Month: June 2018

10г ангийнхан өнөө үед

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа 1977 онд Улсын дэд үүр, Улаанбаатар хотын Тэргүүний хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүрээр шалгарч байсан нийслэлийн 17 дугаар дунд сургуулийг 1978 онд төгссөн Б.Солонго багштай 10г ангийнхныг урилаа. Хүүхэд насны гэнэн цайлган, хөгжилтэй дуртгалуудаа санагалзан, дурсамж дүүрэн зургуудаа дэлгэсээр 10г ангийн хэсэг нөхөд нь багшаа дагуулсаар бидэнтэй уулзсан юм. Тэртээ 1978 онд арав дахь хавраа гуниг, баяр хослуулан үдэж, үүрнээсээ ниссэн шувууд шиг тал бүр тийшээ тарцгаасан нэгэн жарны андууд өдгөө дөч дэх жилийнхээ ойг угтан цуглаж буй нь энэ ажээ. Нэг л мэдэхэд санчигны үс бууралтаж, сурагч ахуй насаа эргэн дурсах үе ирэх юм аа гэсээр ангийн охид нь дурсамжаа дэлгэлээ. Дөчин жилийн өмнөх энэ цаг дор Ардын гэгээрлийн тэргүүний ажилтан, волейболын олон улсын хэмжээний мастер Б.Солонго багштай 10г ангийнхан 46-уулаа сургуулиа төгссөн байна. Тэр жил эдний ангийнхан сурлага, урлаг, спортоороо сургуульдаа тэргүүлж, 13 нөхөд нь онц дүнтэй төгсөж, гадаад, дотоодын их, дээд сургуульд дийлэнх нь элсэн оржээ. Тухайн үед Тэргүүний хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүр анги болох болзол хангана гэдэг хүссэн сургуулийн сурагчдын хийдэг ажил биш ээ гэдгийг тавь, жараад оныхон сайн мэднэ. Сурагчдын сурлага, анги хамт олны хичээл зүтгэл, нийгмийн ажилд оролцсон үзүүлэлт, урлаг, спортоор сургуулиа тэргүүлсэн байдал, сахилга бат зэрэг олон шалгуурыг давуулан биелүүлсэн анги сая нэг тэргүүний үүрээр шалгардаг журамтай байж. Энэ бүх шалгуурыг 1977 онд Б.Солонго багштай 10г ангийнхан давуулан биелүүлж Улсын дэд үүр болсон нь тус хамт олны нэгэн бахархал яах аргагүй мөн билээ. Энэ талаар ангийн дарга А.Эрдэнэчимэг “Тэргүүний үүрээр шалгарч байсан цаг саяхан мэт санагдана. 1977 онд ХЗЭ-ийн үүрийн даргаар манай ангийн охин Г.Дашжаргал сонгогдон ажиллаж байх хугацаандаа тэр үеийн ЗХУ-ын “Орлёнок” зусланд сургалт семинарт оролцон зуслангийн мөнгө, хүрэл медальтай ирсэн нь бидний бас нэгэн бахархал юм. Залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэгч, багшийн алдар, багшийн гавьяат медальт Б.Солонго багш минь биднийг багшийн, эхийн, эгчийн хайраар хайрлаж, зөвхөн сургуулийн программт хичээлийг бус, амьдралын хичээлийг давхар зааж, сургаж байсныг бид мартахын аргагүй билээ” гэв. Эдний анги 37 охин, есхөн хөвгүүнтэй. Дал, наяад оны үед Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангид эрэгтэй сурагчид цөөхөн байж. Учир нь тухайн үед хөвгүүд дунд ангиа дүүргээд ТМС-д орж, суралцдаг байсантай холбоотой аж. Нийгэмд ид бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж, залуучууд сургуулиа дүүргээд шууд л мэргэжлийн ажилчид болох хүсэлтэй байсан нь үүнээс харагдана. Тэр үеийн хүүхэд, залуус хийж бүтээхийн ямар их хүсэлтэй байсныг хуучны зарим нэг монгол киноноос бид үздэг. Дал, наяад оны ийм л бүтээлч ах, эгч нарын хүчээр өдгөө Улаанбаатар хотын бүтээн байгуулалт илүү цэцэглэн хөгжих сууриа олсон болов уу.

