Month: April 2018

Аргалын удамт хонин сүрэг маань

Алагланхан сувдранхан өсөж байна

Халзан цагаанхан хурганууд нь хө

Хашаа дүүрэн тоглонхон байна…

Хөндийн цас хайлаад, бор шаргал толгодын нар ээсэн энгэрээр нялх хурганууд эхийгээ даган тонгочиж, малчны хотонд төлийн дуу цангинаад л, мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган жил айлчилдаг урин хавар Монголын сайхан оронд иржээ.

Улаанбаатар хотоос урагш гарч давхисаар Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт байх Оорцог уулын энгэрт хаваржиж буй малчин айлыг чиглэн жолоогоо заллаа. Аргалын утаа боргилсон малчны уяан дээр эмээлтэй хазаартай морь, хотоо манан соотолзох хоточ халтарыг эс тооцвол эзгүй байлаа. Энэ бол 30 гаруй жил буянт малаа өсгөн аж төрж буй энгийн нэгэн малчин айл болох Д.Чинбат гуайнх аж. Цаад уулын энгэрээр хонио эргүүлж явсан хүү биднийг хараад, нааш чиглэн хурдан хурдан алхсаар ирлээ. Бид ч түүнийг чиглэн гэлдэрсээр тосон очоод мэнд мэдэн энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэх хүсэлтэй байгаагаа хэллээ. Хүү тэр даруй аймгийн төв орохоор явсан ээж рүүгээ утас цохиж учрыг дуулгахад, ээж нь одоо төвөөс гарах гэж байна, хүлээнэ гэвэл бололгүй яахав гэдэг хариу хэлэв. Харин аав энүүхэн урдаас үхэрээ туугаад ирж байгаа, одоо нэг ямаа ишиглэх гэж байгаа, бас хоёр хонь хургалах гээд хэвтсэн байна. Шинэ хурга, ишигний зураг дарах уу хэмээн найрсгаар биднийг угтах хүү бол энэ айлын хамгийн бага хүүхэд бөгөөд аймгийнхаа ТЭМС-ийг дөнгөж төгсөөд ирсэн Ч.Чойсүрэн аж.

Бид гэрийн эзэгтэйг хүлээнгээ, цааш явж малын бэлчээрт аавтай нь уулзлаа. Эднийх энэ жил нийтдээ 300 шахам төл авахаас 40-өөд хонь хургалсан бөгөөд хургалсан хонио хургатай нь хойд уулаараа бэлчээчихэж, харин их хонь нь баруун урагшаа бэлчээрт гарсан байв. Нарны илч буурч байсан тул биднийг очиход бэлчээрээс их хонь нь наашилж байгаа тэр аж. Хонины захад очиход ишиглэх гэж байсан ямаа нь хоёр ихэр ишиг гаргачихсан, ишгэнүүдээ долоож байна, хажууханд нь мөн нэг хонь биднийг очихдоо зэрэгцэн хургалж байв. Төв удалгүй хурга эхдээ долоолгож, тэнцээд эхийгээ амлах аж. Харин очихоос өмнө гарсан ихэр ишигнүүд хэвтсээр л байх юм. Ер нь хурга тэр дороо тэнхэрдэг бол ишигнүүд ийн хэвтэж, хэвтэж хэзээ хойно босоод эхийгээ амладаг гэнэ.

Эднийх угаас хонь голдуу малтай бөгөөд ямаанууд дөнгөж ишиглэж эхэлж, энэ жилийн анхны ихэр ишиг нь ийн гарчээ. Бага хүү Ч.Чойсүрэн ярихдаа “Өдөр бэлчээрт явж байгаад олон хурга ишиг гарахаар жаахан хэцүү байдаг, нялх хурга мөд явж өгөхгүй хурганы уутанд хийгээд үүрэхээр, олон хурга бол уутандаа багтахгүй, эсвэл хонинууд хургаа хайж, хургалсан газар руугаа харж тойрч гүйгээд болдоггүй юм. Гэхдээ манайх мянгатууд шиг олон хоньтой биш болохоор бас ч гайгүй. Нийтдээ 700-гаад хонь, ямаа бий. Аав малын боол болохгүй гээд малаа хэт өсгөдөггүй юм” гэж ярилаа.

Шинэхэн төлүүд хөл дээрээ тэнцэн, эхийгээ хөхөж байх мөчид гэрийн эзэн Д.Чинбат үхэрээ наашлуулчихаад, мотоциклтойгоо давхиад ирлээ. Түүнтэй мэнд мэдэн “Өдрийн сонин”-оос малчны хотонд сурвалжлага бэлтгэхээр явж буйгаа хэлэхэд, хэсэгхэн хором чимээгүй, алсыг нэг ширтэж, цаад энгэрт бэлчих хонио нэг харангаа, хонио эргүүлчих, цаашаа давлаа гэж хүүдээ хандан хэлчихээд, за тэг ээ тэг, зураг дарах юм уу, хаанаас яаж дарах уу, хонио хааш эргүүлбэл зүгээр үү гэж байна.

Малын бэлчээрт Д.Чинбат гуайтай хууч хөөрч байгаад хонио хотлуулцгаалаа. Эднийх аль хэдийн хаваржаандаа буусан тул задгай хашаатай, хашааны саравчин дээр хэдэн боодол өвс хаясан байх аж. Баруун аймгуудынх шиг хурганы хашаа, хургаа тусдаа тэжээдэг гэх мэт асуудал бараг байхгүй юм байна. Төлийн нэг илүү гэртэй, шаардлагатай бол тэр гэртээ хургаа оруулдаг гэнэ.

