Month: May 2018

Цэвээнравдан том хүү, зээгийн хамт

Уйлган голоос төрсөн ууган аварга Ж.Цэвээнравдангийн том хүү гавьяат барилгачин Ц.Батбаяртай ярилцлаа.

---

-Аавын тань төрж өссөн нутаг, усны талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Миний аав Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын нутаг Уйлган голын хөвөөнд 1918 онд харуул занги Жамсрангийн голомтод төрсөн. Аавыг бага байхад эцэг нь өнгөрч, ээж дүү хоёртойгоо өнчирч хоцорсон юм гэсэн. Өсвөр насандаа Даян дээрхийн хийдэд лам багшид шавилж түлээ усыг нь зөөж, тогоо шанагыг нь барьж өгч байж. Ингэж аж төрж байтал 1930 оны хэлмэгдүүлэлт эхлэх үед ээж, дүү хоёртойгоо мал маллаж байгаад цэргийн албанд татагдсан түүхтэй.

-Цэргийн албанд очоод барилдаж эхэлсэн үү. Улсын заан “цагдаа” Д.Содном гэж хүн сайн бөх болохыг нь таньж, бөхийн замд хөтөлсөн гэдэг юм билээ?

-Миний аав бөхийн спортоор хожуу хичээллэж эхэлсэн. Энэ нь ч амжилтад нь эергээр нөлөөлсөн юм болов уу гэж боддог юм. Бие хаа нь тэгширч, эр бяр нь жагссан хойноо барилдаж эхэлсэн байдаг. 1941 оны зун мал эмнэлгийн цэрэг байхдаа барилдах санаатай хотоор явж байгаад комендантын хоёр цэрэг таарч даргадаа аваачиж өгсөн гэсэн. Очоод барилдахаар яваагаа учирлатал “Оргож ирчихээд олигтойхон барилдаарай” гээд цэнгэлдэх рүү дагуулж явсан гэнэ лээ. Цэрэг хувцастайгаа ноцолдоод хоёр давахад нь нөгөө цэргийн дарга нь зодог шуудаг олж өгөөд барилдуулж байсан талаар аав сүүлд дурсаж ярьдаг байсан. Аав ч итгэлийг нь алдалгүй сайн барилдаж үзүүр булааж байсан гэсэн. Хожим нь нөгөө даргатайгаа танилцахад 1931 оны улсын наадамд долоо давж улсын заан цол хүртсэн Долгорын Содном гэж бөх болж таарсан. Чөлөөний хуудасгүй явж байсан цэргийг шууд хорьчихолгүй барилдуулсан нь ирээдүйд сайн барилдахыг нь олж харсантай холбоотой гэж Д.Содном заан сүүлд хэлж байсан.

-Таны аав 1943 оны наадмаар заан болж байсан шүү дээ. Энэ наадмын талаар аав тань юу хуучилж байв?

-1941, 1942 оны наадмуудад аав барилдаж доогуур даваанд унасан нь их сургамж болсныг нь сонссон. Бөх хүнд зөвхөн бяр биш мэх, арга ухаан хэрэгтэйг ойлгосон юм билээ. Аав минь 1943 оны наадамд долоо давж заан болоод Архангайн “суудаг” Содов арсланд өвдөг шороодсон. Тус наадамд түрүүлэх боломжоо алдсан гэж ярьдаг байсан. Тэр жил түрүүлэх өрсөлдөөнд байсан дархан аварга Б.Түвдэндорж тавын даваанд уначихсан юм билээ. 1943 оны наадмын түрүү үзүүрт үлдсэн “суудаг” Содов, “аат” Лувсанжамц нарыг аав хаяж сурсан байсан юм билээ. “Цол авч сэтгэл хөөрөхөөр барилдаандаа төвлөрч чадахгүй байсан” гэж аав хуучилж байсан.

Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойгоор Б.Түвдэндорж аваргыг давж түрүүлж буй нь

-1945 оны улсын их баяр наадамд Б.Түвдэндорж аваргатай үлдэн үзүүрлэж Монгол Улсын арслан цол хүртэж байсан. Энэ талаар нь ярихгүй юу?