ТООНДОО ТОЛГОЙ ЦОХИСОН 10Г-ИЙН ЕСӨН ӨРЛӨГ

Эдний ангиас Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор хоёр, хөдөлмөрийн хүндэт медалиар найм, алтан гадас одонгоор долоон нөхөд нь энгэрээ цоолуулж, төр, түмэндээ хөдөлмөрөө үнэлүүлсэн байна. Мөн Б.Солонго багшийн ангийнхан өдгөө төрийн болон, хувийн хэвшлийн салбарт амжилттай ажиллаж байгаа гэнэ. Мөн сурлагадаа онц, сайн хүүхдүүд байж. Ангийн хөвгүүд нь тооны хичээлдээ сургуульдаа толгой цохидог онц сурлагатнууд. Чингисийн есөн өрлөг шиг ангийн есөн хөвгүүний нэг С.Батсүрэн нь сурагч насандаа дүрсгүй ч сурлага, спортдоо тэргүүний сурагч байж. Багын л нисгэгч болох хүсэлтэй тэрээр сургуулиа төгсөөд хуучнаар ЗХУ-ын Украины Кировоград хотын Иргэний нисэхийн дээд сургуулийг төгсчээ. Улмаар Монголын Иргэний агаарын тээвэрт орж АН-24, ТУ-154, Бойнг-727 онгоцны хянагч нисгэгчээр ажилласан байна. Тэрбээр 1988 онд Улаанбаатараас Орос руу нислэг хийн явжээ. Ингээд Москва хотноо газардах үед түүний жолоодож явсан ТУ-154 онгоцны хөдөлгүүрт гэмтэл гарч, аюултай нөхцөл байдал үүссэн байна. Энэ үед тэрбээр айж, сандралгүй нисгэгчийнхээ үүргийг нэр төртэй биелүүлж, олон арван хүний амийг эрсдүүлэлгүй хөлгөө амжилттай газардуулсан байна. Энэхүү гавьяаг төр засаг өндрөөр үнэлж салбарын тэргүүн, алтан гадас одонгоор шагнасан түүхтэй ажээ. 10г-ийн есөн өрлөгийн нэг М.Жаргалсайхан сурагч ахуй насандаа томоотой, даруухан хүүхэд байж. Хойно сургуульд явж, амжилттай төгсөж ирээд Багануурын нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний газар ажиллаж байсан гэнэ. Мөн есөн өрлөгийн нэг Ц.Тогтохбаатар нь сурлага сайтай, томоотой хүү байж. Арваа онц төгссөн 13 хүүхдийн нэг тэрбээр ЗХУ-ын Свердловск хотын Уралын политехникийн дээд сургуулийг Дулааны инженер мэргэжлээр төгсчээ. Өдгөө эрчим хүчний засвар, угсралт тохируулгын чиглэлээр компани байгуулж, улс, нийгэмдээ нэртэй компанийн захирал болсон байна. Есөн өрлөгийн нэг Д.Цогбадрах нь шударга зантай, гүндүүгүй хөвгүүн байж. Сурлагадаа сайн, мөн тоондоо толгой цохидог хүү байсан байна. Улмаар НАХЯ-ны Хуулийн сургуулийг хуульч мэргэжлээр төгссөн. Насаараа хууль, цагдаагийн байгууллагад ажилласан, төрийн хар хүн гэнэ. Тэрээр ангийнхаа ганц яруу найрагч нь ажээ. Олон охинд дөрвөн мөрт хайрын шүлэг сийрүүлж байсан нь тодорхой биз. Есөн өрлөгийн нэг А.Батаа нь даруухан ааштай, сурлага сайтай хүүхэд байж. Арван жилээ дүүргээд МУИС-ийг эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн байна. Өдгөө алс холын Америк улсад ажиллаж, амьдарч байгаа гэнэ. Мөн есөн өрлөгийн нэг Г.Энхтайван нь насаараа тээврийн салбарт ажилласан хүн байдаг байна. Мөн алс холын Австрали улсад ажиллаж, амьдарч байгаа ажээ.

1978 оны гуравдугаар сарын 31. 10г анги

10Г-ИЙН ОХИД ХӨӨРХӨН, ДУУЛАХ ДУРТАЙ…

Б.Солонго багш залуудаа ёстой л намрын согоо шиг сайхан хүүхэн байж. Одоо ч дал гарсан гэж хэлэхээргүй ануухнаараа ажээ. Тухайн үед шавь нар нь багшийнхаа биеэ авч яваа байдал, ааш зан, бүсгүй хүнд байх бүхий л эрхэм чанаруудыг нь үлгэрлэн дуурайж байсан нь 10г-ийн охид сургуульдаа хамгийн хөөрхөн гэдэг тодотголыг зүүх шалтгаан болсон байна. Хөөрхөн охидын цуваа том алаг нүдтэй, хичээнгүй охин Д.Туяагаар эхэлнэ. Тэрээр сургуулиа төгсөөд химич мэргэжилтэй болсон байна. Улмаар хивсний үйлдвэрт олон жил ажиллаж, тэтгэвэртээ гарчээ. 10г-ийн хөөрхөн охидын нэг Г.Лхагвадулам нь сурлагадаа сайн, хичээнгүй охин байж. Наймдугаар ангидаа сэмхэн үерхэж байсан хөвгүүнтэйгээ хожим амьдралаа холбож, гэр бүл болсон хэмээн ангийн нөхөд нь дурслаа. Тэрбээр Хуулийн сургууль төгсөөд Сүхбаатарын нэрэмжит хэвлэлийн үйлдвэрээс ажил, амьдралынхаа гарааг эхэлсэн байна. Хөөрхнүүдийн цувааг залгаад цэвэрхэн охин О.Отгонбаяр бичигдэнэ. Тэрээр сурлага сайтай, цэвэрхэн охин байж. Сургуулиа төгсөөд Санхүүгийн техникумыг төгсөөд хувийн хэвшилд насаараа ажилласан байна. Ангийн охид бүгд л эвлэгхэн хоолойтой, дуулах дуртай байж. Сургуульдаа ч тэр, гэртээ ч тэр хаа сайгүй л дуулж явдаг охид байжээ. Тиймээс сургуулийн урлагийн үзлэг болоход ямар ч асуудалгүй ангийнхаа нэрийг гаргадаг байсан гэв. Дуулах дуртай охидын нэг Б.Игиймаа нь агрономич мэргэжилтэй болж Дархан-Уул аймагт мэргэжлээрээ олон жил ажилласан гэнэ. Багшийнхаа мэргэжлийг өвлөн авсан С.Эрдэнэчимэг нь даруухан, томоотой охин байж. Өдгөө багш шигээ ардын хүүхдүүдэд эрдэм ном сурган, хүмүүжүүлж яваа ачтан ажээ. Сурагч байхдаа их чанга, чанга инээдэг охин байсныг ангийн андууд нь дурсан ярьж байв. Одоо ч тэр хэвээрээ гэнэ. Багын л шударга, сурлагатай охин П.Энхтуяа нь насаараа татварын газар ажилласан байна. Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт тэрбээр арван жилдээ дуугүй хэр нь духаараа хардаг охин байсан хэмээн үеийн нөхөд нь дурслаа. Эдний ангид Эрдэнэчимэг нэртэй гурван охин бий. Тэдний нэг Т.Эрдэнэчимэг Эрхүү хотын их сургуулийн түүхийн ангийг төгсчээ. Түүнд ангийнх нь Тогтохбаатар сайн байсан гэнэ. Тогтохоо тоонд сайн учир Чимэгээ түүнээс хуулдаг байсан гэнэ. Сурагч насны ийм л гэгээн цагаахан сэтгэлээр биесээ шохоорхож явсан учраас хожим бодоход дурсамжтай байдаг ажээ. Есдүгээр ангидаа Говь-Алтайгаас хөдөөний нэгэн охин хотод шилжиж ирсэн нь Д.Нарантуяа. Тэрбээр IV цахилгаан станцад насаараа инженер, эдийн засагч хийсэн байна. Сурагч байхдаа ангийнхаа хамгийн ухаалаг, намбалаг охин байсан тухай охид нь дурслаа. Сургуулийн сурагчдын зөвлөлийн дарга П.Саранчимэг өдгөө Удирдлагын академид профессорын багийн зохион байгуулагчаар ажилладаг байна. Ангийн ганц тагнуулч, нууц ажилтан А.Чанцал. Ангийн нөхдүүд нь түүнийг нууцлав. Сурагч байхдаа эршүүд охин байсан талаар нь дурслаа. Мөн адил сурлага, спортдоо сайн сурагч байж. Зочид буудлын зохион байгуулагч, менежер мэргэжилтэй Н.Батсайхан нь ангидаа их дуугүй охин байжээ. Түүнийг ангийнхан нь их найдвартай хэмээн тодотгосон юм. Дөчин жилийнхээ ойг угтсан нэгэн жарны андууд сургуулийнхаа тэгш ойн хүрээнд олон ажил, арга хэмжээ зохион байгуулж, хөрөнгө мөнгө, эд материалын том дэмжлэг үзүүлж байгаа аж. Мөн эдний төгсөлт сургуулийнхаа жаран жилийн ойд зориулж “Дурсамжаар хөглөгдсөн нэгэн жаран” хэмээх ном гаргасан байна. Нэгэн жарныг туулж яваа арван жилийн ангийн андууд гэдэг юутай сайхан.