Баруун аймгууд руу хүйтэвтэр байдаг болоод ч тэрүү хургаа хашаандаа үлдээгээд, өдөржин өвсөөр тэжээж, хувин, хувингаар ус өгч угжихыг нь угжиж тойглодог, хургаа том болтол хол бэлчээрт явуулахгүй байсаар, тавдугаар сарын билэгт сайн өдөр л хонио саахаар болж, хургаа бэлчээрт гарган, тэр хооронд хонио саачихаад үдээс хойш эхтэй нь нийлүүлдэг заншилтай. Тэгвэл эднийх арай өөр юм. Орой сувай хонио хашчихаад, хургалсан хонио хургатай нь хашааны гадаа задгай хонуулдаг юм байна. Өглөө нь хургатай хонио нэг тийш, их хонио нөгөө тийш нь бэлчээрлүүлнэ. Хурга ишигнүүд гарсан цагаасаа эхлэн эхтэйгээ бэлчээрт явчихдаг гэсэн үг.

Орой биднийг хонь хотлуулж байх зуурт гэрийн эзэгтэй аймгийн төвөөс ирлээ. Эдний том охин нь машинаар ээжийгээ хүргэж өгөхөөр иржээ. Эмээгээ даган ач хүү С.Дашжамц, зээ хүү А.Билгүүн нар болох тэрсхэн хоёр хүү ирж шинэхэн төлүүдээ эхэд нь хөхүүллээ. Д.Чинбат гурван хүүхэдтэй бөгөөд хоёр том хүүхдийнх нь гэр бүл аймгийнхаа төвд ажиллаж амьдардаг юм байна. Эднийх аль хэдийн таван ач зээтэй, өнөр өтгөн айл болжээ.

Харин бага хүү Ч.Чойсүрэн нь аймгийнхаа МСҮТ-ийг төгсөөд, гэртээ ирсэн ч найз охинтой болсон, төвд амьдрах сонирхолтой гээд тогтож өгөхгүй шинжтэй, харин аав ээж нь хүүгээ малчин болгоно л гэцгээгээд байгаа аж.

Эднийх Төв аймгийн Бүрэн сумын уугуул бөгөөд 16 жилийн өмнөөс Сэргэлэн суманд ирж нутаглажээ. Гэрийн эзэн Д.Чинбат, гэрийн эзэгтэй Д.Ундармаа нар хар багаасаа бие биенээ мэдэх, нэг сумын, нэг багийн хүмүүс юм байна. Чинбат гуай Ховд аймгийн Булган сумын хилийн цэрэгт гурван жилийн цэргийн алба хаагаад, 1987 онд халагдаж ирээд, 1989 онд гэр бүл болжээ. Гэр бүлийн хоёр хоёулаа Бүрэн сумын малчин айлын хүүхдүүд гэсэн үг.

Эдний нутаглаж буй хаваржаанаас баруун тийш даваад, өвөлжөө нь байгаа гэж байна. Гуравдугаар сар гаргаад л хаваржаандаа буужээ. Мөн Оорцог уулаа тойроод л энүүхэндээ зусчихдаг гэнэ.

Төв аймгийн Сэргэлэн сумын баруун талд байрлах Оорцог уул бол малд ээлтэй, өвч ногоо сайхан ургадаг, тэр тусмаа улсын наадамд олонтаа түрүүлж, айрагдсан хурдан буянгуудын уяа сойлгыг тааруулдаг нутаг гэнэ. Онон манлай, түүний Батбилэг, Дархан аварга А.Сүхбатын ах А.Батсүх зэрэг Төв аймгаас төрөн гарсан алдартай уяачдын өлгий нутаг ажээ. Зун болохоор л уяачид хурдан удмын адуун сүрэгтэйгээ ирээд, уяагаа зоогоод зусчихдаг гэж байна.

Гэрийн эзэн Д.Чинбат морь уядаг байсан ч сүүлийн үед уяж чадахгүй байгаа гэнэ. Учир нь уяачид ихэвчлэн мориндоо үнэтэй уураг бэлдмэл өгдөг, тарьж тойглодог юм шиг байна лээ. Үнийг нь дийлэхгүй юм, мөн уяач хүүхэд олох хэцүү, бага насны хүүхдээр морь унуулахгүй гэдэг хууль ч гарсан, тэр нь ч бас зөв л байх, нэг хүүхдийг доод тал нь сарын 300 мянган төгрөгөөр цалинжуулж морь унуулдаг юм байна лээ. Ойрын хэдэн жил бараг морь уясангүй ээ” гэж байлаа.

Тэрбээр мал маллах сайхан, буянтай ажил, харин зудтай, гантай жилүүдэд л хэцүү байдаг юм. Энэ өвөл нэлээд цастай хатуухан өвөл болсон ч мал бага хорогдсон. 2010 оны зуднаар 600-гаад малаас хорогдуулаад, 100 хүрэхгүй толгой малтай үлдсэн, одоо өсгөөд, 700 гаруй болгож байна гэж байв. Харин сүүлийн хэдэн жил ган, зуд гайгүй байсан ч өнгөрсөн зун гантай, өвөл их цастай хатуухан орсон аж. Зун нь гантай бол өвөл нь цас их унадаг, өвөл хатуу орохоор хавар нь мөн хатуу хавар болдог гэж байна.

Төв аймгийн нутгаар сүүлийн үед малын өвчин нэлээд гарч байгаа ч эдний мал харин янз бүрийн өвчин тусаагүй, цаг тухай бүрт нь малаа вакцинд хамруулаад байсан болохоор малын өвчнөөс холуур өнгөрч байгаа гэнэ. Ноос, арьс шир барагтай үнэд хүрдэггүй тул малчид малын мах, ямааны ноолуураасаа л ашиг хүртэж амьдардаг, сүүлийн үед махны ханш унасан байгаа тул тун хүнд байна. Мах үнэд хүрвэл болох нь тэр гэцгээж байх аж. Эднийх ямаагаа самнаад эхний ноолуураа аймгийнхаа төвд нэг кг-ийг нь 95 мянган төгрөгөөр тушаасан гэж байлаа. Д.Чинбат гуайн мал гуравдугаар сарын 10-наас эхлэн төллөжээ. Энэ жил хатуу өвөл болсон тул оройтож төллүүлж байгаа бөгөөд дөрөвдүгээр сарын 20-д гэхэд мал төллөөд цэгцэрчихнэ гэж тооцоолжээ.

Эднийх сүүлийн хоёр жил оторт явж өвөлжсөн ч энэ жил яваагүй гэнэ.