-Ардын хувьсгалын 24 жилийн ойгоор найм даван үзүүрлэж “Улам нэмэх арслан” цол хүртэж байсан гэсэн. Аавыг маань энэ үеэс л бөх сонирхогчид наадмын түрүү бөхийн тааварт оруулж эхэлсэн юм билээ. Гэсэн ч түрүүлж өгөхгүй явсаар 1951 онтой золгосон байдаг.

-Ж.Цэвээнравдан аваргыг 1947 оны наадмын түрүү бөхөөр нэрлэж байсан ч санасандаа хүртэл барилдаж чадаагүй унасан гэдэг?

-Тэр оны наадмаар дархан аварга Б.Түвдэндорж, Ц.Чимэд-Очир нар монгол бөхөө сурталчилахаар Чехийн Прага явчихсан байсан болохоор “Энэ зуны наадам Цэвээнравдан арслангийнх болно” гэж олон хүн ярьж байсныг ахмадууд дурсдаг. Аав долоо давж их шөвөгт үлдээд Хязгаарын газрын залуу бөх Ш.Батсуурийг амлаж барилдаад доогуураа гүйлгээд уначихсан гэсэн. Ш.Батсуурь гуай ч тэр жил од нь гүйж анхныхаа түрүүг авч байсан түүхтэй. Наадмын дараа Б.Түвдэндорж, Б.Чимэд-Очир аваргууд ирээд Налайхын наадмаар “Эзгүйд түрүүлсэн арслангийн бярыг шалгана” гээд Ш.Батсуурь арсланг амлаж барилдаад хоёулаа унаж байсан гэсэн. Үүнээс үзэхэд Ш.Батсуурь ямар хэмжээний бөх байсныг илтгэж байгаа юм л даа.

-Аварга цол хүртэж байсан наадмынхаа талаар аав тань юу гэж хуучилж байв. Хүнд бэртэлтэй барилдаж түрүүлсэн талаар ном зохиолд тэмдэглэсэн байдаг?

-Аав 1951 оны хавар циркийн үзүүлбэрийн дундуур явагддаг барилдаануудад тогтмол зодоглож байсан нь сайн бэлтгэл болсон талаар сүүлд надад хэлж байсан. Тэр жил наадмын өмнө долдугаар сарын 9-нд голын цэнгэлдэхэд зодоглож Нисэхийн “тавхай” Лувсан заантай барилдахдаа бугуйгаараа дарж унаад мулталчихсан гэсэн. Тухайн үед эмнэлэг байсан биш, ямааны халуун арьсаар боож, хар цайгаар шавшиж байгаад л барилдсан юм билээ. Бүртгүүлэхэд нь баяр наадмын бөхийн комиссын дарга Баяр “Ийм гартай яаж барилдах юм. Бэртлээ сэдрээчихвэл цаашдаа барилдаж чадахгүй. Залуу хүн олон наадамд барилдана. Энэ жилдээ өнж” гэхэд нь аав “Энэ жил миний бэлтгэл сайн байгаа, заавал барилдана” гэж зөрүүдлээд гарсан гэсэн. Баруун гар нь атгаж ч чадахгүй байсан болохоор зүүн гараараа л барилдаж долоо давсан талаараа ярьж байсан. Аав хожим нас өндөр болсон хойноо “Бэлтгэл ханаад бяр ороод ирэхээр бөхчүүд жижигхэн харагддаг” гэж ярихыг сонссон.

-Их шөвөгт үлдээд Ш.Батсуурь аваргатай барилдсан барилдааных нь талаар ярихгүй юу. Өмнөх улсын наадмаар гурван ч удаа Ш.Батсуурь аваргад өвдөг шороодоод байсан шүү дээ?

