балетийн бүжигчнээр суралцах шалгаруулалтад есхөн настай байхдаа тэнцсэн юм. Ингээд л Москвад 1974 оноос 1981 он хүртэл балетийн бүжгийн сургуульд суралцсан. Ирээд театртаа 14 жил бүжигчнээр ажиллаад тэтгэвэртээ гарсан. Олон ч сайхан жүжигт оролцон тоглож байлаа” гэв. Гэрийн эзнээс гэргийтэйгээ анх хэрхэн танилцаж байсан тухай нь сонирхоход “Бид хоёр 1982 онд танилцсан. Манай найз бид хоёрыг танилцуулсан юм. Годойсон охин л гүйж явсан. Манай хүн ч 17хон настай жаахан байж дээ. Намайг “навсайтлаа” дагаад гүйнэ ээ. (инээв) Бүжигчдийн бэлтгэл сургуулилт хүнд учир их ядардаг. Өдөр хоолонд оруулахад хуйцаа, салатыг бол давгүй идчихнэ шүү. Ер нь тэгээд хаана ч явсан хамтдаа л явдаг байж дээ. Би танилцахдаа оюутан байсан учир манай хүн надад цалингаасаа сар бүр 100 төгрөг өгдөг байж билээ. 700 төгрөгийн цалинтай энэ том хүн чинь эхлээд намайг тэжээсэн юм байхгүй юу. Ямартаа ч залуу хосуудын адил бүх л зүйлийг тэгээс нь эхэлж, өнөөдөр өдий зэрэгтээ сайхан л явна. Бид хоёр нэг хүүтэй. Хүү минь “Эрдэнэс Тавантолгой” компанид ажилладаг. Хүү минь өнөөдөр гурван сайхан үртэй, өнөр олуулаа болжээ. Бага хоёр нь ихэр. Миний эгч “Ганц хүүхэд газар дүүргэдэг юм” гэж хэлсэн үнэхээр л үнэн юм. Дахиад ч зөндөө ач нартай болно байх гэж бодож байгаа шүү” гэж ярилаа. Ач нар нь өвөө, эмээ дээрээ ирэх тун чиг дуртай гэсэн. Өвөө, эмээ хоёр нь ач нарыгаа үгүйд эл хуль оргиод эвгүй байдаг юм хэмээсэн.

С.Бархас тунчиг энгийн нэгэн юмсанж. Тэрээр “Анх ипотекийн зээл гэж гарахад л бид хоёр энэ байраа авсан юм. Эхлээд яажшуухан мөнгийг нь төлж дуусна даа гэж бодож байлаа. Гэтэл тун удахгүй байрныхаа мөнгийг төлөөд дуусах гэж байна. Бидний үеийн уран бүтээлчид орон байргүйн зовлонг их үзсэн дээ. Харин одоо л бүгд өөрийн гэсэн орон байртай болцгоож байна. Гэхдээ манайхан бүгдээрээ л ипотекийн зээл төлдөг юм” хэмээн өгүүлэх нь ч түүний олны танил гэх ихэрхэх зангүй, аливаа хэлбэрт баригддаггүй яг л өөрийнхөөрөө байдаг гэдгийг илтгэх шиг. Эднийх бурхан тахилаа ихэд сүсэглэдэг болох нь хурааж тавьсан цөгц, бурхны нарийн нандин эд зүйлсээс нь харагдаж байсан.

Бид цай цүү уунгаа түүний аав, ээжийн талаар яриа өрнүүллээ. Тэрээр эхээс тавуулаа бөгөөд айлын дөрөв дэх нь юм байна.“Миний аав Дорноговь аймгийн харьяат хүн. Цэргийн хэлтсийн дарга, хурандаа хүн байлаа. Ээж минь нягтлан бодогч мэргэжилтэй. “Улаанбаатар” зочид буудалд нягтлан, нярав хийж байсан. Миний ах, дүү нарын дөрөв нь спортын мастер цолтой. Их спортлог гэр бүл. Хамгийн том ах С.Сүрэнжав маань чөлөөт бөхийн төрлөөр 18-хан насандаа олимпт явж байсан түүхтэй. Бөхийнхөн андахгүй ээ. Дараагийнх нь сагсчин, спортын мастер цолтой С.Цэрэндолгор минь юм. Миний бие мөн сагсанбөмбөгийн спортын мастер цолтой. Бага дүү С.Энхбат боксоор спортын мастер цол хүртсэн” гэлээ. Тэрээр 2011 онд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин хэмээх эрхэм цолоор энгэрээ мялаажээ. С.Бархас гавьяатаа оройтож авлаа гэх хүмүүс цөөнгүй байсан бол тэрээр өөрийгөө гавьяат цол хүртэх нь гэхэд огтхон ч итгээгүй байна. “Хэдий бүрэн дүүрэн итгэж чадахгүй байсан ч тэр сайхан мэдээг сонсчихоод ээж, аавыгаа бодож хэсэг уйлж зогссон сон. Ард түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээнэ гэдэг хэмжээлшгүй том аз завшаан юм даа” гэсэн юм.

Түүнийг үдшийн цэнгүүнд дуулуулах урилга, заллага тун их. Гэхдээ дан ганц “Өргөө” хамтлагаараа ая дуугаа өргөх бус “СоёлЭрдэнэ”ийнхэнтэйгээ нэгдэцгээж, хуучны сайхан дуунуудаараа сонсогчдынхоо сэтгэл зүрхийг уяраасаар яваа ажээ. С.Бархас “Манай хоёр хамтлагаас сайхан уран бүтээлчид минь бурхан болжээ. Тиймээс бид бие биенээ нөхөөд нэгэн гэр бүл болохоор шийдсэн. Мөн “Хөх тэнгэр”ийн Г.Энхбаяр бидэнтэй нэгдсэн. Үзэгч, сонсогчид 80-аад оны тоглолтыг их сонирхож байгаа” гэлээ.