Монгол Улсын их сургуулийн доктор профессор, захиргаа, дотоод хамтын ажиллагаа хариуцсан дэд захирал Ч.Ундрамтай ярилцлаа.

-Азийн шилдэг 100 их сургуулийн нэгт багтахын төлөө МУИС ямар алхам хийж байна вэ?

-Манайх 2016 онд стратеги төлөвлөгөөгөө шинэчлэн батлуулсан бөгөөд бидний хамгийн гол зорилго нь азийн шилдэг 100 их сургуулийн нэгт багтах буюу төрөөс бидэнд даалгасан үүргийг бүелүүлэх боловсролын тухай бодлогын бичиг баримтад тусгасан асуудал юм. Тиймээс бид олон талын судалгаа хийж, судалгааны их сургууль болох чиглэлд юу хийх, засаглал, менежмэнтээ хэрхэн сайжруулах тал дээр стратегийн төлөвлөгөө боловсруулсан. Энэ стратегийн төлөвлөгөөний дагуу жил болгон төлөвлөгөө боловсруулан ажиллаж байгаа. 2024 он гэхэд төлөвлөгөөгөө амжилттай хэрэгжүүлж чадвал зорилгодоо хүрэх юм. Манайх боловсролын байгууллага учраас хүссэн амжилтандаа хүрэх хамгийн гол нөөц бол багш нар, тэдний хөдөлмөр дээр түшиглэж үйл ажиллагаагаа явуулдаг байгууллага. Тэгэхээр Азийн “топ” зуун сургуулийн нэг болохын тулд бид багшаа сайн хөгжүүлж, зөв чиглүүлж, хөдөлмөрийг нь шударга үнэлэх хэрэгтэй байна. Тиймдээ ч 2017-2018 оны хичээлийн жилийг “багшийн хөгжлийн жил” хэмээн зарлаж Багшийн хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулсан. Нөхцөл байдлын шинжилгээнд тулгуурлан энэ хөтөлбөрийг боловсруулсан бөгөөд “QS” олон улсын их сургуулиудыг эрэмбэлдэг байгууллагаас их сургуулийг эрэмбэлэхдээ багштай холбоотой ямар үзүүлэлтийг хардаг, мөн багшийн хөгжилтэй холбоотой ямар судалгааны материалууд байна, гадаадын их сургуулиудын жишиг, профессортоо тавьдаг шаардлага, манай хууль эрх зүйн орчины талаар гадаад, дотоод орчны нөхцөл байдлын шинжилгээ хийсэн. Үүний үндсэн дээр “багшийн хөгжлийн хөтөлбөр”-ийн төслийг боловсруулж, энэ долоо хоногт захиргааны зөвлөлийн хуралд танилцуулж ирэх есдүгээр сард тодорхой засвар оруулаад батлахаар болсон.

-Багшийн ёс зүйн тал дээр хэр анхаарч байна вэ?

-Ёс зүй гэдэг бол маш өргөн хүрээний асуудал. МУИС өөрийн ёс зүйн дүрэмтэй. Үүнийг бид багш, суралцагчид гээд бүх МУИС-ийн гишүүдэд сурталчилж, ойлгуулж, мөрдүүлэх үүрэгтэй. Мөн байгууллага өөрөө эерэг соёлыг бүрдүүлэх шаардлагатай байдаг. Манай нийгэм өнөөдөр маш их бухимдалтай байна. Энэ бухимдал багш, оюутнуудад ч нөлөөлж байгаа. Байгууллагын зүгээс эерэг соёлыг бүрдүүлэхийн тулд юу хийх ёстой вэ гэдгийг бас энэ хөтөлбөрт тусгаж өгөхийг хичээсэн. Энэ хөтөлбөрийг бүх тэнхим, удирдлагууд, багш нар өөрсдөө ойлгоод, хамтдаа хэрэгжүүлэх юм бол манай стратегийн зорилт биеллээ олоход маш том түлхэц болно гэж бид харж байгаа. Хэрвээ стратегийнхаа зорилтод хүрчих юм бол Монгол Улсын хөгжил, манайд сурч, төгсөж байгаа хүүхдүүд, багш нар гээд талд эерэг ач холбогдолтой гэж үзэж байна. Би Японд доктор хамгаалахдаа, өмнө нь Англи, Америкт сурч байхдаа сурсан, харсан зүйлсболон өөрийн философи, ажлын хэсэгт ажилсан олон чадварлаг эрдэмтдийн ажил дээр суурилан энэ хөтөлбөрийг боловсруулсан. Ер нь сургалт чанартай байх гэдэг нь хэн нэгэн даргаас илүү багштай шууд холбоотой. Мэдээж бодлого зөв байх нь даргатай холбоотой ч сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулж, хэрэгжүүлж, эргээд үнэлэлт дүгнэлт гаргаж сайжруулж байгаа хүн нь багш байдаг. Тэгэхээр бид багшийг л дэмжих ёстой. Багш өөрийгөө хөгжүүлэхэд нь дэмжлэг үзүүлэх ёстой гэж бодсон учраас энэ хөтөлбөрийг боловсруулаад явж байна.

