“Шинэ үе” бүрэн дунд сургуулийн дэд захирал Н.Цэрэндолгортой уулзаж хөөрөлдлөө.
-Та Монголын боловсролын салбарт хагас зуун жил шахуу ажиллаж. Ажлын гараагаа хаанаас эхлэв?
-Би Завхан аймгийн Сонгино сумын уугуул хүн. Аавыг минь нутгийнхан “Баян Ня” гэж авгайлдаг Нямаа гэдэг хүн байлаа. Бидний үеийнхэн багаасаа ардын сурган хүмүүжүүлэх ухаанаар л хүн болцгоосон азтай хүмүүс. Аав ээж минь “Баян айлын унага даага эрх байдаг. Баян айлын хүүхэд ерөөсөө завгүй байдаг юм. Хоосон айлын хүүхэд гэртээ эрхлээд хийх ажилгүй сууж байдаг” гэж хэлдэг байсан. Өнөөдөр сайхан боловсрол мэдлэг олж байгаа, аав ээжийнхээ хөдөлмөрийн үнэ цэнийг мэддэг баян айлын хүүхдүүд байна. Гэхдээ зарим айлын хүүхдүүд ёс суртахууны хувьд доголдож “Наймаачдын хүүхэдтэй нэг ангид сурахгүй. Төлбөрөө нэм” гэж захирлаа шахлаа ч гэх шиг хачирхалтай зүйл сонсогдож байна. Бидний үед тийм алаг үзэл байсангүй. Ажил анхиатай л хүн болох гэж зүтгэж явснаас хөрөнгө мөнгөөр эрэлхэж дээрэлхэх бодол агуулж явсангүй. Би Сонгино сумын бага сургууль, Цэцэн-Уул сумын дунд сургууль дүүргээд Улаанбаатар хотын Багшийн сургуулийг 1966 онд дуу хөгжмийн багш мэргэжлээр, УБДС-ийг 1974 онд орос хэл, утга зохиолын багш мэргэжлээр тус тус төгссөн. Хөдөлмөрийн гараагаа Нийслэлийн 23, 32 дугаар сургуулиудад дуу хөгжмийн багшаар ажиллаж эхлэн, 15, 52 дугаар сургуулиудад орос хэлний багшаар ажилласан. Орос хэлний сургалтын чанарыг сайжруулахын тулд түшиц кабинет, сургалтын хэрэглэгдэхүүнийг сэдэвчлэн анги бүрээр хийж, сургалтад чадварлаг, бүтээлчээр ашигласны үр дүнд сурлагын амжилт ахиж, миний хичээл заасан шавь нар орос хэлний олон шатны уралдаан, шалгалт, олимпиадад дүүрэг, хотын хэмжээнд байнга шахуу дэд, тэргүүн байр эзлэх болсон доо.
-Таны шавь нар ч одноос олон болж буй биз?
-Ерөнхий боловсролын сургуульд багшлах хугацаандаа наймдугаар анги гурван удаа, аравдугаар анги хоёр удаа даан төгсгөсөөн. Хариуцсан анги маань 1989, 1991 оны дүүрэг, нийслэлийн шилдэг тэргүүний анги болж л байлаа. Төрсөн дүү Н.Хажидсүрэнгийнхээ үүсгэн байгуулсан “Орхон” их сургуулийн хичээлийн эрхлэгчээр 1993 оноос арваад жил ажиллалаа. Тэнд ажиллаж байхдаа багш, оюутнуудын дунд танин мэдэхүй, урлаг, спортын төрөл бүрийн тэмцээн, уралдааныг зохион байгуулсанаар манай сургуулийн багш, оюутны баг 1997-1998 онд “Центавр”, “Дэвжээ” уралдаант нэвтрүүлгүүдэд түрүүлж, их, дээд сургуулийн оюутнуудын урлагийн наадамд тэргүүн байр эзлэн, есөн оюутан хувийн амжилтаар шагналт болон тэргүүн байруудыг эзэлж байлаа. Надад олон сайхан шавь бий.
-Хүн насан туршдаа суралцаж, бас сургадаг гэдэг дээ?