Шинэхэн төлүүд эхтэйгээ эрхлэн тоглоод л, төлийн дуу цангинасан малчны хотонд ертөнцийн амар амгалан айлчлан ирсэн мэт байх аж. Төлийн дуу, хоточ банхарын чимээнээс өөр аниргүй хөдөөгийн талд энгийн нэгэн малчин айл ийнхүү аж төрөх ажээ.

Чойжилын Чимидийн шүлгээс…

Цэнхэр манан суунагласан

Алсын барааг ширтээд

Цэлгэр сайхан нутгаа

Сэтгэл бахдан харахад

Yлээж байгаа салхи нь

Yнсээд байгаа ч юм шиг… энэ нутгийн буйдхан талаар ийн зочиллоо.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Гэрэл зургийг Г.БАЗАРРАГЧАА

Улсын филармонийн гоцлол дуучин, Соёлын тэргүүний ажилтан Н.Наранбаатартай ярилцлаа.

-Та хотын унаган хүүхэд үү. Хаана төрсөн бэ?

-Миний төрсөн нутаг Баянхонгор аймаг. Дунд ангид байхдаа хотод орж ирсэн.

-Жазз хөгжим, жаззын ертөнцөд нэвтрэхэд мэдээж эргэн тойрны хүмүүс, орчин тань нөлөөлсөн байх?

-Миний аав Соёлын төвийн захирал байсан. Аав минь хөгжимчин, аймагтаа нэртэй, улсын том том уралдаануудад өндөр амжилт гаргадаг байсан хамтлагтай байсан юм. Жазз хөгжмийг хотын, урбан гэж хэлэх нь бий. Гэтэл энэ хөгжим хар арьст, ядуу боолчуудаас гаралтай. Зовлон, зүдгүүр, уй гашуугаас ч энэ хөгжим үүссэн гэж ярьцгаадаг.

Энэ хөгжим түүхэнд тэмдэглэгдээд 140 гаруй жил болж байгаа. Би энэ хөгжмийн урсгалд дуртай, дунд ангид байхаасаа л сонсч эхэлсэн болохоор жазз хөгжим бол миний салшгүй нэг хэсэг л дээ. Монголд жазз хөгжим өндөр хөгжиж байна. Тэр хөгжил дотор нь жаахан ч атугай нэг хэсэг нь байхсан даа гэж бодож хичээдэг чармайж явдаг шүү.

-Та Элвис Пресли, Майкл Бубле, Франк Синатра нарыг шүтэн биширдэг. Таныг жазз ертөнцөд эргэлт буцалтгүй оруулсан, танд нөлөөлсөн дуу, кино гэвэл?

-Бидний багад хүүхдүүд “The Backstreet boys, “Камертон” хамтлаг, поп хатагтай Б.Сарантуяа, Т.Ариунаа, Элтон Жон гээд дуучин, хамтлагуудын дууг сонсдог байсан. Франк Синатрагийн “When I was seventeen” дууг нь анх сонсч байлаа. Мөн түүний “My way” дууг сонсоод өөрийн эрхгүй жаззад татагдаж эхэлсэн. Тэр үед сонгодог дуучин болохсон гэж мөрөөддөг байсан. Тэр мөрөөдөл минь намайг хөтлөөд л яваад байгаа байх л даа.

-Жазз хөгжим дуугарч байгаа газар цаанаа л хөгтэй, хөөртэй, хөгжөөнтэй. Өмсч зүүснээс нь эхлүүлээд жазз дуучдын тайзан дээр биеэ авч яваа байдал цаана л анги шүү?

-Дотроо маш олон төрөлтэй. Энэ сарын 14-нд болох “Come fly with me” тоглолт маань swing концерт байх юм. Энэ нь жаззын бас нэгэн том хэлбэр юм гэдгийг ирсэн хүмүүс мэдрэх байх. Жазз концерт гэсэнгүй. Яагаад swing гэж нэрлэв ээ гэхээр тоглолт маань өгсөлттэй, уналттай, өгсөлттэй. “Come fly with me” дуу бол Франк Синатрагийн бас л алдартай дуу. Хүмүүс намайг яагаад гадаад дуу дуулаад байдаг юм гэх нь бий. Ковер дуу ч гэдэг. Энэ дууг үүссэн цагаас нь хойш энэ жанраар дуулдаг бүхий л дуучин дуулсан. Гадны тоглолтуудад дандаа л гадны бүтээлүүдийг дуулдаг. Тэрийг ковер гэдэггүй. Тийм учраас үүнийг тэгж хэлж болохгүй. Бидний өөрсдийн оюунаа шингээж байж найруулгыг нь хийсэн бүтээлүүд байна. Өөрсдийн гэсэн бүтээлүүд ч байна. Монголын гоё гоё дуунуудыг swing болгоход ямар сонсогддог юм бэ гэдгийг харуулахыг хичээж байна.

-Та ямар төрлөөр нь дуулдаг гэсэн үг вэ?

-Миний дуулдаг төрлийг crooner гэдэг юм. Майкл Бубле, Франк Синатра нар том төлөөлөгчид нь.

-“Донжтой бүсгүй”, “Захиа”, “Энэ хүүхнүүд үү”, “Энэ дурлал гайхамшигтай” гээд та өөрийн гэсэн олон сайхан уран бүтээлтэй. Дуучин Ука, Хулан нартай хамтарч сайхан дуунууд гаргаж байна?

-Баярлалаа. “Чамайг хүлээнэ” дуу хөгжим сонирхогчдын дунд хандалт өндөртэй яваа.

-Хөгжмийн ямар төрөл жанрыг сонсдог вэ гэдэг нь тухайн хүний хувцаслалт, биеэ авч яваа байдлаас нь харагддаг. Таны тоглолтыг үздэг, жазз сонсдог хүмүүс өөр бусад хөгжмийн урсгалыг сонсдог хүмүүсээс юугаараа өөр байдаг вэ?