-Ш.Батсуурь их ширүүн барилдсан гэж ахмад бөхчүүд хуучилдаг. Аварга зайлж гуядахад аав бэртэлтэй гараараа суйлж салтаадаж өргөөд тавьчихсан юм билээ. Хоёр гартай байхдаа гурван жил даваагүй бөхөө ганц гараараа барьж хаячихаад бяр нь улам нэмэгдэх шиг болсон гэж сүүлд хэлж байсан. Арвын даваанд аваргын тохойн дороос алгадаад ганхасхийхэд нь харцагадаж дайрч ард нь гарч давж байгаа зураг нь одоо хананд өлгөөтэй байгаа.

Ж.Цэвээнравдан аварга гэргийн хамт

-Ж.Цэвээнравдан аварга гол төлөв ямар мэх хийж барилддаг байсан бэ?

-Гар урттай хүн байсан болохоор суйлах, халбагадах, харцагадаж дайрах, тонгорох мэх хийдэг байсан. Аварга, арслан цол хүртэхдээ гол төлөв суйлах, тонгорох мэх хийсэн гэж ахмад үеийн бөх сонирхогчид ярихыг нь олон удаа сонссон.

-Аварга тийм удаан барилдаагүй нь бэртэл гэмтэлтэй холбоотой юу?

-Түрүүлснийхээ дараа аав бэртэл, гэмтлээ илааршуулах гээд халуун рашаанд орсон юм билээ. Энэ нь сөргөөр нөлөөлж эрт барилдахаа больсон гэж манайхаар ирсэн ахмадууд хэлж байхыг нь сонссон. Аав түрүүлснийхээ дараа нь нутгаасаа хоёр залууг дэмжиж улсын цолны босго алхуулсан гэсэн.

-Зан чанарын хувьд ямар хүн байв?

-Дэндүү даруухан хүн байсан. Настай болсон хойно нь “Хамт наадмын талбай оръё” гэхэд “Би ийм муухай болчихоод, муухайгаа хүнд харуулах юм уу” гэж хэлж байсан. Их гэр амьтай хүн байсан даа. Найрсаг, нөхөрсөг хэрнээ шооч зантай. Аавын ёжилж хэлсэн үгнээс хүн буруугаа ухаардаг. Хатуу ч, үнэн үгтэй хүн байсан даа.

-Танайхаар бөхчүүд их ирнэ биз?

-Улсын арслан Ц.Бадам-сэрээжид, “хужаа” Ө.Чүлтэмсүрэн гээд арслангууд ирж даалуу тоглодог байсан. Ш.Батсуурь аварга ирж аавтай хууч хөөрнө. Нэг өдөр Ш.Батсуурь аварга манайд ирээд “ Нэгэн цагт наадмын дэвжээнд өрсөлдөж явсан Б.Түвдэндорж, Чимэд-Очир хоёртойгоо тухтай ярьж сууж ч амжилгүй алдчихлаа. Одоо хоёулаа холбоотой байя” гэж хэлж байж билээ. Хааяа дархан аварга Д.Дамдин орж ирнэ. Ирэхээр нь аав ээжид “Эхнээр, ангийн чинь хүүхэд ирлээ. Цай хийж өг” гээд хэлнэ. Ээж Д.Дамдин аваргатай Цагаан-Үүрт нэг ангид сурч байсан юм билээ.

-Та аавынхаа ямар чанарыг биширч байсан бэ?

-Аавынхаа оюун ухааныг биширдэг байсан даа. Ердөө гуравдугаар ангийн боловсролтой хүн гэхэд л том Сангийн аж ахуйн ерөнхий нягтлан, Хөдөө аж ахуйн, материал техникийн хангамжийн баазын дарга зэрэг албан тушаалуудыг хашиж байсан. Дээрээс нь хүүхдүүддээ их халамжтай. Өглөө эрт босоход амттай хоол, цай бэлдчихсэн сууж байдаг сан.

-Та аавтайгаа нутаг руугаа очиж байв уу?

-Хамт очиж амжаагүй шүү. Сүүлд нас өндөр болсон хойноо нутаг руугаа очих хүсэл байсан болов уу гэж одоо боддог юм. Бид ч ажил албатай байсан болохоор хэлж ярьдаггүй байсан байх. Тэр үед ч өнөөдрийнх шиг унаа тэрэг элбэг байсангүй л дээ.