-Бас оюутнууд нь хичээж байж сургуулиудын чанар тодорхойлогдох байх. Оюутнуудыг хэрхэн яаж элсүүлж, ямар шаардлага тавьж байна?

-Би сургалтын албаны дарга байх үедээ МУИС-ийн элсэлтийг орон даяар онлайнаар буюу шилэн данс шиг системээр элсүүлдэг болгох үйл ажиллагааг баг хамт олноороо эхлүүлсэн. Өмнө нь хотын элсэлтийг онлайнаар авдаг болчихоод орон нутгаа их дээд сургуулиудын консерциумаар дамжуулж зохион байгуулдаг байсан. Үүний дараагийн том алхам болгож орон даяар онлайнаар элсэлтээ авдаг болсон. Энэ нь МУИС-д оръё гэсэн хүсэлтэй сурагчид манай системд бүртгүүлээд, бүртгүүлсэн сурагчдын ЭЕШ-ын дүнг нь бид шууд Боловсролын Үнэлгээний Төвөөс татаад авчихдаг. Татаж авсны дараа жагсаагаад тэнцсэн оюутнууд руу урилга илгээдэг. Оюутан энэ үед шийдвэрээ гаргаж баталгаажуулдаг бөгөөд үүний дараа найман сард ирж бүртгүүлснээр МУИС-ийн оюутан болдог. Энэ шилэн системийг манай бүх захирал болон эцэг эхүүд харж хянах боломжтой. Миний хүүхэд хэддүгээрт жагсаж байна гэх мэтчилэн, шугамны доор байгаа хүүхдийн ээж аав нь хүүхдээ хаана, хэдэд жагсаж байгааг мэдээд хүлээж байдаг. Эцэг, эх болон хүүхдүүд ямар нэртэй хүүхэд хэдэд жагсаж байна гэдгийг бүгд хардаг тийм шилэн системээр МУИС элсэлтээ зохион байгуулдаг. Аймгуудын хувьд тухайн жилд цөөхөн төгсөлт байдаг тул бүгд бие биенээ таньж байдаг. Тухайлбал, манай ангийн Нараа гэдэг хүүхэд яг миний дээр жагсаж байна гэж мэдээд өөрөөс нь “чи МУИС-т орох уу?” гээд асуучихдаг гэж яриа ч сонсож байсан. Нөгөөдөх нь хуваарийг буцаавал шугамын доорх хүүхэд нь дээшлээд ороод ирдэг. Энэ бол маш шударга зарчим болсон бөгөөд хамгийн сайн суралцагчийг элсүүлж авах боломжтой систем юм. Бид хамгийн сайн суралцагчийг эслүүлж, хамгийн сайн багш нарыг ажиллуулж сайн мэдлэг бий болгоно гэж зорьдог.

-Энэ жил хэдэн оюутан элсүүлэх вэ. Төгсөж байгаа нь хэд юм бол?

Сая бид удирдах зөвлөлөөрөө батлуулсан. Энэ жил гурван мянга гаруй хүүхэд элсүүлж авна. Үүнийхээ 50 хувийг Улаанбаатараас, үлдсэн 50 хувийг тухайн орон нутгийн төгсөгчдийн тоонд харгалзуулан хуваарилдаг. Гэхдээ энэ тооны задаргааг үзвэл жишээ нь, Хуулийн сургууль 100 гаруй л хүүхэд авна. Бид аль болох тооны араас бус чанарын араас хөөцөлдөөд олон жил болж байна.

-Оюутнуудын эрэлттэй болон элсүүлэх шаардлагатай мэргэжлүүд гэж байна уу. Сүүлийн үеийн мэргэжлүүдэд өөрчлөлт орж байгаа юу?

МУИС-ийн элсэлтийн онцлог нь либераль “арт” уламжлалд суурилсан боловсролын системтэй хамааралтай. Энэ нь оюутныг хөтөлбөрт бус сургуульд элсүүлдэг гэсэн үг юм. Тухайлбал, оюутан бизнесийн, эсвэл шинжлэх ухааны сургуульд ороод нэг жил ерөнхий суурь хөтөлбөрийг судлаад мэргэжлийн хөтөлбөрөө сонгодог. Ерөнхий суурь хөтөлбөр гэдэг нь ойролцоогоор арван хичээлээс бүрдэх бөгөөд энэ нь дор хаяж арван багшийн номын дууг сонсоод мэргэжлээ сонгох боломжийг нээж өгч байгаа юм. Ерөнхий суурь хөтөлбөрт байгаль, нийгэм, хүмүүнлэгийн шинжлэх ухааны хичээлүүд, судалгааны арга зүй, математик, түүх, англи хэл, эрүүл мэндийн боловсролын гэх мэтчилэн арваад хичээл багтана. Эдгээр хичээлийг оюутан сонсонгоо нэг жил сургуулийн орчинд байж дор хаяж арван багшийн дуу хоолойг сонсоод дээрээс нь мэргэжил сурталчилах өдөрлөгт хоёроос доошгүй удаа хамрагдаад мэргэжлээ сонгодог. Мэргэжил сурталчилах өдөрлөгт тэнхимүүд тус хөтөлбөрийг сонгосноор оюутан юу сурах, төгсөөд хаана ажиллах, хэдэн төгрөгний цалин авах талаар мэдээллүүдийг өгдөг. Энэ бүхний дараа мэргэжлээ сонгох нь ЕБС-ийн ширээн дээрээс мэргэжлээ сонгосноос илүү дээр бөгөөд оюутан илүү өөртөө итгэлтэй байдаг. Хэрэв сонгосон мэргэжил нь тухайн оюутанд таалагдахгүй байвал хүсэлтээ гаргаад өөр хөтөлбөр рүү шилжиж болохоос гадна хос, хавсарга мэргэжил эзэмших боломж байдаг. Жишээлбэл, сүүлийн үед IT-ийн мэргэжлийг санхүүтэй хослуулах нь их эрэлттэй болж байна. Энэ нь цаашлаад санхүүгийн программ зохиох тал дээр болон тэр чиглэл рүү ажиллахад давуу тал болдог. Үүнээс гадна бид байгалийн шинжлэх ухаан, инженерийн чиглэлийн мэргэжилтэй ажиллах хүчин Монгол Улсад хэрэгтэй байгаа учраас тэтгэлэг олгож байгаа. Тухайн оюутан өөрөө сайн сурах юм бол оюутан солилцоогоор гадаад руу хамтын ажиллагаатай сургуулиуд руу явах болон тэтгэлэг авах бүрэн боломжтой.