Дуулахын зэрэгцээ С.Бархас Баянзүрх дүүргийн “Жанжин” клубийн даргаар 14 дэх жилдээ ажиллаж байгаа аж. Мөн тэрээр ирэх намар болох “Жанжин” клубийнхээ 95 жилийн ойн томоохон тоглолтод бэлдэх хүндтэй үүргийг биелүүлэхээр тун завгүй яваа гэсэн. Тэрээр “Манай Жанжин клуб саяхан шинэхэн байртай болсон. Батзориг сайд санаачилж, үе үеийн дарга нар дэмжсэний хүчинд боссон. Д.Пүрэвдаваа, Засаг дарга Т.Баясах гээд клубийн төлөө гэсэн сэтгэл зүтгэлтэй хүмүүстээ их баярладаг юм” гэсэн.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Мал эмнэлгийн Ерөнхий газрын Ерөнхий эпидемиологич эмч Б.Цолмонтой ярилцлаа.

-Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль хэрэгжилтийн талаар асууя. Тухайлбал, бүх сумдад мал эмнэлгийн салбар нэгжүүд байгуулагдана гэж байсан?

-Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль энэ оны арванхоёрдугаар сарын 8-ны өдөр УИХ-ын чуулганаар батлагдаж, өнгөрсөн зургадугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн хэрэгжиж эхэлсэн. Ингээд зургадугаар сарын 19-ний өдрийн хурлаар “Мал эмнэлгийн ерөнхий газар” байгуулагдаад байна. Мал, амьтны эрүүл мэндийг хамгаалах тогтолцооны хүрээнд одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд Мал эмнэлгийн ерөнхий газар байгуулагдан бүтэц нь батлагдаад байна. Удахгүй орон нутгийн мал эмнэлгийн байгууллагын бүтэц, орон тоо хэлэлцэгдэж эхэлнэ. Үүний дараа аймаг, сумын мал эмнэлгийн байгууллагын бүтэц өөрчлөгдөх бөгөөд суманд “Монгол мал” үндэсний хөтөлбөрийн хүрээнд Мал эмнэлэг, үржлийн тасаг байгуулагдана. Уг тасагт нэг малын эмч буюу мал эмнэлгийн хяналтын улсын байцаагч болон мал эмнэлгийн тархвар зүйчийг нэмж ажиллуулахаар төлөвлөөд байгаа. Ингэснээр суманд хоёр орон тоотойгоор мал эмнэлгийн тасаг ажиллана.

-Энэ хуульд орж буй томоохон гол өөрчлөлтүүдийн талаар мэдээлэл хүргэхгүй юу?

-Бид “Малын удмын сан, эрүүл мэндийг хамгаалах тухай” хуулийг 1993 оноос хойш мөрдөн ажиллаж байсан. Уг хуулийн хүрээнд мал амьтны эрүүл мэнд, малын үржил селекцийн асуудлыг бүхэлд нь авч үздэг байсан бол Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль 7 бүлэг 37 зүйлтэй, мал, амьтны өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, малын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүний ариун цэвэр, эрүүл ахуйн шаардлагыг хангах, баталгаажуулах, нийтийн эрүүл мэндийг хамгаалах, малын эм, нэмэлт тэжээлийн хяналт, бүтэц тогтолцоог олон улсын шаардлагад нийцүүлэх зэрэг асуудлуудыг зохицуулахаар хуульд заасан байдаг. Түүнчлэн малчид, иргэд, малын эмч, төрийн байгууллагын уялдаа холбоо, хариуцлагын тогтолцоог сайжруулах, малын эрүүл мэндийн үйлчилгээний үйл ажиллагааны хяналтыг Мал эмнэлгийн ерөнхий газрын бүтцэд оруулснаар олон улсын шаардлагыг хангах нэг нөхцөл болсон.

-Малын эргэн мөшгөх системийг хэзээнээс хэрэгжүүлэх вэ. Уг системийг нэвтрүүлэх төсөв зардлыг шийдсэн үү. Энэ систем ямар хүрээнд ажиллах вэ?