-Маш гоё байдаг. Өөрийгөө олчихсон. Өөрийнхөө сонсох юмаа мэдчихсэн. Тэрнээсээ ямар таашаал авдгаа мэддэг бие хүмүүс байдаг юм. Манайд жазз сүүлд л хөгжиж байгаа болохоос биш дэлхий дээр 100 гаран жил хөгжчихсөн, Европ, Ази. Японд асар сайн хөгжчихсөн. 1930-аад оноос хойш Шанхайд өндөр хөгжсөн. “Баян Монгол” чуулга маань 50 жилийн ойгоо тэмдэглэж байгаа. Монголд жазз хөгжимд тавин жилийн өмнө эхлэл, суурь нь тавигдсаар өнөөдөр бидний үед ирээд байна.

-Монголын хамгийн алдартай жазз дуу гэвэл. Ямар дууг мэргэжилтнүүд онцолдог вэ?

-Эхнээс нь жазз дуу гэж зориулж хийгээгүй болохоор тэгж хэлэх хэцүү л дээ. Хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав гуайн дуунуудыг жазз болгоход гоё болдог. “Би чамд хайртай”, “Ийм нэгэн сэтгэл” зэрэг дуунуудыг жазз хувилбараар дуулаад цомог гаргасан л даа. Германд жазз дуучнаар суралцаж байгаа миний хуурай дүү Энхжаргал С.Гончигсумлаа гуайн алдартай дуунуудаар мөн цомог гаргасан.

-Жазз хөгжим танд юу өгсөн бэ?

-Амьдралаас авч байгаа аз жаргал, амьдралын цаашдын чиг шугам, бүх зүйлийг тодорхойлж өгсөн хөгжим. Намайг жазз дуучин гээд байдаг юм. Би бол зүгээр л дуучин. Гэхдээ жаззаа ч дуулна, поп дуугаа ч дуулна.

-Дуучин Укатай хамтарч дуулсан “Энэ хүүхнүүд үү” дууны хөгжмийн найруулга маш сайн. Урлагт синкретизм гэх ойлголт байдаг юм. Хоёр өөр он цагт туурвигдсан бүтээлийг нэг дор зангидаж, сүлэлдүүлэхийг хэлдэг. “Энэ хүүхнүүд үү” киноны хөгжмөөс сэдэвлэсэн нь онцгой болсон байна билээ?

-Сонсох хүмүүс нь сонсоно. Зарим нь сонсоход бэлтгэгдээгүй байж магад. Хурцадна гэдэг ч юм уу, сонин сонсогдоод байж мэдэх юм. Энэ юу вэ, энэ дуу юу, дүү нар минь та нар юу л хийгээд байна даа гэсэн. Эсрэгээрээ надад маш гоё санагдсан. Ука бид хоёрт огт өөр, сайхан мэдрэмж өгсөн. Клип нь ч тэр. Маш их таалагдсан. Одоо шүүмжилж байгаа ч хэдэн жилийн дараа сонсоход өөр сонсогдож магад.

-Дуучид хойноо бүтэн хамтлаг зогсоогоод өөрөө урд нь гарч тайзан дээр бөгжний шигтгээ шиг л гялалздаг. Гэтэл тэгж зогсохын тулд, тоглолт хийхийн тулд олон сарын өмнөөс бэлтгэдэг юм шиг байгаа юм?

-Тоглолтоо төлөвлөсөн цагаас эхэлж толгой ажиллаж эхэлнэ. Хөгжмийн найруулга, дууны сонголт гээд л ажил их. 2-3 сарын өмнөөс тоглолтын ажилдаа орохгүй бол оройтдог. Амжихгүй. Бүх юм жин тан болоод тоглолтын үндсэн бэлтгэл сарын өмнөөс эхэлдэг.

-Зарим дуучид тоглолтын өмнөх хэдэн өдөр чимээгүй орчинд тайвширч амардаг юм билээ. Харин та тоглолтын өмнө яадаг вэ?

-Тайз, гэрэлтүүлэг яаж байна гээд л дунд нь явна. Уг нь дуучин хүн бясалгаад гэртээ ч юм уу, өөр намуухан газарт төвлөрөөд амраад байж байх хэрэгтэй юм. Тэр тайз, жижиг сажиг эд зүйл, тасалбар гээд бүх асуудлыг хаях хэрэгтэй. Даанч манай өнөөдрийн нөхцөлд тэгэх боломж алга. Гэхдээ миний ард баг ажиллаж байгаа. Тоглолтын үеэр миний сэтгэлд хүрэхгүй нэг л зүйл гарвал тэр чинь надад маш их уналт болно. Тэрнээс болгоомжлоод бэлтгэлийн үеэр дунд нь ганц хоёр удаа явж байвал зүгээр байдаг юм.

-Гурван сарын турш бэлтгээд сүүлийн нэг сард нь шахуу хөдөлмөрлөөд тоглолт болоход тайзан дээр гарлаа. Тоглолт тань хэдэн цаг үргэлжлэх вэ?

-Хоёр цаг гаран болно.

-Хоёр цагийн турш дууллаа. Бүх юм номын журмын дагуу боллоо, тэгээд хөшиг хаагдлаа. Яг тэр агшинд танд ямар мэдрэмж төрдөг вэ?

-Хамгийн аз жаргалтай тэр мэдрэмжийг л би хүлээж байна. Үзэгчид гоё, хөгжимчид маань алдаа мадаггүй, миний зүгээс бүхнээ гаргачихаад хөшиг хаагдсаны дараа тайзны ард авах эхний амьсгаа бол энэ бүх ажлын хамгийн гоё дүгнэлт байх болно.

-Жазз дуучинд ам барина гэсэн ойлголт байхгүй. Яагаад гэвэл хойно нь хөгжмийн бүхэл бүтэн хамтлаг тоглож байгаа шүү дээ?