-Дашдулам багш хүүхдүүдийн дүнг засдаг, аль дээр сурчихаад олон жил болсон хүүхдүүдийг төгсгөдөг гэж ярьсан байсан?

-Манай МУИС-ийн сургалтын бодлого болон үйл ажиллагаанд оролцож байсан өмнөх болон одоогийн удирдлагууд нийлээд бүгд гарын үсгээ зураад мэдэгдэл гаргасан нь албан ёсны цахим хуудсанд байгаа. МУИС багш л өөрийнхөө тавьсан дүнг зөв болгож засах эрхтэй байдаг. Тухайлбал, 30 хүүхдэд хичээл ордог байхад улирлын шалгалтан дээр нэг хүүхэд хүндэтгэн үзэх шалтгаанаар ирээгүй байж болно. Энэ тохиолдолд шалгалтын дүн дутуу орно. Тэгтэл нөгөө хүүхэд тодорхой хугацааны дараа ирээд “би өвчтэй байсан юм аа” гэх зэргээр асуудал тавьдаг. Хорин мянган оюутан, мянган багшнар янз бүрийн асуудал тохиолддог. Зарим нь эрүүл мэнд, ар гэрийн асуудалтай байхад зарим нь бүр шүүх цагдаа болчихсон байх. Эдгээрээс болоод оюутан багшдаа өргөдөл өгдөг. Хэрэв багш оюутныг хүндэтгэн үзэх шалтгаантай байсан гэж үзвэл дахин шалгалт аваад дүнгийн маргаан барагдуулах хуудсан дээр шинэ дүнг тавиад гарын үсгээ зурдаг. Гарын үсэг зурсан өргөдлийг сургалтын албанд өгч хянуулаад олон процессийн дараа системд оруулдаг. Заримдаа багш нар нь дүнгээ буруу тавьчихдаг. Поток лекц буюу хоёр зуун хүүхдэд хичээл заагаад нэрийг нь нэг мөр алдаад дүнг нь оруулчихсан ч тохиолдол байдаг. Багш өөрөө өвдөх, гадаад руу томилолтоор явах зэрэг янз бүрийн асуудал энэ 1500 багш хорин мянган оюутан дунд гардаг. Хоёрдугаарт, бид өмнө нь дүнгийн дэвтэр буюу “книшка”-ны системтэй байсан. Үүнийг бид цэгцэлж шилэн данс шиг СиСи системд шилжсэн. Энэ системийг нэвтрүүлснээр оюутан, багш, мэргэжилтэнтэй холбоотойбүх мэдээлэл нээлттэй болсон. Сиси систем рүү шилжих үйл ажиллагаа маш хүнд, олон сарын үйл ажиллагаа байсан. Бид оюутнаа хохироохгүй, үнэн зөв шийдэх гэж хичээсэн. Тэгэхээр үүнийг цэгцэлсэн процессийг магадгүй манай Дашдулам багш ойлгоогүй байх гэж бодож байна. Багш нар бол яг энэ сургалтын албаны процессийг сайн мэдэхгүй. Би бол сонирхсон багш нарыг энэ асуудлаар бидэнтэй ярьж судлаасай гэж хүсч байна. Энэ жил тухайлбал, манай таван жилийн өмнө шинэчилсэн хөтөлбөрөөр сурсан оюутнууд төгч байгаа. Гэтэл хуучин хөтөлбөрөөр сурч байгаад улирсан, чөлөө авсан оюутнууд байж л байна. Тэднийг шинэ хөтөлбөр рүү шилжүүлэх том үйл ажиллагаа явагдсан. Гэх мэтчилэн чөлөө авсан, эрүүл мэндийн шалтгаантай, хүүхэд төрүүлсэн гэх мэт оюутнуудыг бид хохироохгүй, сургах үүргийг хүлээж байдаг. Эдгээр оюутнуудыг дээд боловсролын тухай хуулийн дагуу шаардлагаа биелүүлсэн тохиолдолд төгсөж байгаа. Манай СиСи систем маш гайхалтай хөгжиж байгаа нээлттэй систем бөгөөд ямар нэгэн дүрэм журмаас гадуур оюутан төгсөх асуудал байхгүй гэдэгт би итгэлтэй байна. Манайхыг эрх бүхий байгууллагууд шалгаад зөрчил байхгүй гэдгийг тогтоосон байгаа.

-Дашдулам багшийн хичээлүүдийг нь хассан шахсан асуудал байсан гэсэн. Зөрчил байдаг юм болов уу?

Захиргааны зүгээс манай Шинжлэх ухааны сургуулийн захирал болон түүхийн тэнхимийн эрхлэгч Дэлгэржаргал нараас Дашдулам багштай холбоотой дарамталдаг, хичээлийг нь хасдаг тухай асуусан. Тэгэхэд албан ёсоор тийм асуудал байхгүй гэсэн бичиг ирүүлсэн.

1. Далан хар уул далан ногоон уул болжээ. Арван жилийн өмнө энэ уулын үзэсгэлэнг бахдан биширсэн сэн, эдүгээ оргил сүндэр өөд нь мөшгөөрлөн ургасан багил ногоон ойн сэрүүн сэрмүүн өнгөнд нь мэлмийгээ баясгаж явчухуй. Ногоон өнгө гэгч халууныг сэрүүцүүлэгч өнгө ажу. Эрээнээс Хөх хот хүрэх зам энхэл донхол үгүй нь унаа тэрэг болоод түүгээр зорчигчдод юутай таатай. Далан хар уулнаас сугаран гарч ирвэл Хөх хот цэнхэр униар дунд дуниартан тосов. Өндөр барилгууд нь тэнгэр шорлож, давхар замууд нь хэдэн тийшээ мурилзан оджээ. Хөх хот шинэ дүүргээр хаяагаа тэлжээ. Ордос нутаг зорьж яваа бидний хэдэн зохиолчид унаа юугаа юүлэн сольж Дуншен тойрогт хүрч хоноглохоор яаравчлан хөдлөв. Замын хоёр талаар эгнэсэн модод дуулалдан үдмүй. Далан хар уул ногоолин өнгөөр номирон дагамуй. Үдшийн гялаан гялбалзаж байхад аяны замаа эвхэн саатав.