-Мал эмнэлгийн гэрчилгээ, эргэн мөшгөх тогтолцоог бий болгох зайлшгүй шаардлагатай байгаа. Манай Улсаас мал, малын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнийг экспортлоход экспортлох мал нь малын гоц халдварт өвчингүй, тайван бүс нутгаас бэлтгэгдсэн байх, хаанаас бэлтгэсэн мал болох нь тодорхой байх зэрэг шаардлагуудыг худалдан авагч улс орнууд тавьдаг. Уг асуудлыг шийдвэрлэх зорилгоор Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн “Ногоон алт-Малын эрүүл мэнд” төсөлтэй хамтран ажиллаж байна. Өнгөрсөн онд төслийн багтай хамтран Архангай аймгийн гурван суманд туршилтын төслийг хэрэгжүүлсэн. Үр дүн нь мах боловсруулах үйлдвэр, худалдан авагч, малчдад хүртээлтэй сайн үр дүнтэй болсон. Иймд энэ оноос Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн төслийн таван аймгийн 15 суманд болгон өргөжүүлэн ажиллаж байна. Бидний хамтран хэрэгжүүлж буй аргачлал нь олон орнууд хэрэгжүүлдэг бөгөөд вэбэд суурилсан цахим систем юм. Тухайлбал, малчин малаа мал эмнэлгийн арга хэмжээнд бүрэн хамруулах ба үйлчилгээ хийсэн тухай малын эмч мэдээллээ вэбэд суурилсан мэдээллийн санд гар утасны аппликейшний тусламжтай оруулна. Мөн малчин сумаас амьд малаа худалдааны, нядалгааны, үржлийн зориулалттай гаргах тохиолдолд малаа бүртгэлд хамруулах бөгөөд чип бүхий ээмэг зүүж цахим мэдээллийн санд оруулна. Хэрвээ малчин малаа мал эмнэлгийн үйлчилгээнд хамруулаагүй бол цахим мэдээллийн сан хоосон гарах ба гэрчилгээ авах баталгаажилт үүсэхгүй болно. Уг үйл ажиллагааг сумын малын эмч гүйцэтгэх ба малын эмчийн хүсэлтийг хүлээн авсан улсын байцаагч зөвшөөрснөөр бар код бүхий мал эмнэлэг, ариун цэврийн гэрчилгээ хэвлэгдэнэ. Уг гэрчилгээг зориулалтын уншигчаар унших бөгөөд уншсан мэдээллийг системтэй холбоход ямар сумаас ямар маршрутаар явж байгаа талаарх бүх мэдээлэл цахимаар харж болно. Уг бар код нь амьд мал нядлагдахад маханд нь уг бар код наагдах бөгөөд мах худалдан авч буй иргэд гар утасны аппликейшнээ ашиглан ямар аймгийн ямар сумаас бэлтгэсэн болохыг мэдэх боломжтой болох юм. Иймд вэбэд суурилсан мэдээллийн системтэй болсноор аймаг, сум нь тодорхой, эрүүл нь баталгаажсан малын гаралтай бүтээгдэхүүн хэрэглэгчдэд очих боломжтой болно. Одоогоор уг арга хэмжээ төслийн санхүүжилттэй хэрэгжиж байгаа ч ирэх 2019 оноос улсын төсөвт тодорхой зардлыг тусган хамтран хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Үүнд төвийн болон говийн бүсийн зарим аймгуудыг хамруулахаар төлөвлөчихсөн байгаа. Ингээд 2020 он гэхэд улс орон даяар хэрэгжинэ.

-Малын шүлхий өвчний гаралт, тархалт одоо ямар цар хүрээнд байна вэ?

-Энэ он гарснаас хойш Дорноговь аймгийн долоо, Дундговь аймгийн найм, Булган аймгийн зургаа, Төв аймгийн дөрөв, Өмнөговь аймгийн хоёр, Сүхбаатар аймгийн гурав, Говьсүмбэр аймгийн нэг, Орхон аймгийн нэг, Дорнод аймгийн нэг, Хэнтий аймгийн нэг, Архангай аймгийн долоо, Өвөрхангай аймгийн таван сум, нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүрэг зэрэг нийт 13 аймаг, нийслэлийн 46 суманд малын гоц халдварт шүлхий өвчин бүртгэгдсэн. Нийт 644 өрхийн 7000 гаруй толгой мал эмнэл зүйн шинж тэмдэгтэйгээр өвчилснөөс 5000 гаруй толгой малыг устгалд хамруулаад байна. Өнөөдрийн байдлаар Архангай аймгийн Өгийнуур сумын Тоглох баг, Хашаат, Хотонт, Төвшрүүлэх, Цэнхэр, Батцэнгэл суманд хонинд шүлхийгийн шинж тэмдэг илэрсэн байна. Мөн Өвөрхангай аймгийн Хархорин суманд үхэрт мөн шинж тэмдэг илэрч, мал сүрэгт урьдчилан сэргийлэх вакцинжуулалтын ажлыг хийж байна.

-Шүлхий өвчин гарч байгаа нь урьдчилан сэргийлэх вак-цины хамрагдалтыг гүйцэт сайн хийгээгүйтэй холбоотой юу?

-Энэ 2018 оны хаврын шүлхийн вакцинжуулалтын гүйцэтгэл харьцангуй сайн хийгдсэн байсан. Уг өвчний гаралт тархалтыг хязгаарлах, холбогдох арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр Монгол Улсын Шадар сайдын энэ зургадугаар сарын 25-ны өдрийн тушаал гарч Архангай аймагт ажиллах “Шуурхай бүлэг” томилогдон ажиллаж байна.

-Өнөөдөр хүнсэнд хэрэглэж буй малын мах өвчинтэй үгүй нь баталгаатай биш байна. Малын махнаас нялуун үнэр үнэртэх, амт чанарт нь өөрчлөлт орсон шинж тэмдэг ажиглагддаг. Энэ нь вакцинтай малын мах гэсэн үг үү?