-Ямар ч төрөл, жанрт дуучны ур чадварыг шаардана даа. Хойноо оркестр суулгачихаад урд нь зогсоод тэгж хуурна гэж хэзээ ч байхгүй. Оркестртой дуулж байгаад алдаж магадгүй. Тэр мөчид тэр алдаанаас яаж гарах вэ гэдэг асуудал байнга л тохиолдож байдаг. Тэрийгээ яаж эвтэйхэн аргалж гарах вэ гэнэ. Гэхдээ их биш л дээ. Маш том алдаа биш л дээ. Амьд юм гэдэг чинь цаанаасаа амьд байх ёстой.

-Хоолойгоо яаж хамгаалдаг вэ. Тоглолтын өмнө хоолой өвдөж ханиад хүрвэл хэцүүднэ байх даа?

-Тэгэх юм бол дууслаа гэсэн үг. Хоолойнд хэтэрхий ачаалал өгөөд, бие ядарсан байвал үрэвсэх магадлал өндөр. Тийм учраас хоолойгоо гамнах хэрэгтэй. Дуучин хүний гол зүйл чинь хоолой. Дээр нь сэтгэл гэж том юм бий. Сэтгэл, хоолой хоёроороо бүхнээ хүмүүст илэрхийлдэг. Хоолойны эмч дээр хааяа очиж үзүүлнэ. Шинэ жилийн үеэр бид маш өндөр ачаалал авдаг. Өвлийн ид хүйтнээр тоглолтын лакан гуталтайгаа л гүйнэ. Тэр үед хоолой өвдвөл үнэхээр хүнд. Оргил хэсгээр нь хоолой цуцаад өвдөж эхэлнэ. Фитнесс хийгээд гэдэсний булчинтай болдог шүү дээ. Тэрэнтэй адилхан хүн дуулаад дасгал хийгээд байвал юу ч тохиолдсон даваад гарах хэмжээнд хоолойныхоо булчинг хөгжүүлчихсэн байдаг. Би ч гэсэн хоолойныхоо булчинг хөгжүүлэх гээд хичээж л байна. Бие өвдөж байсан ч хоолой хэвийн гарах ёстой.

-Нэг дууг хэд дахин давтаж өөрийн болгодог юм бэ?

-Яг төд дуулж өөрийн болгоно гэж хэлэхэд хэцүү. Маш олон дуулна. Дуулах тусам өөрийн болдог. Жижиг нугалаа, жижиг амьсгааг яаж зөв гаргах вэ гээд л нэг дууг хэдэн мянган удаа дуулж байж биеийн маань нэг хэсэг шиг болж байгаа юм. Хэдэн сар, жил дуулсны дараа тэр дууг зохиогч нь анх зохиохдоо яг юу бодож бүтээсэн бэ гэдгийг ойлгож байх жишээний.

-Энэ сарын 14-нд болох тоглолтынхоо тухай сонирхуулаач. Уран бүтээлчид заавал баяр ёслол тохиолдуулж дуулдаг болж. Дөрөвдүгээр сарын 14 гэдэг нь ямар нэг утга агуулж байна уу. Хоёрдугаар сарын 14, гуравдугаар сарын 14 гээд сар болгоны 14-нийг хайр сэтгэлтэй холбоод байдаг тал бий дээ?

-(Инээв). Гэхдээ та гоё талаас нь харсан байна. 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 13-нд анхны тоглолтоо хийж байсан юм. Тэр тоглолт миний хувьд маш том гараа байсан л даа. Амжилттай ч болсон. Тэр үеэс миний урлагийн замнал эхэлсэн. Тийм болохоор бэлгэдлээ бодоод дөрөвдүгээр сарыг сонгосон юм. Өдрөө сонгохдоо бямба гаригийг онцлоод 14-нийг товлосон. Баяр ёслолоор тоглолт хийх нь зөв ч яагаад заавал баярын өдөр гэж. Баярын өдрөөр бол дуртай, дургүй хүмүүс л албадлагаар шахуу тоглолт үзнэ шүү дээ. Баярын бус өдөр хийхээр яг тэр хөгжмийг сонсъё гэсэн хүмүүс ирдэг. Хүмүүст тасалбар шахна гэдэг асуудалд би дургүй. Тайзан дээрх дуучин, үзэгчид нь сэтгэлээрээ холбогдож байж л тэр тоглолт жинхэнэ тоглолт болж дуусна уу гэхээс биш хэн хэнийгээ үл ойлгосон байдал байж болохгүй байх аа.

-Жазз төрлөөр амжилттай дуулж яваа цөөн дуучны нэг нь та. Танд урилга хэр ирдэг вэ?

-Манай арга хэмжээн дээр жазз, сонгодог дуу дуулах хэрэгтэй байна гэсэн урилга их ирнэ. Сүүлийн жилүүдэд ийм урилга их ирэх болсон. Одоо бол шинэ дуучид, хөгжимчид гарч ирж байна. Том төсөл ч хэрэгжиж үр дүнгээ өгч байна. Шинэ дуучид, шинэ уран бүтээлчид гарч ирэх тусмаа энэ урлаг хөгжинө. Олон жазз дуучин гарч ирээсэй гэж их боддог юм.

Нарны баяр буюу Наурызын баярын өмнөхөн Өлгий хотын онгоцны буудалд газардахад казах түмэн минь уран домборынхоо аялгуугаар угтлаа. Алтай Таван Богдын зүүн өмнөдөөс эх авсан Ховд голын мөсөн дээр урин хавар цаг эрхлэн хөрвөөжөө. Гуравдугаар сарын хорьдын зөөлхөн савир салхинд эргээдээ цамнаж хадаалсан голын мөс дотогшоогоо шүүрс алдан хөлөрч харагдана. Харин эргэн тойрон дахь догшин хүрэн уулс нь алсад мөнгөн дуулгаа духдуулж омогт Алтайн нуруу ч дүрээрээ байна. Өлгий хотын гүүрэн дээгүүр шунган өнгөрөх ахуйд алаг нүдэн казах бүсгүйчүүдийн гоёмсог өмсгөл салхинаа дэрвэхийг анзаарч л явлаа. Урт цагаан сахалтай аксакалууд энд тэнд таваргаж яваа нь уулын өвгөн бүргэдийн дүртэй. Үндэснийх нь баяр тулаад ирчихсэн хүн бүр хөхин баясалтай байгаа нь мэдээж. Ийм л цаг дор эх орны алтан хажлага, алс баруун хязгаар Баян-Өлгийн төвд хөл тавьсан юм.