2. Дуншен тойргийн Монгол дунд сургууль дээр Өвөрмонголын алдарт уран бичлэгтэн Хаванжав багшийн тигийн эрдэм шинжилгээний хуралд оролцож Хятад улсын, улсын дэсийн монгол уран бичлэгийг өвлөн уламжлагч Хайрхан багшид Улаанбаатарын их сургуулийн “Зочин профессор”ын батламжийг уншин гардуулах үүрэг хүлээсэн минь дурсамжтай хором байв. Өмнөд Монголын өөртөө засах орны найман муж орноос ирсэн уран бичлэгтэн багш, эрдэмтэд монгол уран бичлэгийг монгол сургуулиудын сургалтын хөтөлбөрт оруулах санал санаачилгыг энэ хурлаас дэвшүүлэн тавьж байгаа аж. Хурлын завсарлагаагаар яруу найрагч С.Оюунчимэг хүмүүст бүчүүлэн зураг хөрөг татуулан инээмсэрч зогсох бүлгээ. “Талын монгол айл” дууны шүлгийн зохиогч гэдгийг өөрөөс нь сонссон тэд ихэд бахдан биширчээ. Зам зуур аялал жуулчлалд зориулан барьсан хөх халзтай өргөө гэрүүд хэдэн арваараа харагдсан билээ.

3. “Эрдэнийн товч” номд зориулсан ордон музейг энэ номын зохиогч Саган сэцэний төрсөн нутаг Ордосын Үүшин хушууны “Их шаварт”ад 1997 онд бүтээн босгожээ. Саган сэцэн бол Батмөнх даян хааны гутгаар хүү Барсболд хааны угсаа гарлын тайж хүн болой. Түүний туурвисан “Хаадын үндэсний эрдэнийн товч”-ийн нэгэн хувилбар болох хуйлмал эхийг Судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны дарга Онходын Жамьяан 1924 онд авга хошуунаас олж авчирсныг Монгол Улсын Засгийн газар 2012 онд хосгүй үнэт өвд бүртгэсэн байдаг. Ар, Өвөр Монголд төдийгүй дэлхийн монгол судлалын ай савд өөрийн алдар суугаа нэгэнт дуурсгасан “Эрдэнийн товч” номын ордон музей нь тус номд босгосон өнө мөнхийн дуулал болжээ. Цогцолбор бүхэлдээ Саган сэцэний “Эрдэнийн товч” номын гүн утгаар цацран гэрэлтжээ. Дэлхийн Монгол судлаачид чухам л энэ зүгт эрдмийн жолоогоо дугтран залж, сүүтэй дөрөөгөө чимээлэн мордох нь гарцаагүй аж.

4. Ордос хошуунд хоёр малчин айлд зочилсны анхных нь бэсүд Алтанбилигийнх. Түүний ах, яруу найрагч Хасбилигийн шүлгүүд “Улирал ба Зохиолч” сэтгүүлийн хуудаснаа гарч байсан нь таван жилийн өмнө юм. Ах дүү хоёр төрсөн тооноттоо “Билгийн сан” номын өргөө байгуулж, “номын овоо” босгожээ. Номын өргөөнд нь Гаанжуур, Даанжуураас эхлээд энэ цагийн Ар, Өвөр Монгол зохиолчдын зохиол бүтээл дүүрэн. “Номын овоо”-нь энд тавигдсан номын нэрийг сийлсэн чулуугаар өрөгдөн боссон байна. Бид ч өөр өөрсдийн номоо энэхүү “Билгийн сан” номын өргөөнд дурсгал болгон өгөв. Малчин Алтанбилиг бидний номыг баяртайгаар хүлээн аваад“Та бүхний номын нэр бичигдсэн чулуугаар “номын овоо” минь өндөрлөгдөн дээшлэх болно” гэв. Чөлөөт Зохиолчдын Холбооны дэд тэргүүн, “Амьдрах ухаан” төвийн захирал яруу найрагч С.Чулуунбаатар, түүний хүүзалуу шүлэгч Мөнхсайхан нар Сэлэнгэ нутагтаа номын шинэ өргөө байгуулж, номын овоо босгох мөрөөдлөө энд зангидав бололтой. Бид ч бас тэрхүү номын өргөөнд нь сэтгэлийн болоод эд хөрөнгийн хандив өргөхөө амлацгаав. Мөрөөдөл биелдэг орчлонсон билээ. Нөгөө нь Отогийн өмнөх хошууны Намс балгасны малчин Мэргэнчулууных болой. Тэднийд бид хонины мах зооголж, нэрмэл аягалуулж, дуу хуур үүсгэн хөгжилдсөн билээ. Зохиолч, аялгуу зохиогч Доржсүрэн аман хуураа эгшиглүүлж, яруу найрагч, орчуулагч Д.Бор богино шүлгүүдээ цоглогхон дуудсан болой. Бивээр гэрийн эздэд “алтан Чингис” сархадаа дээдлэн барьж, зээ хүүд нь “Нарны алга” номынхоо англи, орос хэл дээр хөрвүүлэгдэж, худам монгол бичиг, кириллээр хэвлэгдсэн хувийг дурсган, олон хэлтэй эрдэмтэй хүн болохыг ерөөсөн болой.