-Хамт олноо ажил төрлөөрөө тэргүүллээ гэж 1977, 1985 онд ЗХУ-ын Ленинград хотын Герцений нэрэмжит Багшийн их сургуульд, 2002 онд ОХУ-ын Липецк хотын Багшийн их сургуульд тус тус мэргэжил дээшлүүлж боловсролын магистрын зэрэг хамгаалсан. Эрдэм шинжилгээний өгүүлэл арваадыг бичиж, “Оросын соёлд нэвтрэх нь”, орос хэлний их, дээд сургуулийн оюутны гарын авлага зэрэг хоёр ч ном хэвлүүлжээ.
-Математик-англи хэлний гүнзгийрүүлсэн сургалттай “Шинэ үе” бүрэн дунд сургуулийг хэдэн оноос үүсгэн байгуулав?
-Монгол Улсын ардын болон гавьяат багш, өөрийн хань Маамын хамт 2003 оноос “Шинэ үе” сургуулийг үүсгэн байгуулалцаж гадаад хэлний сургалт, сурагчдын авьяасыг нээн хөгжүүлэх, хичээлээс гадуурх сургалт зэргийг хариуцан ажиллаж байна. Манай хүнийг “Математикийн Маам багш” гэхээр хүмүүс андахгүй. Миний хувьд сургуулийнхаа гадаад хэлний сургалтыг сайжруулах талаар ОХУ, Энэтхэг, Филиппин, АНУ-ын тэргүүлэх зэрэгтэй багш нарыг урин гэрээгээр ажиллуулж, Dyned (Online сургалтад суурилсан англи хэлийг заах хосолмол арга) төслийг хэрэгжүүлсэнээр 100 гаруй сурагч хичээлийн бус цагаар англи хэлийг гүнзгийрүүлэн судалж, хэлний мэдлэгээ шаталсан байдлаар дээшлүүлж байна. TOEFL-ын шалгалтын түвшинд хүрч бэлтгэгдсэн сурагчдыг Канадын “Green University”, “Coquitlam College”-д элсэн орж тэтгэлэгт сургалтад хамрагдах боломжийг бүрдүүлсэн. Манай сургууль Сингапурын “SSTC” хэлний сургуультай холбоо тогтоож, зуны сургалтад сурагчдын багийг хамруулдаг болсон. Энэ хичээлийн жилээс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн IB хөтөлбөрийг сургалтандаа нэвтрүүлэхээр бэлтгэл ажлаа хангаж байна.
–“Шинэ үе” сургууль багш сайтай гэдэг юм билээ?
-Манай сургууль шилэгдмэл тэргүүний багш нартай шүү. Багш нарын 70 хувь нь арга зүйч, тэргүүлэх, зөвлөх зэрэгтэй, сургагч багш нар. Гадаад хэлний багш нарын мэдлэг ур чадвар, сургалтын үр дүнд өндөр ач холбогдол өгч, бие даасан тэнхимийн зохион байгуулалтад оруулан ажилласнаар орос хэлний багш Б.Анар дүүргийн олимпиадаас хүрэл медаль, англи хэлний багш Ч.Нарангэрэл сурган хүмүүжүүлэх илтгэлийн уралдаанд хотод III байр, ур чадварын уралдаанд хотод тэргүүн байр, улсад шилдэг хичээлийн технологийн санд шалгарлаа. Англи хэлний багш Т.Ханджав залуу багш нарын ур чадварын уралдаанд тэргүүн байр, 2015 оны шилдэг илтгэлийн уралдаанд хотод тэргүүлэн, улсад дэд байр тус тус эзэлсэн. Багш Ч.Нарангэрэл 2014 оны ЭЕШ-ийн сэдэв зохиох багийн гишүүнээр ажиллалаа. Энэ туршлагатаа тулгуурлан ЭЕШ-нд бэлтгэх тестийн ном, багш Т.Ханджав бага ангид англи хэл заах сурагчийн болон дадлага ажлын ном, CD бүхий цогц сурах бичиг, багш П.Цэрэндэжидийн бага ангийн англи хэлний сурах бичиг зэргийг хот, улсын хэмжээний сургалтад хэрэглэж байна. Тус тэнхимийг үндэсний сургагч багш О.Ирина удирдан ажилладаг даа.