Ардын уран зохиолч Тангадын Галсангаар ахлуулсан бидний нөхөд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас санаачилсан эх хэл бичиг, утга соёлын баярт уригдан ирсэн минь энэ. Ерөнхийлөгчийн урлаг соёл, шашны бодлогын зөвлөх, соёлын гавьяат зүтгэлтэн яруу найрагч Цоодолын Хулан, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дэд дарга хатагтай Гочоосүрэнгийн Байгалмаа, Монголын зохиолчдын эвлэлийн гүйцэтгэх захирал, “Алтан-Өд”-ийн шагналт яруу найрагч Магван-Эрдэнийн Саруулдай гэсэн бүрэлдэхүүнтэйгээр очсон. Эхлээд утга зохиолын салбар зөвлөлийн тэргүүн, соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч Х.Сураганыхаар зочиллоо. Наурызын баярынхаа идээ будааг дэлгээд хүндэтгэлтэйгээр угтав. Өлгий хотод Монголын их утга зохиолын галыг манаж байгаа тэрээр олон бүтээл туурвиснаас гадна “Дорнод туркестаны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн” сэдвээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан нэгэн. Түүнийх нь баталгаа биз исламын домогт эр Оспан, маршал Чойбалсан хоёрын Ховдын Булганы Алаг толгойд уулзсан зураг гэрийнх нь хананд байна лээ. Оюутан ахуй цагт Сураган найрагчийн сургийг Чилаажав ахаас сонсч байсан санагдана. Харин сүүлд нийслэл хүрээнд ирээд байхад нь Дашбалбарын Мөнгөндалайн хамт “Өдрийн сонин”-ы ойролцоох уушийн газар уулзалдсан. Мань хүн сонинд боогоод цүнхэлчихсэн, тос нь нэвчсэн нутгийн идээ “каз”-аар дайлсан юм даг. Түүнээс хойш мэндтэй устай явсан эрхэм ахынд ийнхүү учран золголдлоо. “Галсан гуай манай аймгийн хүндэт иргэн. Олон ч удаа ирж байна” гэж элгэмсгээр хэлээд хоёр давхарт номын өргөөнд морилохыг урьсан. Анхны Ерөнхийлөгч Очирбат гуайгаас аваад Норовын Алтанхуяг тэргүүт ардчиллын лидерүүдтэй авахуулсан зурагнууд харагдана. Ерэн оны цагаан морин жил эх орны баруун хязгаарт ардчиллын салхийг салхилуулсан анхдагчдын нэгэн нь Сураган найрагч бүлгээ.

Казахын бичгийн утга зохиолыг үндэслэгчдийн нэг, цэцэн билэгт найрагч Үлимжийн Акыт, Казахын яруу найргийн ноён оргил, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн нэрт зохиолч Бабийн Ахтаан, ардын уран зохиолч Бөхийн Бааст нарын нэрэмжит “Алтайн гурван оргил” яруу найргийн наадам театрын тайзнаа эхэллээ. Монголын ард түмний эх хэлний нэгдмэл байдлыг баталгаажуулах, үндэстэн ястнуудын язгуур соёлыг сурталчилах, эх хэл бичиг соёлын авьяастнуудыг тодруулах зорилго бүхий найргийн наадмыг Хулан найрагч нээсэн. “Сүүлийн жилүүдэд монголчууд бид хэл соёл, цаашлаад тусгаар тогтнолынхоо үндсэн дархлааг улс төрийн шуурганаас болж гажуудуулж ирлээ. Ард түмнийг дотор нь хагалан бутаргадаг цөвүүн цагийн салхинд казах ч гэлтгүй, халх ч гэлтгүй Монгол даяараа нэрвэгдлээ. Казах монголчуудын дунд Монгол төрийн хэл болох монгол хэлээр найргийн наадам сүүлийн олон жилд болсонгүй. Туурга тусгаар орныхоо эх хэл соёлын дархлаа, нэгдмэл байдлыг хадгалж, хойч үедээ залгамжлуулан үлдээнэ. Тийм ч учраас Наурызын баярыг тохиолдуулан яруу найргийн баярыг Өлгий хотод зохион байгуулж байна. Казах түмэн минь улсын цолтой бөхчүүдээ төрүүлж байгаа. Уянгат сайхан найрагчаа төрүүлж, улс даяар алдаршуулах цаг чинь ирсэн. Казахын авьяас билэгт хөвгүүдээс “Алтайн гурван оргил” шигээ яруу туурвилын аваргууд төрөх болтугай” гэж хэлээд Хурманханы театрт хуран чуулсан олны зүрхнийх нь галыг асааж орхих нь тэр.Найргийн наадамд Казахстан, Шинжаан уйгараас хүмүүс зорьж ирж шүлгээ уншсан. Ихэвчлэн казах хэл дээр уншицгаав. Зохиолчдын хорооны Саруул дарга бид хоёр шүүгчдийн бүрэлдэхүүнд сууж “гадаад” хэлээр шүлгийн наадам шүүлээ. “Ахтааны Бүргэд найраглал Монголын утга зохиолын хөх сүмбэр оргилуудын нэг мөн” гэж Дорнын найрагч Явуугийн хэлсэн үг байдаг.