5. Отогийн өмнөд хошууны Ажил мэргэжлийн дунд сургууль бол Өмнөд Монголдоо алдартай сургууль. Энд олон мэргэжлээр хүүхдүүд сурч байна. Монгол Улсаас ч хүүхэд ирж суралцдаг аж. Энэ сургуулийн захирал Наянтай бол чухам л эрийн дээд эр хүн бүлгээ. Бие бялдар товируун, үг яриа цэцэн цэлмэг, сэтгэл санаа дэлгэмэл, дэлгэр зочломтгой тэрбээр сайхан дуулна, нөхөрлөлөө дээдэлдэг зан нь юм бүхэн дээр илэрнэ. Улаанбаатарын их сургуулийн захирал, доктор профессор С. Байгалсайханы эртний анд, ажил төрлийн холбоотон Наянтай захирал биднийг буцан буцтал сайхан сэтгэлийнхээ гэгээн хоргонд заланхан дээдэлсэн болой. Эрдүү чанга дуутай,түүний орлогч Хувьсгалтыг ч энд бас дурдалтай. Ордос нутгийн хөгжмийн зохиолч Баянцэнгэл өөрийн зохиосон “Мөнгөн хундага” дуугаа дуулж биднийг хөгжөөсөнсөн. Яруу найрагч Л. Сэлэнгэмөрөн Ордос нутаг сайхан эрчүүдтэй юм хэмээн шүүрс алдаж, уянгын шүлэг тэрлэсэнээ ч уншсан билээ. Энэхүү ажил мэргэжлийн дунд сургуулийн цогцолбор нь хэд хэдэн хичээлийн байр, биеийн тамирын болон урлаг соёлын ордон, сурагчдын дотуур байр, сонгодог монгол бичгийн музей, хоолны газар зэрэг 4-5 давхар олон байшин барилгаас бүрдэнэ. Бидний сонирхлыг гойд татсан газар гэвэл алдарт уран бичлэгтэн Хаванжав багшийн нэрэмжит худам монгол бичгийн ордон музей юм. Энд худам монгол бичгийн эрт эдүгээгийн дурсгал цөм багтан хадгалагдаж байна. Тэрчлэн сурагчдын хийсэн гар урлалын бүтээлүүд нь Өмнөд Монгол даяарт алдартай бөгөөд гадны дотны олон захиалагчдын талархлыг хүлээдэг гэнэм. Хоолны цагаар ширээн дээр сурагч, багш нарын хөдөлмөрөөр бий болсон шинэ ургацын ногоо алаглаж, тавганаа хүлэмжинд ургуулсан жимс жимсгэнэ шүүдэртэн гялалзах бүлгээ.

6. Отог хушуун дахь “Монголын нууц товчоо”ны музейд морилон саатсан минь юутай их завшаан бэ? Монгол үндэстнийхээ анхны түүхт дурсгалын бичигэнэхүү зохиолоор чинхүү бахдах сэтгэл минь энд гал мэт дүрэлзэн бадрав л. Хамгийн эхлээд нүд булаах үзмэр гэвээс хоёр метр орчим өндөр хааш, хаашаа 70-80 см орчим тэгш дөрвөлжин хаш цагаан чулуун багана дээр худам монгол бичгээр сийлж алтадсан “Монголын нууц товчоо”. Энэ чулуун багана зохиолын хуудасны тоотой тэнцүү болой. Энэчлэн 2000 үхрийн шилбэний ясан дээр бичсэн нь ч байна. Энэ бичвэр Гиннесийн номд бүртгэгджээ. Мөн шаазан дээр, үхрийн ширэн дээр, цаасан дээр,модон дээр, зэсэн дээр гээд үргэлжилнэ. Музейд дэлхийн 30 гаруй улс оронд хэвлэгдсэн “Монголын нууц товчоо” хүндэт байраа эзэлсэн байна. Үзэсгэлэн музейн саран танхимаас гарч наран танхимд гарч ирвээс мөн л “Монголын нууц товчоо”-г худам монгол бичгээр алтдан сийлсэн бичвэр үргэлжлэх бөгөөд нарны гэрэлд алтанхан өнгө цацруулан гялбалзана. Төгсгөл хэсэгт энэхүү музейг босгоход хандив өргөгсөдийн нэр байх бөгөөд эхэн хэсэгт Монгол Улсын Ерөнхийлэгч Халтмаагийн Баттулгын нэр дурайх аж.

7. Тайзан дээр ордос үндэстнийхээ хувцасаар гоёсон 10 бүсгүй эгнэн зогсож, өмнүүр нь мөн төдий тооны эрчүүд ёс журмыг баримтлан сууж гүр дуугаа дуулав. Гүр дууны аялгуу нэг наашлан нүргэлж, нэг цаашлан цангинах ажаам. Хөгжимгүй атлаа эгэлгүй найрсуу, мөхөлгүй уянгатай нь юуных вэ? Хангин хошууны “Гүр дууны төв”ийн авьяастнуудад бишрэв. Тэд өнгөрсөн жил улсын их баяр наадамд Ордос нутгаас хүрэлцэн ирж “гүр дуу”-гаа монголчуудад өргөн барьсан нь урлаг судлаачдын анхаарлыг ихэд татжээ. Гүр дууны нэр нь хүртэл сэтгэл үйсрэм уянгалаг. “Найман сарын навч”. Нэрийг нь сонсонгуут л буй бие сэрчигнээд явчихаж байгаа юм шүү дээ. Гүр дүү гурвантаа эгшиглэв. Дараа нь гүр дууны музейгээр зочлов. Гүр дууны үүсэл, гарал, эдүгээг хүртэл эгшиглэж ирсэн замнал нь бартаа саадтай ч энэ нутагт амь тасралгүй үргэлжлэн эгшиглэнэм. Хүүхэд багачууддаа ч өвлүүлэн сургаж байна. Айл гэрт ч гүр дуу уянгалнам. Бид боржигон Батчулууныд зочлох үед эхнэр Хөгжилцэцэг өөрийн найз хэдэн бүсгүйчүүдтэй шинэ цагийн гүр дуу дуулав.

Бор юу мориндоо

Эмээлээ тохоод хаашаа чиг явах билээ… хэмээн цангинуулахад нь хоолой дээр уй шаналан торж, нүдний нулимс өөрийн эрхгүй бөмбөрөв. Нээрэн чиг хаашаа явахсан ч билээ…Тийнхүү эмтэрчээ суутал мөнөөх дуу

Богд эзний төрсөн нутгаа

Эргэж үзэхээр явсан юм уу даа гэж үргэлжилнэм бүлгээ.