-Малын махнаас нялуун үнэр гарах нь ямар ч шалтгаантай байж болно. Ихэнхдээ бороо хуртай үед мал нядлах, нядалсан малын махыг буруу хадгалах, буруу загсаах зэргээс шалтгаалдаг. Иймээс бүх зүйлийг вакцинтай холбож тайлбарлах нь тийм ч зөв биш байх. Малын халдварт, гоц халдварт өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнд жилд дунджаар улсын хэмжээнд давхардсан тоогоор дунджаар 30 сая малыг хамруулдаг. Вакцины тарилга болгон тарих технологит хугацаатай, вакциныг тарьснаас хойш тодорхой хугацааны дараа нядлахыг зөвшөөрдөг. Үүнийг суманд үйлчилгээ үзүүлж буй малын эмч өөрөө тарилгын ажлаа гүйцэтгэдэг учраас хэзээ мал эмнэлэг, ариун цэврийн гэрчилгээ өгөхөө шийдддэг. Одоо хэрэгжиж эхэлсэн “Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулиар малын эмч хэзээ вакцин тарьсан, паразитын эмчилгээ үйлчилгээг хийсэн тухай тодорхойлолтыг гаргах ба үүнийг үндэслэн сумын мал эмнэлгийн тасгийн улсын байцаагч мал эмнэлэг, ариун цэврийн гэрчилгээ олгохоор заасан. Удахгүй мал эмнэлэг, ариун цэврийн гэрчилгээ олгох журам батлагдах бөгөөд мөрдөгдөж эхэлнэ. Одоо мал эмнэлэг, ариун цэвэр гарал үүслийн гэрчилгээг сумын мал эмнэлгийн үйлчилгээний нэгжийн малын эмч олгож байгаа хэдий ч анхан шатны үзлэгээ хийсний дараа үндсэн тамга тэмдэгээ дарж баталгаажуулан олгож байна. Вакцин бол химийн бодис биш юм. Өвчин үүсгэгч бактери, эсвэл вирусийн өвчин үүсгэх шинж чанарыг байхгүй болгосон бичил биетийг мал, ургамлын гаралтай эд эсэд ургуулж гаргаж авдаг био бэлдмэл юм. Харин паразит өвчнөөс эмчлэн сэргийлэх бэлдмэлийг малчид дур мэдэн хэрэглэх, малын биеэс гадагшлах хугацааг тооцохгүйгээр нядлах, борлуулах, хүнсэндээ хэрэглэх асуудал өнөөдрийг хүртэл байсаар байгаа нь үнэн. Өөрөөр хэлбэл, малчин өнөөдөр малдаа ивомек тариаг өөрөө тариад л маргааш нь нядлах жишээтэй байна. Энэ нь малын маханд химийн бодисын үлдэгдэл үлдэх, цаашлаад хүний эрүүл мэндэд ч нөлөөлөх аюултай. “Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай” хуулиар жороор олгох малын эмийн жагсаалт батлахаар заасан байгаа. Түүнчлэн мал эмнэлэг, ариун цэврийн гэрчилгээ олгох асуудалд ч энэ асуудлыг шийдвэрлэхээр холбогдох заалтууд нь орж байна. Энэхүү журмууд мөрдөгдсөнөөр баталгаагүй малын мах хэрэглэхгүй байх боломжтой болох юм.

-Одоо наадам айсуй. Баяр наадам дөхөхөөр морины туурайгаар дамжин шүлхий гэх мэт малын өвчин тархдаг. Үүнээс сэргийлэх ямар ажлууд хийгдэж байна вэ?

-Мал, амьтны халдварт эсвэл гоц халдварт өвчин тус бүрт халдвар дамжих эрсдэл, дамжих замууд байдаг. Тухайлбал шүлхий өвчний тухайд халдвар өвчтэй, халдвартай мал амьтнаас шүлхийд мэдрэг мал, амьтанд шууд хавьтлын замаар болон шүлхийн вирусээр бохирлогдсон зүйлээр дамжин тархах аюултай. Мөн өвчний голомтод ойр байсан мал, амьтанд амьсгалын замаар халдаж болно. Чийглэг, бүрхэг, хүйтэн цаг агаартай үед шүлхийн вирус алс хол салхиар зөөгдөн халдварлах боломжтой гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл шүлхийн вирусээр бохирлогдсон эд зүйлээр л дамжин тархах боломжтой. Энэ эрсдлийг бууруулах зорилгоор халдваргүйжүүлэлтийн ажлыг сайжруулахаар ажиллаж байна. Түүнчлэн мал эмнэлгийн хяналтын зургаан цэгээр дамжуулан мал эмнэлэг, ариун цэвэр гарал үүслийн гэрчилгээг хянах, ямар аймаг сумаас ирж явж байгааг бүртгэх, голомт бүхий сумаас амьд малын хөдөлгөөнийг хориглох зэрэг ажлуудыг хийж байна. Шаардлагатай тохиолдолд хяналт халдваргүйжүүлэлтийн цэгийг нэмж ажиллуулахаар төлөвлөсөн.

-Хууль хэрэгжиж эхэлснээр тухайлбал, махны экспорттой холбоотой ямар эерэг дүн гарах вэ. Эхний үр дүнгүүд хэзээнээс гарах вэ?

-“Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай” хууль батлагдан гарснаар мал эмнэлгийн үйл ажиллагаа шинэ шатанд гарч байна. Өөрөөр хэлбэл Монгол Улсын мал эмнэлэг мал, малын гаралтай бүтээгдэхүүн, түүхий эдээ эрүүл болохыг баталгаажуулдаг, эрүүл бүс нутгаа зарладаг, олон улсад итгэлцэлтэй болно гэсэн үг юм. Мал эмнэлгийн байгууллагаас хяналтыг салгасан нь мал эмнэлгийн үйл ажиллагааны гажуудлыг үүсгээд зогсохгүй олон улсад ч итгэх итгэлийг бууруулсан. Бид ирэх 2020 он гэхэд малын махаа экспортлодог, мал амьтны гоц халдварт өвчингүй, тайван нөхцөлийг хангахын төлөө ажиллана. Хуулийн хэрэгжилттэй холбоотойгоор бодлогын хүрээнд мал, амьтны эрүүл мэндийн хуулийг даган зургаан хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орж байна. Хуулийн хүрээнд дүрэм, журам, заавар мөрдөгсөнөөр олон улсын шаардлагад мал эмнэлгийн үйлчилгээг ойртуулах, жишигт нийцүүлэх боломжтой болж байна.