-Аварга хүүхдүүдээ бөх болгоно гэж хэлж байв уу?

-Аав маань хүүхдүүдээ заавал бөх болгоно гэж шахаж байгаагүй ээ. Нас, бие гүйцэхээрээ барилдах хэрэгтэй гэж зөвлөдөг байсан. Намайг 24-тэй байхад “За, хүү минь бие нь сайхан хөгжөөд одоо л барилдвал зүгээр” гэж хэлсэн л дээ. Би тэр үед бөх гэхээс илүү волейболын спортод сонирхолтой байсан. Одоогоор аавыг залгаад барилдах бөх манайхнаас хараахан гараагүй л байна. Хэдэн зээ нараа л барилдах болов уу гэж харах юм даа.

-МАНСУУРУУЛАХ БОДИС ТАРЬЖ ХЭРЭГЛЭДЭГ ХҮМҮҮСИЙН 50 ХУВЬ НЬ ЭЛЭГНИЙ C ВИРУСИЙН ХАЛДВАР АВСАН БАЙДАГ ГЭСЭН СУДАЛГАА БИЙ-

Сэтгэцийн Эрүүл мэндийн үндэсний төвийн төсөл хөтөлбөр хариуцсан мэргэжилтэн, эмч Ж.Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Сүүлийн үед мансууруулах бодист донтох тохиолдол ихэссээр байгаа гэсэн мэдээлэл хэр ортой вэ. Мансууруулах бодисын хүний биед үзүүлдэг сөрөг нөлөөний талаар мэдээлэл өгөөч?

-Мансууруулах бодис хүний бүхий л эрхтэн тогтолцоог гэмтээж, хоромхон зуур хэрэглэхэд нь аюултай байдалд аваачдаг. Мансууруулах бодисыг их хэмжээгээр хэрэглэвэл элэгний архаг үрэвсэл, сүрьеэтэй болно. Зам тээврийн осолд өртөх, осол үйлдэх, тун хэтрүүлснээс болж амиа алдах хүртэл эрсдэлтэй. Мөн мансуурсан үедээ амиа хорлох оролдлого хийх, хүчирхийлэлд өртөх зэрэг маш олон асуудал үүсч эхэлнэ. Цагдаагийн байгууллагын тоон мэдээ, манай төв дээр сэтгэцийн шинжилгээ хийлгэдэг байдлаас үзэхэд мансууруулах бодистой холбогдож, гэмт хэрэгт холбогдсон хүний тоо өссөн байна лээ. Өсвөр үе, залуучуудын дунд хэрэглээ нь ихэссэн. Тэдэнд анхаарсан үйлчилгээ үзүүлдэг тусгай комисс ажилладаг. Энэ талаар үндэсний хэмжээнд хийгдсэн бодитой статистик судалгаа одоохондоо алга. Мансууруулах бодистой холбоотой бүртгэгдэж байгаа гэмт хэрэг, хил гаалиар гаргах, хэрэглэх тээвэрлэх, зарж борлуулах зэрэг нь нөхцөл нь нэмэгдсэн.

-Мансууруулах төрлийн бодис төв мэдрэлийн системд илүү хор уршигтай гэл үү?

-Төв мэдрэлийн систем буюу уураг тархийг гэмтээдэг. Ер нь мансуурна гэдэг нь хүн хордлогод орж байна гэсэн үг. Үүнээс гадна тархины эсүүдийг тодорхой хэмжээнд мөхөөж, гэмтээдэг.

Тархины онцлог гэж байна. Хүний идэж уусан, гаднаас орж буй зүйлүүд цусанд шимэгдэж, хүний биеийн бүхий л эд эрхтэнд очдог. Тархинд аюул учруулах уу, үгүй юу гэдгийг хянадаг шүлтүүр гэж байдаг. Тархинд аюул учруулахаар гадны нөлөөнөөс өөрийгөө хамгаалах зохицолдолгоотой. Өөрөөр хэлбэл хориг гэсэн үг. Мансууруулах бодис хоригоос зөвшөөрөл авахгүйгээр шууд тархинд нөлөөлдөг. Байгалиас хүнд заяасан хамгаалах тогтолцоонд захирагддаггүй. Тэгэхээр хар тамхийг хүний уураг тархинд очоод шууд гэмтээх нөлөө үзүүлдэг гэж ойлгож болно. Тухайн хүний нас, хэдий хугацаанд хэрэглэсэн, ямар төрлийн бодис хэрэглэсэн гэдгээс хамаарч, үйлчлэл нь янз бүр байдаг. Хүний бодол санаа, сэтгэл хөдлөл, мэдрэхүй, биеэ авч яваа байдал зэрэг бүхий л зүйлст сөрөг нөлөөтэй.