-Сурагчдынхаа авьяас чадварыг нээх талаар аль хэр санаа тавин ажиллаж байна?
-Сурагчдын авьяас чадварыг илрүүлэн хөгжүүлэхэд ихээхэн анхаарч, урлаг спортын олон төрлийн дугуйлангуудыг хичээллүүлэн, өндөр мэргэжлийн багш нарыг урин ажиллуулснаар өндөр амжилтад хүрч л байна. Сургуулийн төгөлдөр хуурын дугуйланд 35, морин хуурын дугуйланд 12, бүжгийн дугуйланд 80, найрал дууны дугуйланд 120 орчим, гитар, шатрын дугуйланд 70 гаруй сурагч хичээллэж, сагсан бөмбөг, гар бөмбөг, одон бөмбөг, гимнастикийн секц дугуйлангуудад нийт сурагчдын 40 гаруй хувь нь хамрагдан авьяасаа хөгжүүлэх, алдар цууд хүрэх таатай боломжийг эдэлж байна. Энэ ажлын үр дүнд хот, дүүрэг, улсын урлаг, спортын уралдаан, тэмцээнд манай сурагчид амжилт үзүүлэхийн зэрэгцээ олон улсын хэмжээнд ч өндөр амжилт үзүүлж ирлээ. Сурагч Б.Хулан “Татар ажиллагаа” киноны гол дүрийг бүтээж, БНСУ-ын Гуанжу хотод болсон бүжгийн өсвөр үеийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс гран при, Гонконгийн бүжгийн тэмцээнээс алтан медаль, сурагч Г.Нямжаргал Францын Монте Холиба хотод болсон өсвөрийн төгөлдөр хуурчдын тэмцээнээс алтан медаль, Бээжин хотод болсон олон улсын тэмцээнээс хүрэл медаль, сурагч Эгшиглэн Францын Монро-Либон хотод зохиогдсон өсвөрийн төгөлдөр хуурчдын тэмцээнээс гран при, сурагч Б.Мөнхнаран тус тэмцээнээс мөнгөн медаль, сурагч Х.Ундрам БНСУ-ын Инчон хотод болсон бүжгийн өсвөрийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс гран при зэрэг өндөр дээд шагналуудыг тус тус авлаа. Мөн Дархан хотноо жил бүр зохион байгуулагддаг өсвөрийн төгөлдөр хуурчдын улсын уралдаанаас сүүлийн жилүүдэд алтан медаль дөрөв, мөнгөн медаль гурав, хүрэл медаль гурав, тусгай байрын шагнал наймыг тус тус хүртээд байна. Манай сургуулиас Д.Сайнцэцэг, Б.Тэлмэн нар усан спортоор хот, улсын удаа дараагийн аваргаар шалгарч ДОХА-гийн Азийн их наадам, Бээжингийн олимп зэрэгт амжилттай оролцсон. Теннисний спортоор З.Төрболд, гимнастикийн спортоор З.Намуунбилэг, шатрын спортоор Х.Уртаа нар улсын удаа дараагийн аварга, медальт байрын эздээр шалгарч нийт спортын мастер дөрөв, дэд мастер гурав төрөн гараад байна.
-Монгол Улсын дунд сургуулиудаас наймд бичигдэж байгаа сургууль гэхээр аргагүй амжилтын буухиатай юм аа?