Б.ОДМАА

Б.БОЛОРЧИМЭГ

-ШИЙДВЭР ГАРГАГЧИД ИХ ХЭМЖЭЭНИЙ ДОЛЛАР ГАДАГШЛУУЛАХ БҮРТЭЭ ТӨГРӨГӨӨ ҮНЭГҮЙДҮҮЛЖ, ИРГЭДЭЭ ХОХИРООЖ БАЙНА-

Ч.Хүрэлбаатар сайд өнгөрсөн долоо хоногт хэвлэлийнхийг цуглуулж байгаад “Дим сам бондын өрийг төлж дууслаа. Бас бус зөндөө өр дарлаа. Ингэж өр тавиагүйсэн бол зургадугаар сард өрөндөө өгсөн мөнгөөр бүхэл бүтэн цэвэрлэх байгууламж барьчих байлаа. Авто зам барьсан бол 700 км зам тавих байлаа шүү дээ” гэсэн утгатай мэдэгдэл хийв. Засгийн газрын нуруун дээр өр төлөх ачаа байгаа нь үнэн л дээ. Өрөө дарж чадсан нь мөн л үнэн. Гэхдээ ганцхан У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар өрийн дарамтад ороод өр төлөөд яваа гэвэл үнэнээс хазайсан хэрэг болно. Үе үеийн Засгийн газар өрийн ачаа үүрсээр ирсэн. Бусдаас доллар гуйж зам тавьж, үйлдвэр барихаас аргагүй учраас аль ч засгийг өр тавилаа гэж буруутгахад хэцүү. Манайх шиг доллар үйлдвэрлэдэггүй, дотооддоо үйлдвэрлэл хөгжүүлээгүй, улс төрийн, бодлогын тогтворгүй орчноосоо болж гадаадын хөрөнгө оруулагчдад гологдсон улсад өр зээл тавьж, хямд хүүтэй мөнгө босгохгүйгээр урагшлах арга өнөөхөндөө байхгүй. Бид өмнөх засгийн тавьсан өрийг төлж байна гэсэн гомдол энэ засгийн өнгөнд л дуулдаж байгаагаас биш Монголын Засгийн газар төдийгөөс өдий хүртэл урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөж, өрөөс өрний хооронд амьдарсаар ирсэн.

Засгийн газар үнэхээр эрийн сайндаа өр төлбөрөө дажгүй дарчихаж байна уу гэсэн асуулт тавиад хариуг нь хайхаар Сангийн сайдын эрдэж бардаад байгаа шиг утга гарч ирэхгүй. Мундаг гайхам менежмэнт хийгээд өрөө дарсан бол алга ташиж баяр хүргэхэд болохгүй юмгүй л дээ. Харамсалтай нь баяр хүргэж алга таших ямар ч шалтгаан алга. Засаг иргэдийнхээ халаасыг тэмтэрч, сэгсэрч байж өр төлбөрийнхөө ард гарлаа. Шийдвэр гаргагчид их хэмжээний доллар гадагшлуулах бүртээ төгрөгөө үнэгүйдүүлж иргэдээ хохироосоор ирсэн. Энэ удаа ч чаддагаар нь иргэдийнхээ халаас руу гараа дүрж байж өр төлбөрөө барагдууллаа. 2016 оны төгсгөлд ам.долларын ханш 2700 төгрөг хүрч галзуурсан нь тодорхой шалтгаантай. Эрдэнэтийн 49 хувийн хэлцэлтэй холбоотойгоор их хэмжээний ам.доллар гадагшилсан нь долларын ханшийг тэгтэл нь савлуулсан гэж эдийн засагчид онцолдог. Өнгөрснөөс энэ мэт жишээ түүвэл барагдахгүй.

Засгийн газар “Дим сам” болон бусад гадаад төлбөр өрөө дарахдаа иргэдийн халаас руу яаж орсныг Монголбанкны өнгөрсөн сард хийсэн алхмуудаас харчихаж болно. Төв банк өнгөрсөн сард гурван ч удаа гадаад валютын дуудлага худалдаанд оролцоогүй. Хамгийн анх өнгөрсөн сарын 14нд зарласан гадаад валютын дуудлага худалдаандаа оролцоогүй бол тав хоногийн дараа зарласан дуудлага худалдаагаа ч алгассан. Сүүлд нь өнгөрсөн сарын 21нд товлосон арилжаанаасаа татгалзсан юм. Харин маргааш нь яаран сандран ээлжит бус дуудлага худалдаа зарлаж зах зээлд 2451 төгрөгөөр 88.7 сая ам.доллар нийлүүлснийг цахим хуудаснаас нь харчихаж болно.