-Мансууруулах бодист донтох үзэгдэл голчлон хэдэн насныханд ажиглагдаж байна?

-Мансууруулах бодист донтох эмгэгтэй хүнийг тусгай оношлогооны шалгуураар оношилно. Мансууруулах бодисыг их хэрэглэдэг үү гэдгийг мэргэжлийн эмч үзэж, мэргэжлийн баг ажиллаж байж, тогтооно. ДЭМБ-аас гаргасан олон улсын өвчний аравдугаар ангилал гэдгээр донтсон эсэхийг оношилж болно. Мөн Америкийн сэтгэцийн эмч нарын холбооноос гаргасан DSN-5 гэдгээр оношилдог. Оношлогоог зайлшгүй мэргэжлийн эмч хийдэг. Сорилт тестүүд ч авдаг. Хэрэглэсэн байгаа эсэхийг үнэлэхийн тулд цус, шээснээс шинжилгээ авна. Мансууруулах бодисын хамааралд орчихсон гэдгийг мэдэх маш энгийн. Тухайн бодисыг хэрэглэхгүй байхаар зовиур илэрдэг. Архи уусны маргааш шарталтын шинж тэмдэг илэрдэг дээ. Шарталтаа тайлах гэж хоёр гурван хоног дараалж, архи уувал донтох тал руугаа орж байна гэсэн үг. Мансууруулах бодисыг хэрэглэхгүй бол ижил хэмжээний мэдрэмж авахын тулд хэмжээгээ нэмэгдүүлэх нь донтолтын нэг хэлбэр. Мөн хэрэглээндээ тавих хяналт нь суларч эхэлдэг. Чичрэх, салганах, хөлс гарах, айдас түгшүүртэй байх, уурлах, бухимдах зэрэг олон шинж бий. Тэдгээр илэрч буй шинжүүд тухайн бодисоо хэрэглэхээр алга болдог. Мансууруулах бодистой холбоотой хэрэгт 16-35 насныхан холбогддог. Олон төрлийн бодис бий. Хар тамхи, тамхи, цавуу, газ, мөн хүмүүсийг тайвшруулж, унтуулдаг, сэргээдэг бодисууд ч байна. Өвдөлт намдаана. Хамгийн наад зах нь арван дэд бүлэгт хуваагдана. Энэ дотроо задарна. Дэлхийн Эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргадаг жагсаалтад бодис төрлийн байнгын өөрчлөгдсөн байдаг.

-Сэтгэцийн Эрүүл мэндийн үндэсний төвд архины хамааралд орсон хүмүүс их ирдэг үү?

-Сүүлийн үед архины хэрэглээ буурахгүй байгаа. Манай Сэтгэцийн Эрүүл мэндийн үндэсний төвийн Донтох эмгэгийн клиник 30 ортой. Тэнд хүмүүс байнгын тасралтгүй хэвтэн эмчлүүлдэг. Зарим тохиолдолд оочер ихтэй тул хүлээх ч үе байна. Архины хамааралтай, асуудалд орчихсон хүмүүс манай төвд хандагсдын 98 хувийг эзэлж байна. Мансууруулах бодисын хамааралтай хүмүүс ирж байгаа. Гэхдээ олноор биш. Энэ бодисын хамааралд орчихлоо гэх нь харьцангуй бага. Учир нь мансууруулах бодисыг нууц далд хэлбэрээр хэрэглэдэг. Хуулийн асуудал яригддаг шүү дээ. Манай төв албадан эмчилгээ биш, сайн дурын үндсэн дээр хэн нэгэн өөрөө эсвэл гэр бүлийнх нь хүн авчирдаг. Насны хувьд бүх насныхан байна. 20-60 насныхан гэж ойлгож болно.