“Бүргэд”-ийн Ага-йыг-ийн дэгдээхэйгээр монгол түмний танил болсон, өөрөө ч бүргэд адил том монхор хамар, урт ширүүн хар сахал, хурц тод нүдтэй Ахтаан жинхэнэ казах эрийн шинж бүрдмэл төгс нэгэн байжээ. “Зохиолчдын их хуралд ирээд аугаа их Бямбын Ринчен, Сономын Удвал нарын дунд хүндтэйгээр сууж харагдах нь цаст Алтайн бүргэд ирэв үү гэлтэй даанчиг сүрлэг бадрангуй…” хэмээн эдүгээ ерэн насны босгонд ойрхон яваа Тангадын танхай Галсан өгүүлж байна.Одоогоос 120 гаруй жилийн өмнө буюу нэгэн мянга найман зуун ерэн долоон онд Шинжаанд ядуу тариачны гэрт Ахтаан гуай мэндэлсэн байдаг. Түүний эх Карипжаан нь авьяаслаг яруу найрагч, сайхан дууч эмэгтэй байсан тухай түүхэнд үлджээ. Бага балчраасаа казах ардын аман зохиол, үлгэр тууль сонсож өссөн хүү арав гаруйхан настайгаасаа шүлэг зохиол бичиж эхэлсэн байна. Авьяаслаг найрагчаас гадна жүжгийн нэрт зохиолч юм. “Ермалай”, “Жамаал”, “Калкаман Мамыр хоёр” жүжгүүдээрээ зартай. “Бүргэд” найраглал, “Суваг”, “Чамаас өндөр”, “Оршилын оронд” туурвилуудыг нь төрийн хошой шагналт Дашзэвэгийн Сэнгээ монгол хэлнээ орчуулсан. Мэдээж Бөхийн Бааст гуайн гавьяа их байж таарна.

Энэл домогт зохиолчдын наадамд уригдаж, их уулсын тэргүүнд шүлгийн цуурай хадахыг сонсох яахын аргагүй бахтай.

Сургуулийн сурагч, оюутан, чөлөөндөө суугаа хурандаа гэдэг шиг ахмад уран бүтээлчид гээд хорь орчим хүн шүлгээ дуудсаны дотор Монгол Улсын гавьяат багш Ванчингийн Суранхүү байлаа. Увсын Бөхмөрөн, Баян-Өлгийн Цагааннуурын заагт төрсөн эл эрхэм 40 гаруй жил алс баруун хязгаарт багшилж, монгол хэлний дархлааг хадгалж яваа гавьяатан. “Баян-Өлгийн зарим сумдууд хичээлийн программаасаа монгол хэлийг хаслаа” гэж Улаанбаатарт ирж сонин хэвлэлд мэдэгдэж байсан ч удаатай. 2012 онд Наурызын баяраараа гавьяатын тэмдэг энгэртээ зүүчихээд “Түүх, нийгмийн багш Жанат гэж залуу сүүлийн үед сүрхий бичиж байгаа. “Ховд гол” гээд олон шүлэг нь биднийг баярлуулж, бахдуулах болсон” хэмээн ярьж байсан сан. Тэгвэл өвгөн багшийн горьдлогыг бататгаж “Алтайн гурван оргил” наадмын тэргүүн шагналыг өнөө Жанат хэмээх бадрангуй найрагч хүртдэг байна шүү. “Нүүдлийн шувуудын нүднээс гунигийн манан сэмрэх”-ийг мэдэрсэн түүний шүлэг эрхгүй уулга алдахад хүргэсэн. Монгол хэл дээр ч омог төгөлдөр уншин домогт найрагчдынхаа хишгийг хүртэж, нэг сая төгрөгийн шагналыг уухайн түрлэгтэй гардсан.

Хөгжимт драмын театрын алдрын буланд “Үер” киноны Болд өвгөнөөс аваад олон дүрээр ард түмний сэтгэлд хоногшсон ардын жүжигчин Сангижавын Гэндэн гуайн зураг заларч харагдана. Зууны манлай бүжиг дэглээч Сэвжид тэргүүт соёл урлагийн сор болсон аваргууд Баян-Өлгийн театрын хөшгийг анх нээсэн түүхтэй. Тодруулбал, тавин зургаан онд Сайд нарын зөвлөлийн тушаалаар уг театр байгуулагдаж байжээ. Хурманхан хэмээх орчуулагч, төр нийгмийн зүтгэлтэн хүмүүн Их Нацагдоржийн “Учиртай гурван толгой” дуурийг тэртээ жараад оны эхээр орчуулан хүргэснийг, мөн Нацагдоржийн тухай өгүүлсэн “Монгол ардын суут” жүжгийг хөдөөгийн театруудаас анхлан тавьж буй зэргээ залуухан дарга Б.Асылбек өгүүлсэн. Хулан найрагчийн “Монгол ардын суут” жүжиг энэ үеэр тавигдаж, театрын уран бүтээлчдэд төрийн дээд одон медаль гардуулан ард түмнийг хөөр баярт умбуулж орхилоо. Тэгээд ч зогсохгүй аавынхаа “Ахтааны хойноос хашхирсан шүлэг” хэмээх ерэн долоон онд зуун жилийнх нь ойгоор бичсэн шүлгийг уншин морин хуурын аялгуу шиг домборынхоо эгшигэнд уярдаг монхор хэдэн казахаа уйлуулж орхилоо. Дөнгөтийн Цоодол найрагч

“…Домборын чинь утас тийм олон билүү, хоёрхон шүү, Ахтаан

Дотно хэдхэн монгол чинь тийм олон билүү, цөөхөн шүү, Ахтаан

Агтын чих өнчин билүү, Ахтаан

Ага-йыг-ийн жигүүр өрөөсөн билүү, Ахтаан

Хаврын шувуу урагшаа буцдаг билээ

Харин хэсэг шувуу хойшоо ниссэн шүү, Ахтаан

Цаст уулын бүргэд үүрээ хаядаг юм уу

Цагаан сүүгээ хөхүүлсэн ижий хоёр байдаг юм уу

Цаадуулаасаа намайг асууж байна гэж хэлж аль, Ахтаан…” гээд зуун жилийнх нь ойгоор уулын омогт эрсийг уйлуулсан гэдэг.