Ерөнхийлөгч нь эрх баригч намаас томилогддог Монгол банкны хувьд биеэ даагаад бодлого явуулах бололцоо хэтээсээ байхгүй. Эдийн засгаа мэддэг, мөнгөний бодлогоо мэдэрдэг, засагтаа нөлөөлж үгээ хэлж чаддаг, хэлсэн үг нь шийдвэр болтлоо биеждэг хүчирхэг чанаргүй л бол намаа дагаад явахаас өөр зам үе үеийн төв банкны удирдлагуудад байдаггүй. Өнөөгийн Монголбанкны удирдлагын ажлаа авсан цагаас хойшхи шийдвэрүүдээс анзаарахад Н.Баяртсайхан намаа дагадаг удирдлагуудын нэгд зүй ёсоор багтана. Тэгэхээр Засгийн газар “Дим сам” бонд тэргүүтэй гадаад өрөндөө ам.доллар гаргахын тулд Монголбанкаар ийм алхам хийлгүүлж. Төв банк ч засгийн санааг үг дуугүй биелүүлж, үр дүнд нь ам.доллар хэдхэн хоногийн дотор 37 төгрөгөөр өсчээ. МАН засаг барьснаас хойш долларын ханш 503 төгрөгөөр өсөөд байгааг энэ дашрамд онцолъё.

Долларын ханш өсөх нь ордонд суугаа, шийдвэр гаргалцдаг хэдэд ямар ч нөлөө үзүүлдэггүй. Хадгаламжийнхаа хүүгээр амьдардаг, оффшорт мөнгөө байршуулсан шигээ амар жимэр аж төрдөг, эсвэл төрд ажилласныхаа өгөөжөөр овоо мөнгөтэй, бизнестэй болсон хүмүүст доллар хэд болж галзуурсан ч хамаа байдаггүй. Доллар өсч төгрөг үнэгүйдэхэд хамгийн их хохирдог нь компаниуд ба жирийн иргэд. Шинэ санаа хайж, дажгүй технологи нэвтрүүлж, төрийн хүнд суртлыг тэвчин байж баялаг бүтээдэг компанийн эздэд ханшийн савлагаа хамгийн их нөлөөлдөг юм. Технологио шинэчлэх гэх мэт том зорилгоор долларын зээл авсан компанийн захирлуудын хувьд ногоон валютын ханш өсч, төгрөг үнэгүйдэх бүрт алдагдал хүлээдэг.

Долларын ханшийн өсөлт хөлсөө дуслуулж цалингаас цалингийн хооронд амьдардаг иргэдийн хөргөгчинд нь нөлөөлдөг. А гэдэг иргэн МАН засаг барьдаг жил 600 мянган төгрөгийн цалин авдаг байлаа гэж төсөөлье. Тухайн үед буюу 2016 оны зургадугаар сарын 28-ны өдөр нэг доллар 1962 төгрөгтэй байхад иргэн А 305 ам.доллартай тэнцэх цалин авдаг байж. Харин өнөөдөр түүний цалингийн хэмжээ 243 ам.доллартай тэнцэж байна. Цалингийнх нь хэмжээ буураагүй хэр нь долларын ханшийн өсөлтөөс болоод авдаг хэдийнх нь үнэ цэнэ ингээд буучихаж. Агийн цалин 62 ам.доллараар буурчээ. 62 долларыг өнөөдрийн ханшид шилжүүлбэл 151900 төгрөг. Доллар өссөнөөс болоод иргэн А-гийн цалин 151900 төгрөгөөр үнэгүйджээ. Энэ мөнгөөр тэр хөргөгчиндөө хамгийн үнэтэй үхрийн мах авлаа гэхэд л 29 кгийг уутлаад хийчихнэ. Ам бүл олуулаа айлд бол сарын хоолондоо хэрэглэчихээр мах. Дахиад тоо бодъё. Өнгөрсөн сард Засгийн газрын бондын өр төлнө гэсэн шалтгаанаас болж Монголбанк валютын дуудлага худалдааг өнжин байж долларын ханшийг 37 төгрөгөөр өсгөсөн. Иргэн А-гийн цалин үүнээс өмнө 247 ам.доллартай тэнцэж байсан бол өнөөдөр 243 ам.доллартай тэнцэж байна. Түүний цалин хэдхэн хоногийн дотор дөрвөн ам.доллараар буурчээ. Хэдхэн өдөрт цалингийнх нь үнэ цэнэ 10000 орчим төгрөгөөр буурчихаж. Энэ хэмжээний мөнгөөр дор хаяж зургаан кг гурил авна. Долларын ханшийн өсөлт иргэдийн халаасанд ингэж нөлөөлдөг. Засгийн газар иргэдийнхээ халаасыг сэгсэрч өрөө дарсан гээд байгаагийн цаад учир энэ л дээ.