-Архины хамааралд орсон эмэгтэйчүүд танайд ханддаг уу?

-Манай улс эмэгтэйчүүдийн саатуулах байртай. Тэрхүү байгууллагатай манайх хамтарч ажилладаг. Эмэгтэйчүүд архи согтууруулах ундаа хэрэглээд хэн нэгэнтэй маргасан, зөрчил гаргасан, зодолдсон, хулгай хийсэн байдаг. Үүнийг дагаж архи согтууруулах ундааны хэрэглээ нь ч нэмэгдсэн байна лээ. Архийг хоног дараалж ууна гэдэг өөрөө аюултай. Гурав, түүнээс дээш хоног хэрэглэж байгаа бол эргэлзэхгүйгээр эмчид үзүүлж, эмчлүүлэх ёстой. Тухайн хүн өөрөө өөрийнхөө хэрэглээнд хяналт тавьж, анхаарч эхлэх хэрэгтэй. Тэр хэвээрээ байвал архинд донтох эмгэг рүү ойртож, орж байна гэсэн үг. Хэрвээ өөрөө эргэлзэж байгаа бол мэргэжлийн эмчид хандаж, зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Ингэж байж оношоо тодорхойлно. Архинд донтчихсон хамааралд орсон хүн зан төрхийн хувьд эрс өөрчлөгдсөн байдаг. Даруухан, үг дуу цөөтэй, нийтэч байсан хүн уурлаж бухимдах, бусадтай таарч тохирохгүй, түрэмгий зантай болчихдог. Төрөлх зан нь өөрчлөгддөг. Зорилго, зорилтоо умартах, гэр бүлийнхнийхээ өмнө хүлээх хариуцлагаа умартах, гүйцэтгэх үүргээ мартах, хүүхдэдээ цаг гаргахгүй байх гэх мэтээр хэвийн биш болж ирдэг. Хүний амьдралын хэвийн нөхцөл байдал өөрчлөгдөнө. Тухайн хүнээс гадна хамт ажилладаг хүн, аав ээж, ах дүүс нь хүртэл зовж, хүнд байдалд ордог.

-Бага насны хүүхэд зурагт үзэж, андройд утсаар тоглох тохиолдол их байна. Эцэг эх нь тухайн хүүхдийг болиулж, утсаа авах гэхэд нь уурлаж, хашхирдаг. Энэ нь утсанд донтох, хамааралд орох хэлбэр мөн үү?

-Бага насны хүүхдэд утас, таблет өгөх шаардлагагүй. Учир нь тухайн хүүхэд утасны хор уршиг, ямар түвшинд хэрхэн хэрэглэх ёстой вэ гэдгийг ч мэдэхгүй. Удаан хугацаагаар тогловол ямар сөрөг нөлөө үзүүлэх вэ гэдэгт цогц нэгдсэн ойлголт байдаггүй. Иймээс 14, 15 нас хүртэлх хүүхдэд ухаалаг утас бариулах, өгөх хэрэггүй. Хэрэв тоглуулаад байвал тоглох гээд байдаг л хүүхэд болно. Дуртай болж, дахин тоглохгүйгээр байж чадахаа болино гэх зэрэг сөрөг талтай. Хичээл номоо хийхээ болино. Яваандаа утсыг нь авахаар уурлана, уйлна. Энэ нь тухайн хүүхэд утасны хамааралтай, хараат болж байна гэсэн үг. Иймээс багаас нь анхаарах хэрэгтэй. Анзаарахгүй явж байгаад асуудал хүндэрсний дараа анзаарахад оройтчихсон байдаг. Аливаа зүйлд донтож, хамааралд орсон үед нь эмчлэхэд хэцүү. Буруу зүйлс, хэвшлийг нь засахад их хугацаа орж, хүч хөдөлмөр зарцуулна. Гэтэл хамааралд ороогүй хүүхэд татаж авахад их амар. Хамааралд орсны дараа анхаарна гэдэг хэцүү асуудал. Донтох эмгэгээс урьдчилан сэргийлэхийн төлөө хүн бүр ухаалаг байж, ёс зүйтэй, аливаа зүйлийн хэрэглээндээ хяналт тавих нь чухал. Сүүлийн үед хүмүүс харьцангуй мэддэг болсон байна лээ. Нийт хүмүүсийн ойлголт сайжирсан. Өмнөх шигээ юу ч бодохгүйгээр хүүхдээ хараа хяналтгүй орхих нь багассан юм билээ.