Сүүлд мэдэхнээ нь энэ дууны шүлгийг бидний хөтөч, Улаанбаатарын их сургуулийн докторант, ордос нутгийн найрагч Э. Бадрангуй бичсэн байв. Даруухан энэ идэрмэг эр Үүшин хошуун дахь төрсөн гэртээ урьж зочилсон төдийгүй өөрийн аав, монгол анагаахын уламжлалын нэрт эмч Эрхэтдоржийн Эрдэнэбаяраараа хүн бүрийн судсыг нэг бүрчлэн бариулж зөвлөгөө сургамж өгүүлсэн билээ.

8. Ордос нутгийн зохиолчидтой нэг бус удаа уулзаж, шүлэг зохиолоо уншилцан, “яруу найргийн ой”н хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлж, номоо солилцож явав. Монголын Зохиолчдын байгууллага үүссэний 90 жилийн ойд зориулсан энэ аяллаас Ордос нутгийн тухай нэгэн ном мэндлэх ажу. “Гэгээн хаан” тэргүүт түүхэн романууд нь Ордосын номын сангийн хойморт заларсан зохиолч С.Товуудорж эдгээр романаа хэрхэн бичсэнээ ярьж, зохиолч Л.Нямготов үлгэрийн зурагт номуудаа ордос нутгийн хүүхэд багачуудад дурсгаж, Байгаль орчны гавьяат ажилтан, яруу найрагч Б.Чимид шинэ бичсэн шүлгүүдээ асч бадартал уншиж явав. Хангин хошууны зохиолчдын нийгэмлэгийн гишүүдийн уламжлалт монгол яруу найргийн ая дан, эгшиг найрсалд татагдан урамшчухуй.

9. Ордос нутаг хотжиж байна. Хошуу, балгас бүр нь шинэ дүүргээр хаяагаа тэлж өргөжижээ. Монгол үндэсний хээ хуар бүхий байшин барилга, морь малын хөшөө энд тэндгүй харагдана. Аяны дөрөө мултлан Эзэн Чингисийн онгондоо мөргөж, хүсэл юугаа шивнэв. Хаандаа мэхийн залбирч шүлгээ сонсгов.

Нанхиад гүрнийг аравчилж

Наран улсыг саравчилж

Номхон дөлгөөн далайгаас

Намхан морьдоо усалсан

Эзэрхэг түрэмгий дээдсийн минь

Хүчирхэг эрэмгий зориг-мөсөн уул шиг гүндээн ёсон жудагт хүндээн оршсоор л байгаа болохоор:

Домогт Бурхан-Халдун минь

Довцог болоогүй уулаараа байна

Долгис цалгис таслаагүй

Онон, Хэрлэн, Туул-аараа байна

Альпийг давсан хүлэг минь

Адуун зүсний өнгөндөө байна

Алтан ураг Чингис минь

Ариун дагшин онгондоо байна

Чинжаал Кавхазыг мохоож

Цүнхээл Днеприйг цалгиаж

Хар далайн эрэг дээр

Бар жилээр өвөлжсөн

Домог бадрангуй дээдсийн минь

Омог задрангуй зүрх- мэлмийдээ галтай үрсдээн өлмийдөө дөрөөтэй эрсдээн цохиолсоор л байгаа болохоор:

Шившиж татсан сум минь

Есүхэй мэргэний байндаа байна

Агсаж зүүсэн сэлэм минь

Есүүл цэцний хуйндаа байна

Дөл цэлмэг зориг минь

Өөдөө соёмбын галдаа байна

Хол нүүдлийн зөрөг минь

Хүннү чулуут талдаа байна

Цамхаг Вавилоныг бөхөөсөн ч

Таж Махгалыг бүтээсэн

Гүнж дэлхийг бөгтөрсөн ч

Манж хаантанд бөхийсөн

Цөхрөвч босоогоороо дээдсийн минь

Сөхрөвч асаагаараа хүслэн-

Цээжний гүнд минь бадаглан

Чин зүрхэнд минь бадамлан ассаар л байгаа болохоор-

Долоон бурхан минь бөхөхгүй

Азын цолмонт тэнгэртээ байна

Дорнын Монгол минь мөхөхгүй

Ази эхийн энгэртээ байна

Олмоон чангалж мордсон

Дээдсийн цадиг минь мөртэйгөө байна

Он оны зурхай дээр

Миний Монголчууд морьтойгоо байна.

“Морьтой түүх” шүлгийн баатрууд болохМорьтон баатруудын хөшөөг зорин очив. Хажуухнаа Алунгоо эхийн баримал сүндэрлэсэн харагдана. 99 гишгүүрт шатаар уруудан буулаа. Чингисийн онгоны байгууламж бүрэн бүтэн цогцолбор болон өргөжжээ.

Өмнөд хөршийнхөн монгол соёл, түүх уламжлал, ном судартай танилцъя гэсэн хүсэлтэй хэн бүхнийг Ордос нутагт татах бодлогыг тун сайн хэрэгжүүлж байна. Хэрэгжүүлээд зогсохгүй энэ бодлогоо ил тод зарлан тунхаглаж байна. Зүгээр ч нэг зарлан тунхаглаад зогсохгүй бүтээн байгуулалтаараа даллан дуудаж байна. Монгол туургатны голомтыг сахисан бид энэ мэт бодлогын өмнө сөхрөн унах учиргүйсэн… Тэртээ хойно Ордос нутаг дуниартан үлдэв. Хур бороотой сайхан зунтай байна. Хайлаас нахиалж, нарс найгаж, гацуур ганхах бөлгөө. Элсэн хөрс нь хиаг, царгас, уд, харгана, чавганы моддоор бэхжин ногоорчээ. Ордос нутаг ган гачигт нэрвэгдэхээ нэгэнт больжээ.

Моддынх нь сүүдэр хүртэл ногоон туяа татуулан сэрүү дааж харагдах ажу. Аяны жолоо эргүүлсэн бид Монгол эх нутаг руугаа яаран довтолгоном билээ. Хэдэн зууны тэртээ өвөг дээдэс минь морин дэл дээр галигуулж явсан тэр л замаар шүү…

Данзангийн НЯМАА

2018.05.25- 06- 01.

Улаанбаатар- Замын-Үүд- Эрээн- Хөх хот- Ордос.