Өнгөрсөн зургадугаар сард Засгийн газар 753 тэрбум төгрөгийн зээл, зээлийн хүү төлөөд байна. Хөнгөлөлттэй гадаад зээлийн үндсэн төлбөр болон хүүгийн төлбөрт 27.6 тэрбум, “Чингис” бондын хүүгийн төлбөрт 61.8 тэрбум, “Дим Сам” бондын эцсийн төлбөрт 370.5 тэрбум төгрөг төлжээ. Гадаад өр төлбөрт нийтдээ 459.9 тэрбум төгрөг өгсөн тооцоо гарч. Дотоодын өр төлбөрийн хувьд төсвийн алдагдал, “Сайн малчин”, “Сайн хувьцаа” хөтөлбөрийн санхүүжилт гэх мэтэд нийтдээ 293.4 тэрбум төгрөг төлсөн байна. Засаг зүгээс “Дим сам” бондын өрийг төлж дууссан гэж онцлон мэдээлж байгаа. “Дим сам”ыг 2015 онд олон улсын зах зээлээс босгож байсан юм. Нэг тэрбум юань буюу 160 сая долларын энэ бонд анх 7.5 хувийн хүүтэй байсан бол сая төлж дуусахад хүү нь 15 хувиар хэмжигдсэн. Сангийн сайд өр авах ийм аюултай гэж ирээд бондын хүүгийн харьцуулалтыг онцолж харагдсан. Сайдын үгний цаана долоон хувийн хүүтэй гэж авсан зээлийг нь бид 15 хувийн хүүтэй болгож төллөө гэсэн өнгө анзаарагдсан учраас жижигхэн тайлбар шигтгэе. Бондын хүү буюу эрсдэл өсөх гадаад, дотоод олон шалтгаан бий. Нэг шалтгаан нь бонд гаргасан Засгийн газрын бодлогоос хамаардаг. Засгийн газрынх нь бодлого хөрөнгө оруулалтад ээлтэй, эдийн засагт өгөөжтэй бол бондын хүү анх босгосон хувиасаа ч буух бололцоотой. Харин Засгийн газрынх нь бодлого буруу, хөрөнгө оруулалтад халтай бол бондын хүү буюу эрсдэл нь өсөөд явдаг. Тэгэхээр МАНын Засгийн газар хөрөнгө оруулалтын таагүй орчин үүсгэж, буруу бодлого барьсан учраас “Дим сам” бондын хүү буюу эрсдэл өссөн гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, энэ засаг хэрэгжүүлсэн бодлогынхоо шанг л төлсөн хэрэг. Хэрвээ МАНын Засгийн газрын бодлого зах зээлд эерэгээр нөлөөлж, эдийн засгаа өсгөхөд чиглэсэн бол “Дим сам” бондыг ийм өндөр хүүтэйгээр төлөхгүй байлаа. Засгийн газарт одоо “Чингис бонд”ын хүүгийн төлбөр гэж том ачаа бий. Цаашид хэрэгжүүлэх бодлого нь аятай бол “Чингис” бондын хүүгийн төлбөр тэр хэрээр багасна гэдгийг сануулахад илүүдэхгүй. Үүнээс гадна “Гэрэгэ”, “Мазаалай” бондууд, гадаадын хөнгөлөлттэй зээлийн үндсэн төлбөр хүү гэж байгаа. Энэ онд гэхэд 3.8 их наяд төгрөгийн төлөх ёстой өр биднийг хүлээж байна. Үүний 1.2 их наяд нь хүүгийн төлбөр. “Чингис”, “Дим сам” бондын өрийг төлснөөр Засгийн газрын өр 21 их наяд төгрөг болж буурсан гэсэн тооцоо гарчээ. Засгийн газар өргүй байна гэж үгүй, төдийгөөс өдий хүртэл өр авч, өрөө төлсөөр ирсэн. Гэхдээ өр төлбөрөө иргэдийнхээ халаасыг сэгсэрч төлдөг бүдүүлэг аргаасаа татгалзмаар байна.

Иргэдийнхээ халаасыг сэгсэрч, хөргөгчин дэх хүнснээс нь хумслан байж гадаад өр төлбөрөө төлөхгүй байх арга уг нь бий. Оюу толгойгоо улстөржүүлэхгүй үргэлжүүлж, Таван толгойгоо булаацалдахгүйгээр хөдөлгөж, газрын тосны үйлдвэрээ ашиг, мөнгө харахгүйгээр барьчихвал долларын ханшид дарлуулахгүй аж төрөх боломжтой. Улсын хэмжээнд томоохон үйлдвэрлэл явуулдаг шижигнэсэн 30 компанитай байхад л доллар галзуурч, төгрөг үнэгүйдэх эрсдэл арилна. Олон улсын зах зээлээс хямд хүүтэй доллар хайж өр зээл тавихгүйгээр мөнгө босгох ганц л салбар бий. Тэр нь улстөрчдийн ад үзээд байдаг уул уурхай. Санаагаар болдог бол уул уурхайн хэдэн том төслөө зах зээлийн жамаар нь хөдөлгөчихөд л овоо доллар ороод ирнэ л дээ. Баялгаа ашиглаж олсон, эргэж төлөх шаардлагагүй, хүүгийн дарамтгүй доллараар үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, эдийн засгаа солонгоруулчихвал улсаараа хангалуун амьдрах боломжтой. Гуравхан сая хүнийг аятайхан амьдруулах уг нь тийм хэцүү ажил биш. Хүчтэй дундаж давхаргатай улс л өндөр хөгжилд хүрдэгийг Европын улсууд, Австрали, Америк ойрхоноос хайя гэвэл Хятадаар жишээлж болж байна. Хятад улс чинээлэг дундаж давхаргын тоогоороо тэргүүлээд эхэлчихсэн, таван жилийн хөгжлийн хөтөлбөрт нь “чинээлэг дундаж давхарга” гэсэн тодотгол онцгой байр эзэлж буй. Хятад, Америк хоёр чинээлэг дундаж давхаргынхаа тоогоор урд хойноо орцгоодог. Хүчтэй дундаж давхаргынхан хамгийн том хэрэглэгч, хамгийн сайн татвар төлөгч, онцолж хэлэхээр хөрөнгө оруулагчид байдаг. Тэр ч утгаар нь чадалтай дундаж давхаргынхныг эдийн засгийн гол судас гэж тодотгодог юм. Ямар ч улсын эдийн засгийг дундаж давхаргын эзлэх хувиар нь дүгнэдэг нь ийм учиртай. Халамж горьдохгүй, авлига харахгүй дундчуул олонтой улсын эдийн засаг өсдөг хөгждөг жамтай. Дэлхийн улсууд хүчтэй дундаж давхаргад хамаарах иргэдийнхээ тоогоор өрсөлдөж байхад Монголын төр засагт дундаж давхаргаа дэмжсэн тэр гэж онцлохоор бодлого байдаггүй. Дундаж давхаргаа дэмжих бодлого өнгөрсөн засгийн үед ипотекээр дамжиж хэрэгжсэн удаатай. Харин энэ засаг гарч ирээд ипотекийг хумьсан. Бага хүүтэй, урт хугацаатай ипотек өнөөдөр амь төдий л хэрэгжиж буй.