-Кока коланд донтуулах бодис бий юу. Бага насны хүүхдүүд кола уухгүй бол уурлаж, аав ээжээсээ нэхдэг болсон гэх мэдээлэл саяхан сошиалаар цацагдсан. Ийм асуудлаар танайд хандсан тохиолдол байгаа болов уу?

-Тийм тохиолдол гараагүй. Хүмүүсийн дунд коланд татагдах, донтуулах бодис байдаг байх гэсэн яриа гардаг. Ерөнхийдөө кола уухад ямар эрсдэлтэй вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Газтай ундаа нь цусны сахарын хэмжээг нэмэгдүүлдэг, ясны сийрэгжилттэй болгодог. Амьдралын зөв хэв маягтай байвал асуудлаас гарч болно.

Мансууруулах бодисоос ангид байхыг насан туршдаа баримтлах хэрэгтэй. Сонгож болохгүй сонголт гэж байдаг шиг хязгаар, хяналт тавих хэрэгтэй. Эрүүл саруул ухаанаар бодоод аливаа зүйлийг бодож байж шийдвэр гаргах нь чухал. Өнгөцхөн, буруу ойлголттой байвал хэнэггүй зангаасаа болоод асуудалд орчихдог. Дараа нь хүн их зүйлийг золиослох хэрэгтэй болдог. Асуудлаа шийдэж чадахгүй байвал мэргэжлийн байгууллагад хандаж, зөвлөгөө авах хэрэгтэй. Мансууруулах бодисоос иргэн бүр ангид амьдрах боломж байгаа нь сайн мэдээ шүү. Дэлхий нийт, бүхий л улс орон тэмцээд явж байгаа. Мансууруулах бодистой холбоотой асуудлыг шийдчихсэн улс орон гэж байхгүй. Гэхдээ сайн менежмэнтээр зохион байгуулаад, урьдчилан сэргийлж, эмчилгээний сайн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж чадсан улс байна. Мансууруулах бодисын хэрэглээг бууруулж чадсан сайн туршлагууд ч бий.

-Мансууруулах бодисын хэрэглээ ямар байгаа талаар дэлхийн хэмжээний судалгаа гэж байна уу?

-Тодорхой жилийн давтамжтайгаар дэлхийн мансууруулах бодисын тайланг гаргадаг. 2012 оны байдлаар 162-324 сая хүн мансууруулах бодисыг хамгийн багадаа нэг удаа хэрэглэсэн гэсэн судалгаа бий. Иймээс мансууруулах бодисын хэрэглээ дэлхий дахины томоохон тулгамдсан асуудал болоод байгаа. Нийт 16-39 сая асуудалтай хэрэглэгч байна гэж үзсэн. Энэ нь мансууруулах бодисын хамааралд орсон хүний тоо юм. Хэрэглээтэй холбоотой олон асуудал гарч ирдэг. Тухайлбал, мансууруулах бодисыг тарьж хэрэглэдэг хүний тоо 2012 оноос хойш 8.9-22.4 сая болсон. Эдгээрийн 13.1 хувь нь ДОХ-ын шинжилгээгүй гэж гарсан. Ойролцоогоор 50 хувь нь элэгний C вирусийн халдвар авсан байдаг гэсэн статистик бий.