-Хамт олны маань сэтгэл зүтгэлийн л ач буян юм даа. Манай хөгжмийн багшийн заасан хичээл улсын ур чадварын уралдаанд III байрт шалгарсан. Сургуулийн урлагийн наадмаас шалгарсан бүтээлүүдээр Монголын хүүхдийн ордон, Тусгаар тогтнолын ордонд дөрвөн жил дараалан сурагч, эцэг эхчүүдэд урлагийн тайлан тоглолт хийлээ. “Бидний авьяас-2014” уралдаанд багш нарын дөрвөл тэргүүн байр, “Бидний авьяас-2015” уралдаанд гоцлол дуу III байр, хамтлаг дуу II байр, багш, эцэг эх, сурагчдын хамтарсан бүтээл дэд байр эзэлж сургуулийн нэгдсэн дүнгээр тусгай байр эзлэн өргөмжлөл нэг сая төгрөгөөр шагнагдлаа. 12б ангийн сурагч Ч.Мишээл “UBS” телевизийн “My voise” шоу нэвтрүүлгийн шилдгээр, математикийн багш Б.Идэржавхлан “UBS” телевизийн “My voise” шоу нэвтрүүлгийн эцсийн шалгаруулалтын шилдэг, Орос дууны улсын уралдаанд II байр, “UNIVERSE BEST SONGS-2016” наадмын шилдэг 12-т шалгарцгаав. Мэргэжил бүрийн багш нарын дунд зохиогдсон “Авьяаслаг багш” урлагийн наадмын хөгжмийн багш нарын тоглолтод Х.Эрдэнэбаатар найрал дуунд гоцолж, хамтлаг дуу төрлөөр, Ц.Оюун-Эрдэнэ найрал дуу төрлөөр, математикийн багш нарын тоглолтод Б.Идэржавхлан гоцлол дуу, хамтлаг дуу төрлөөр, Г.Батбаяр хамтлаг дуу төрлөөр, нийгмийн ухааны багш нарын тоглолтод З.Ууганбат хамтлаг дуу төрлөөр, монгол хэлний багш нарын тоглолтод Ж.Пүрэвдорж хамтлаг дуу төрлөөр, мэдээлэл зүйн багш нарын тоглолтонд Л.Батгэрэл хамтлаг дуу, хамтлаг хөгжим төрлөөр тус тус амжилттай оролцсон доо.
-Сургалтын таатай орчныг бүрдүүлэхэд танайх их анхаарал хандуулдаг бололтой?
-Энэ талаар том ахиц гаргаж 2015 оны зун хичээлийн байрандаа өргөтгөл, засвар шинэчлэлийн ажлыг 1.2 тэрбум төгрөгийн өртгөөр хийж гурван давхар болгохын зэрэгцээ хичээлийн анги кабинетуудыг иж бүрэн шинэчлэн тохижуулж сургалтын таатай орчин бүрдүүлсэн. Мөн энэ ажлын үр дүнд дунд ахлах ангиуд нэг ээлжинд хичээллэх болсноор хичээлээс гадуурх сургалт, давтлага, сонгон суралцах хичээлүүд чанар үр дүнтэй явагдах таатай нөхцөл бүрдээд байна.
–“Шинэ үе” сургууль их олон амжилтын эзнээр тодорч байсан биз?
-Манай сургууль 2005 онд “Боловсролын гавьяат үйлстэн” хамт олноор, 2007 онд СБД-ийн тэргүүний сургуулиар, 2008 онд СБД-ийн Хүндэт өргөмжлөлөөр, 2009 онд Нийслэлийн тэргүүний сургуулиар, 2010 онд Улсын “ТОП-20” шилдэг менежменттэй сургуулиар, 2011 онд Нийслэлийн тэргүүний төрийн бус өмчийн сургуулиар тус тус шалгарлаа. 2012 онд БСШУЯ-ны харьяа Боловсролын хүрээлэнгийн хүндэт “Өргөмжлөл”, мөн онд Боловсролын үнэлгээний төвийн “Батламж”, цом, 2012 онд Нийслэлийн Даатгалын ерөнхий газрын “Шилдэг даатгуулагч байгууллага” өргөмжлөл, 2012 онд Нийслэлийн тэргүүний сургууль, 2014 онд БСШУЯ-ны харьяа Боловсролын үнэлгээний төвийн чанарын шалгалтын тэргүүн байрын “Батламж”-ийг тус тус хүртсэн. Энэ 2018 онд сургууль байгуулагдсаны 15 жилийн ой тохиож байна. Манай хамт олны зорилго бол “Хүүхэд бүрт чанартай боловсролыг тэгш хүртээмжтэй олгох явдал юм”. Багш хүний хувьд амжилт гэдэг бол сурагч бүрт эзэмшвэл зохих мэдлэг чадвар, төлөвшлийг эзэмшүүлж, сайн сургаж хөгжүүлэх юм даа. Сүүлийн таван жилд математик, хими, физик, англи хэл, нийгмийн ухааны багш нар маань уралдаанд тогтмол оролцож тэргүүн байруудад шалгарч ирлээ. Сурагчдаа олимпиадад бэлдэж, түүнийхээ үр дүнг үзэх нь багш хүний хөгжлийн оргил амжилт юм. Манай багш нар ингэж хамтдаа хөгждөг туршлагаа хот, хөдөөгийн олон багш нартай хуваалцан хамтран ажиллаж байна.