Шуудхан хэлэхэд төр засагт иргэдээ хангалуун амьдруулах сонирхол алга. Тэр чиг рүү зүглэсэн бодлого хэрэгжүүлэхгүй явах сонирхол УИХ, Засгийн газарт байна. Сүүлд гэхэд л банкуудыг 500 гаруй тэрбум төгрөгөөр дэмжих хууль баталчихлаа. Валютын сангийн хөтөлбөрт хамрагдсан учраас ийм шийдвэр гаргахаас аргагүй гэсэн тайлбар хэлж байгаа. Уг шалтгаан нь тийм ч иргэдэд ачаа болж магадгүй шийдвэр. Инфляциар дамжаад төгрөг үнэгүйдэж мэдэх эрсдэл бий гэсэн болгоомжлол дуулдаж байна. Монголын төр банкуудыг системийн гэж ирээд бодлогоор дэмжсээр өнөөг хүрсэн. Яг нарийндаа манайд системийн банк байхгүй гэж эдийн засагчид онцолдог. Хөгжилтэй улс орнууд эдийн засгийнх нь суурь болсон аль нэг салбараа дагнаж санхүүжүүлдэг банкийг тусад нь байгуулж, тэр банкаа системийн гэж тодотгодог. Өнөө банк нь тухайн салбарыг өсч өндийхөд нэмэр болох бүх л чиглэлийн бизнесийг бага хүүтэй, урт хугацаатай санхүүжилтээр дэмждэг, үр дүнд нь эдийн засаг тэлдэг гэдэг. Дэлхийн улсууд ийм загварыг ашигладаг. Харин манай улс системийн гэж тодотгодог ийм банкгүй , бүх банк нь арилжааны зорилгоор ажилладаг онцлогтой. Наад захын жишээ гэхэд л ногоо тарьдаг компанид зээл өгчихөөд, зоорь барьдгийг нь ашиггүй бизнес гээд зээлд хамруулдаггүй. Хятадаас ногоо импортлохоос аргагүйд хүрдэг гол шалтгаан нь ердөө энэ. Зүй нь хөдөө аж ахуйн салбараа бүхэлд нь дэмжсэн системийн банктай бол ядаж л хүнсний ногоогоо худалдаж авах гэж гадагшаа валют урсгахгүй. Тэгэхээр арилжааны банкуудыг системийн гэж харж дэмжих нь бодлогын хувьд буруу болоод явчихаж байна. Банкны дэмжлэг гэснээс төр засгийн 500 тэрбумын дэмжлэг хоёрхон банкинд хаяглагдсан гэх мэдээлэл бас дуулдаж буй. Эндээс хөөгөөд ухахаар улстөр, эдийн засгийн цөөхөн том бүлэглэл эдийн засагт нөлөөлөх төрийн шийдвэрүүдийг өөрсдийнхөө эрх ашигт нийцүүлж гаргадаг боллоо гэсэн шүүмжлэл бодитой дүгнэлт байж ч мэдэх юм. Том бүлэглэлүүд өөрсдийнхөө төлөө шийдвэр гаргаад ирэхээр жирийн иргэд, чадлаа шавхаж баялаг бүтээх гэж зүтгэж буй компаниуд л хамгийн ихээр хохирдог. Саяхан гэхэд УИХ Татварын багц хуулиас жижиг компаниудыг томсгоход дэмжлэг үзүүлэх чиглэлийн бодлогын заалтуудыг тусгасан аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуулийн төслийг сугалж аваад буцаасан. Дөнгөж байгуулагдсан компаниуд өндийж чадахгүй дампуурсаар байгаа. Жижиг дунд компаниудад таатай орчин бүрдүүлэхгүй бол эдийн засаг тэлэхгүй, цөөхөн том компанийн ноёрхол дуусахгүй гэсэн болгоомжлолыг эдийн засагчид хэлдэг. Гэтэл УИХ-ын сүүлийн үеийн шийдвэрүүд энгийн иргэдээ, жижиг дунд компаниудаа биш хүчтэй нөлөөтэй цөөнхийн эрх ашгийн талд гарах боллоо. Наад захын жишээ нь сая онцолсон хуулийн төсөл. МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгчийн онцолсончлон ямар ч лобби ороогүй, жижиг дундуудыг дэмжсэн хуулийг хэлэлцэхгүй гэж гөжсөнийг өөрөөр тайлбарлах аргагүй. Сүүлийн үеийн бас нэг тод жишээ нь Захиргааны ерөнхий хуульд оруулах гэж буй өөрчлөлт. Яг үнэндээ эдийн засаг, улстөрийн нэг бүлэглэл нь нөгөөгөө унагах гэж л энэ хуульд өөрчлөлт оруулан байж Захиргааны хэргийн шүүхийг татан буулгахаар улайрч буй нь нууц биш. Нэг нь нөгөөгөөсөө ахиу мөнгө идэх гэсэндээ иргэдийн олноороо хандаж эрх ашгаа хамгаалуулдаг шүүхийн хаалгыг барихаар зүтгэж байгаа нь гашуун ч гэлээ бодитой үнэн.