Эрх барьж байгаа намын бүлэг Их хуралд 65-уулаа сууж байна.Өнөөдөр тэд олонх болоод төр барьж байгаа хувь заяа нь С.Баярын хүчин зүтгэлтэй шууд холбоотой. Шинэ цагийн түүхэнд хар толбо үлдээсэн алдарт долдугаар сарын 1-ний хурц тэмцлээр МАН-ыг хаах боломж бүрдсэн байв. Бухимдал нь туйлдаа хүрч ассан иргэд, тэмцэгчид намын байрыг галдан шатаасан. Гэтэл С.Баяр намаа төлөөлж улаан нүүрээрээ гарч ирээд МАН-ыг аварсныг бүгд мэдэж л байгаа. Хэрэв С.Баяр ийм алхам хийгээгүй бол МАН өнөөдөр эрх барих нь байтугай Их хуралд ч суудал авч чадахгүй л байсан байх. Харамсалтай нь өнөөдөр тэд С.Баярыгаа яагаад тоохгүй байна вэ. Уг нь академик шинж чанартай, зарчимч, ноён нуруутай гэгддэг МАН-д хүндэтгэл, ёс зүй гэж баймаар юм даа. С.Баяр бол намын нэр хүндийг өсгөхөд асар их ажил хийсэн хүн.

Монголчууд Оюу толгойн том төслөөрөө дэлхийн газрын зураг дээр тодрох замыг С.Баяр тавьсан. Ийм том төслийг эхлүүлнэ гэдэг хэн хүний хийчихдэг ажил биш. Жинхэнэ улс төрийн эр зориг шаардсан шийдвэр байдаг. Харин С.Баяр Оюу толгойг хөдөлгөж чадсан. Монголчуудын 30 жилийн мөрөөдлийг биелүүлж, гадны хөрөнгө оруулалт татсан түүний гавьяаг хүн бүр одоо ярьж байна. Гэхдээ С.Баяр тухайн үед Оюу толгойгоос дутахгүй том шийдвэр гаргасныг хэн ч тоохгүй байх юм. Одоо манай улсыг тэжээж байгаа том орд болох Таван толгой бүхэлдээ хувьд очоод байсныг С.Баяр төрд эргүүлж авсан. Үүнийг хүмүүс санадаг болов уу. Эсвэл түүний шийдвэрт өсөрхсөн хүмүүс өнөөдөр шоронд явуулчихав уу.

Байгалийн баялагтай хэрнээ буурай хөгжилтэй орнуудын туршлагыг харахаар уул уурхайгаа хөрөнгө, мөнгөтэй улсуудад тавиад алдчихдаг. Нэгэнт хувийн өмчид очсон хөрөнгийг ард түмэн нь ч, төр нь ч мянга заргалдаад авч чаддаггүй. Бид яг л ийм зам руу явах гэж байсныг С.Баяр зогсоосон. Тэр үед Таван толгойн хувьцааг ард түмэнд тараана гэдгийг иргэн Дугар нарын хүмүүс дуугардаг байв. Ингээд С.Баярын Засгийн газар Таван толгойг хувийн компаниас хурааж, төрд авах замаар иргэдэд эзэмшүүлье гэсэн санаачилгыг гаргасан. Ингэж Таван толгойгоо авч үлдсэн гавьяатай хүнээ өнөөдөр шоронд явуулчихаар яаж Таван толгой хөдлөх юм бэ. Монголын төр зүтгэсэндээ халтай гэгчээр гавьяа байгуулсан хүмүүсээ барьж, хориод байх юм бол үнэндээ хөдлөх хүн олдохгүй л болов уу. Энэ Засгийн газраас Таван толгойг хөдөлгөх тал дээр ажиллахгүй байна гээд л нэхээд байдаг. У.Хүрэлсүх мэдээж шоронд орохыг хүсэхгүй шүү дээ.

Хэрэв С.Баяр, Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт нарыг шоронд унагахгүйгээр авч үлдвэл дараа дараагийн хүмүүст том дархлаа болно. Тэгж чадахгүй бол олон жил хүлээлт үүсгэсэн том төслүүд хөдлөхгүй, улс төрийн том шийдвэрүүд гаргах зориг, зүрхтэй хүн ч олдохгүй.