-Хөдөөгийн ямар аймаг, сумтай холбоотой ажиллаж байна?
-Завхан аймгийн хойд, урд бүсийн семинар, ХУД-ийн багш нарын ур чадвар дээшлүүлэх семинаруудыг зохион байгуулж мөн Булган аймгийн Рашаант сум, Хэнтий аймгийн Мөрөн, Баянмөнх, Өмнөдэлгэр сум, дөрөвдүгээр сургууль, Завхан аймгийн Тосонцэнгэл, Сонгино сумын багш нартай цахимаар харилцан зөвлөн туслах ажлаа явуулж байна. Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх институтээс манай хамт олонд “Багш-судлаач” гэсэн өргөмжлөл олгож хамтран ажиллахаар боллоо.
-Сургалтын чанарын хувьд гэвэл?
-Манай сургуулийн сургалтын чанарыг дүүрэг, хот, үнэлгээний төвөөс өндөр үнэлдэг юм. 4, 5 дугаар ангийн “Монгол хэл”-ний олимпиадад тогтмол тэргүүн байр эзэллээ. Манай сургуулийн сурагчид англи хэл, математик, хими, физик, нийгмийн ухааны хичээлүүдийн олимпиадад дүүрэг хотод амжилт гаргахын зэрэгцээ ОУ-ын ой тогтоолт, түргэн бодолт, мотоспорт буудлага, англи хэлний мэтгэлцээний төрлөөр амжилт гаргаж шагналууд авчирч байна.
АНУ, Франц болон Их Британи Сирид пуужингаар цохилт өгснийг зэмлэн буруушаах тухай Оросын санаачилсан тогтоолын төслийг НҮБ-ын Аюулгүй Зөвлөл баталсангүй гэж “Синьхуа” агентлаг мэдээлэв.
Eрөнхий сайд У.Хүрэлсүх тэргүүтэй Засгийн газрын гишүүд өчигдөр Дундговь аймагт ажиллалаа.
Төмөр замтай огтлолцсон замын хөдөлгөөний ачааллыг бууруулах зорилгоор Замын цагдаагийн урд гүүрэн гарц барих төслийн ажлын хүрээнд 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 15 буюу өнөөдрөөс эхлэн Олимпийн гудамж дахь авто замын хөдөлгөөнийг “Оддын хотхон” хорооллоос Үндэсний соёл амралтын хүрээлэнгийн зүүн хойд уулзвар хүртэл хязгаарлах аж.
Монгол, Орос, Хятадыг холбосон Эдийн засгийн коридор байгуулах гэж олон жил ярилаа. Энэ мега төслийн санаачилга гурван улсын төрийн тэргүүний хүрээнд 2013 оноос яригдаж эхэлж билээ. Урд хөршийн зүгээс манайхыг “Төлөвлөгөө, тооцоо, судалгаагаа гарга” гэж нэлээд гуйсан. Манай дарга нар ч бодлого, төлөвлөлтөө танилцуулах нь битгий хэл таг чиг суусаар байв. Ямар сайндаа Си Жиньпин Монголд айлчлахдаа энэ төсөлд ач холбогдол өгч “Эдийн засгийн коридор чинь юу болж байна вэ. Ядахдаа та бүхэн нэр өгсөн үү” гэж ам асууж байхав. Тэгэхэд манай дарга нар “Өгсөн, өгсөн. “Талын зам” гэж нэрлэсэн” гээд л сүйд болцгоож билээ. Энэ тухай урьд нь ганц ч хүн ам ангайж, нэг ч хэвлэлээр бичиж байгаагүй. Ер нь манай дарга нар урд хөршийн Удирдагчийн асуулгад яаран сандран хариулахдаа “Талын зам” гэдэг нэрийг тэрхэн үедээ зохиогоод өгчихсөн байх.
ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн доктор Д.Шүрхүүтэй ярилцлаа.