Эл үеэр театрынхаа уран сайхны удирдагчаар олон жил ажилласан, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Рахманы Өсерхан “Ийм сайхан юм гэж бас байдаг аа” хэмээн өгүүлэн тун чиг сэтгэл хангалуун сууна. Тэрээр төрийн шагналт Чойжилын Чимидээр театрын түүх, аугаа эрдэмтэн Сономын Лувсанвандангаар гоо зүйн урлаг заалгаж, зууны манлай бүжиг дэглээч Цэрэндуламын Сэвжидтэй багш шавийн барилдлагатай том амьтан. Ахтаан шигээ бүргэд хамар, бүдүүн дуу, хурц нүд, ширүүн сахалтай тэрээр Бөхийн Бааст гуайтай нэг гол ус Алтанцөгцийнх ажээ. “Өгөр толгой Гүрсэд (“Саруул талын ерөөл” кинонд Нацагдоржийн дүрийг бүтээсэн гавьяат), ардын жүжигчин Самбуугийн Сарантуяа бид чинь нэг ангийнхан юм. Тэртээ далаад оны дундуур Багшийн дээдийн кино драмын ангийг төгсөж байлаа” хэмээн өнөө бүдүүн хадуун дуугаараа хэлэв.

Очсон өдрийнхөө орой нь яруу найрагч, зохиолч Баймергений Зархумынд зочилсон. Мөн л Наурызын баярынхаа идээ будааг дэлгэсээр угтав. Оросын Санкт-Петербург хотноо нийгмийн ухааны академи төгссөн дүнжгэр сайхан хүмүүн “Улбарланхан цайсан өглөө”, “Аргамаг хүлэг” яруу найргийн, “Орчлонгийн аяс”, “Тэнгэрийн хаяа” үргэлжилсэн үгийн бүтээлүүд туурвижээ. Өнгөрөгч оны сүүлээр хэвлүүлсэн “Үүлс болж нүүнэ” найргийн номоороо Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагнал хүртсэн юм. Уг номын өмнөтгөлийг соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, сэтгүүлч Бэхтэйн Монголхүү тун чиг халуун дотно бичсэн байна лээ. Гэрийн эзэн нэг л мэдэхэд домбороо барьчихсан монгол, казах дууг баруун солгойгүй бөмбөрүүлж өглөө. Дондогдоржийн Дашдондогийн шүлэг, төрийн шагналт Зундуйн Хангалын хөгжим “Аяны шувуу”-гаас аваад, “Харзны ус шиг мэлтэлзсэн намуун зөөлөн аашаараа…” гээд хичнээн ч дууг казах монголоор хослуулав.

Хоёр мянгаад оны эхээр Утга зохиолын сургуулийн оюутан болоход манай ангид хоёр, гурван ч казах охин ирж билээ. Улсын “Хүрэл тулга” наадмаас урилга гардаж тус сургуулийн босго алхсан Балабейн Сара бид дотно найзууд байсан. Оюутны амралтаар Өлгий явах онгоцных нь билетийг хүртэл хамтдаа хөөцөлдөж л байсан. Хоёр мянга дөрвөн онд Улс тунхагласны 80 жилийн ойн “Тусгаар тогтнол” яруу найргийн наадмын Алтан цом хүртээд дуурийн театрын тайзнаа нүдэндээ нулимстай зогсож байхыг хол тэртээ Баян-Өлгийн Цэнгэл суманд суугаа Сара минь зурагтаар харжээ. “Чиний ярих дуртай Алтай Таван Богдын өвөр бэлээс Сара чинь ёслов” гэсэн нандин захидал над руу илгээсэн. Ийм л учралыг Зархум ахынхаа уран домборын аялгуунд сэтгэл халгин суухдаа он жилүүдийн цаанаас бодмоглолоо.

Өглөө Сураган найрагчийн хамт утга зохиолын салбарын өргөөгөөр нь орж ном бүтээлээс нь адис аваад яаран гарахуйд үүдэн дээр шинэхэн “Алтан гадас” одонт зураач Халамханы Дастан таарч, урландаа түр саатахыг хүслээ. Бүтээл юуг нь шимтэн сонирхох агшинд ширээнийнхээ арын хананд байрлуулсан “адуун сүрэг”-ийг буулгаж ирээд хоёр гардан барьдаг юм. Үдшийн бүрий нөмрөх үест уул толгодын дээгүүр зурваслан татах тэнгэрийн хаяаны улбар туяанд зогсож буй адуун сүрэг. Бараан голдуу сүргийн захад ганц цагаан унага үүрийн цолмон шиг гялалзаж харагдах нь содон. Эрдэнээ гуайн “Зүүдний цагаан унага” гэдэг шиг. Ийм л сэтгэлийн долгионыг аяслуулсан “цагаан унага”-аа“хөтлөөд” онгоцонд суулаа. Өлгийгөөс хөөрсөн хөлөг Ховдын төв дээр түрхэн газардав. Цаст цагаан Цамбагарав, Мөнххайрханы мөнгөлөг цагаан оргилын дээгүүр өглөөний тунгалагт онгоцоор нисэх нь даанч тэнгэрлэг. Хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга Жамсрангийн Бямбадоржтой таарлаа. Ховдын Сутай хайрхны унаган хүү тэрээр нутагтаа алба ажлаар ирж байгаа ажээ. Бямбадорж даргатай таарсныг ч хэлэх үү, сүр жавхлант тэнгэрийн цэнхэрлэгт цавцайн цайрах оргилуудын дээгүүр нисч явааг ч хэлэх үү, аян замын сэржим өргөлөө.

Алтан соёмбот Баатар хайрхны бараа, Ховдын сууринд газардаад буцан нисэх ахуйд хэдхэн хоногийн өмнө хүмүүний хорвоогоос явчихсан Урианхайн хөх уулсын онгодтой найрагч Хөөдөгийн Эрдэнэбаатарын шүлгүүдийг эрмэг их уулсынх нь тэргүүн дээр, тэнгэрийн цэнхэрлигт уншсаан. Энэхэн агшинд эх хэл соёлын минь дархлаа бүтэн байж, цаст Алтайн бүргэд шиг эрмэг найрагчид цагийн цагт төрнө гэсэн тэнгэрлиг бодол сэтгэл эзэмдэж байлаа. Алтай Таван Богдын алтан бэл, Толбо нуурын торгон хаяа, Ховд голын хоргой эмжээр Өлгий хотод өнжин хонон саатсан минь ийм ажгуу.