Монгол Улсын хүн амын 72 хувь нь нүхэн жорлонтой. Гэр хорооллын арван өрх тутмын найм нь жорлонгоо солих сонирхолтой байдаг гэсэн судалгааны дүнг “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтын сургагч багш, “Нутгийн шийдэл” сангийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн Б.Цолмонбаяр танилцуулсан юм. Орон сууцанд амьдардаг хүмүүс жорлонгийн асуудалгүй гэсэн үг биш. Орон сууцны оршин суугчдын ялгадас ч бас том жорлон буюу хотын төв цэвэрлэх байгууламжид очдог. Хөрс, усны бохирдол иргэн бүрт хамаатай асуудал болж хувираад буй. “Нутгийн шийдэл” сангийн тэргүүн, “Жорлонгоо өөрчилье” номын зохиогч Ц.Оюунгэрэл “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтын үеэр том, дунд, бага жорлонгийн тухай ярьдаг. Том жорлон гэдэг нь хотын цэвэрлэх байгууламж, дунд жорлон гэдэг нь байгууллага, гудамж, хороо, хөршүүдийн дундын жорлонгийн хувилбар болох септик танк (манайхан хашаандаа ёмкост булах маягаар септик танкийг орлуулдаг), жижиг жорлон буюу гэр хорооллын өрхийн нүхэн жорлонгийн асуудлыг хөнддөг юм. Тэрбээр “Жорлонгоо өөрчилье” номдоо жорлонгийн 17 технологийг багтаасан ажээ.
Өтгөн, шингэнийг салгадаг жорлон гэхэд л бордоо үйлдвэрлэх зориулалттай. Өрхийн хэмжээнд хар шороо “үйлдвэрлэж”, хашаандаа тарьсан ногоо, мод зүлгээ бордох боломж бий. 
Сиатл хотын бордооны үйлдвэр гэхэд хотынхоо хүнсний хаягдал, ногооны талбай, модны хатсан навч, малын өтөг бууц, био жорлонгийн агуулгыг цуглуулж, био бордоо үйлдвэрлэдэг. Хотоо цэвэр байлгахад зарцуулж буй тэдний хувь нэмрийг үнэлж, хотоос татаас өгнө. 
НҮБ-ЫН ШИНЖЭЭЧ ЛЕО ХЕЛЛЕР: ЖОРЛОН ҮНЭТЭЙ БОЛ ХҮН БОЛГОН ХЭРЭГЛЭЖ ЧАДАХГҮЙ 
Өчигдөр “Генетик нөөцийн тухай” хууль боловсруулах ажлын хэсэг ээлжит хурлаа хийв. Генетик нөөцтэй холбоотой эрх зүйн зохицуулалтыг Монголд бий болгохоор Даян дэлхийн байгаль орчны сангийн санхүүжилтээр БОАЖЯ, НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөртэй хамтран “Нагоягийн протоколыг хэрэгжүүлэх” төсөл хэрэгжиж байгаа аж. Энэ талаар НҮБ-ын хөгжлийн хөтөлбөрийн “Нагоягийн протоколыг хэрэгжүүлэх” төслийн ахлах зөвлөх Ж.Жаргалтай ярилцлаа.
Мянга сонсохоор нэг үз гэсэн үг байдаг даа. Хөгжлөөрөө сүүлийн үед дэлхийд жин дарж яваа Казакстан улсын хөгжлийн нүүр царайг үзэж тольдохоор нийслэл хот нь болох Астана тийш зориод ирсэн аяллын богцноосоо дэлгэе. 1991 онд ОХУ-аас салан тусгаарлаж тусгаар тогтнолоо олсноос хойших 20 гаруй жилийн хугацаанд Казакстан улсын хөгжил дэлхийн хөгжингүй 30 орны нэг болох зорилтоор хурдацтай хөгжиж явна. Хөгжлийн гол нууц нь улсынхаа дэргэд баялгийн сан байгуулж, баялгийн сангаараа дамжуулж нэн хэрэгцээтэй хөрөнгө оруулалтууд хийхийн зэрэгцээ ирээдүйд хэрэглэгдэж болзошгүй хэмээн мөнгийг авдар авдраар нь нөөцлөн хадгалж чадаж байна.