Month: April 2018

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хууль зүйн сайд асан Д.Дорлигжавтай ярилцлаа.

-Таныг АТГ-ын дарга болох гэж байна хэмээн нэлээд шуугьлаа. АТГ-ын дарга болох гээд байгаа юм уу?

-Харин тийм ээ. Худал цуурхал л яваад байх юм. Би АТГ-ын дарга болохгүй ээ гэдгээ албан ёсоор хэлье. Надад тийм амбиц ч байхгүй. Нэгдүгээрт, хэн нэгэн намайг АТГ-ын дарга болооч ээ гэж огт хэлээгүй. Ямар ч санал тавиагүй. Хоёрдугаарт, АТГ-ын даргаар ажиллаж байгаа энэ хүний хугацаа дуусаагүй. Тиймээс үүнийг худлаа л гэж бодож байгаа. Хэн, ямар зорилгоор ийм шуугиан дэгдээгээд байгаа юм бүү мэд. Хаанаас ийм бор шувуу нисгэсэн юм бол доо. Миний хувьд АТГ-ын дарга болно гэхээс илүү өмнө минь хийх ажил маш их байна.

-Таныг намынхаа ротацид орлоо гээд мөн л шуугьсан. Ардчилсан намынхаа үйл ажиллагаанд хэр оролцож байгаа вэ?

-Би Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн. Жилд хоёр удаа хуралдахаар нь очиж оролцчихоод байж байна. Өөр юу байхав дээ.

-Улс төрөө хийдэггүй юм уу. Улстөрч хүнийг нам гүм байх тусам хүмүүс хаачив гээд их сонирхох юм л даа. Зарим нь хилийн дээс алхаад алга болчихлоо гэдэг?

-Улс төр хийнэ гэхээр би яг яах ёстой юм. Юм болгон дээр очоод “Ингэх ёстой, тэгэх ёстой” гээд явах юм уу. Үнэхээр юм ярих ч сонирхол алга. Нийгэм бүхэлдээ дөжирчихсөн байна. Хэн нь зөв, хэн нь буруу, хэн нь үнэн, хэн нь худлаа хэлээд байгааг шүүх чадваргүй болчихсон юм биш үү. Би мэдэхгүй байна. Ийм үед юу ч яриад нэмэргүй л санагдах юм.

-Та нарын дуу хоолой нийгэмд дутагдаад байгаа юм биш үү?

-Хааяа хэрэгтэй гэсэн үедээ амьхандаа дуугарч л байна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болъё гэдэг байр суурь минь хэвээрээ байгаа. Нийгэмд тулгамдсан асуудал гэж байдаг бол тэр чинь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт болчихоод байна шүү дээ. Бид хэд хэдэн Ерөнхийлөгч сольж үзлээ. Хэд хэдэн намыг өөр хооронд нь сольж ч үзсэн биз, өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд. Ямар ч ялгаа байсангүй. Нэг хэсэг нь МАНАН гэж орилох юм. Орилж байгаа хүмүүс нь ч МАНАН-гаасаа ялгагдах юм огт алга. Засаг байгуулъя гэхээр бүгд л харайгаад ороод ирдэг нөхдүүд шүү дээ. Өнөөдрийн МАНАН чинь тэгдэг биз. Ард түмэн ч үүнийг харж байна. Ингээд ирэхээр нийгэм бүхэлдээ цөхөрдөг.

Намыг нь, хүнийг нь солиод болдоггүй. Одоо яах вэ. Жор үзсэн ламаас зовлон үзсэн чавганц дээр гэдэг үг бий. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд явж ирсэн замаа эргэн харахаар ард түмэнтэйгээ л адил цөхөрч байна. Бусад орнууд олон намын тогтолцоотой, ардчилсан системтэй хэрнээ хөгжөөд байхад манайх яачихсан болоод ийм байдалтай яваад байдаг юм бэ. Юу нь болохгүй байна, яавал болох вэ гэдгийг таны хэлсэнчлэн улстөрч хүний хувьд дотроо боддог байхгүй юу. Сүүлд би нэг гаргалаа олсон.

-Ямар?

-Хамгийн түрүүнд улс төрийн намууд төрд гамшиг болж байна уу гэвэл тийм гэж хэлнэ. Улс төрийн нам төрийн албанд мэддэг, чаддаг хүнийг нь томилохгүй, намын нэр гэсэн далбаан доор хаа хамаагүй хүнийг тавьж байна. Алдаа гаргасан хүмүүстээ хариуцлага тооцохгүй харин ч эсрэгээрээ энхрийлээд суучих юм. Үүгээр дамжаад авлигын асуудал буурахгүй байна. Хэдэн тэрбумаар төрийн албыг нааш цааш болгодог гэдэг нь үнэн. Хариуцлага алга, чадварлаг боловсон хүчин алга. Төсвөө зөв зарцуулахаас эхлээд мордохын хазгай болж, гурвалжин дөрвөлжин маргаан болж үргэлжилдэг. Энэ бүхэн намуудаас болж байгаа. Одоо яах вэ гэхээр ардчилсан улс олон намын системтэй байх ёстой гэдэг. Хүн төрөлхтөн ардчиллын системээс илүү сайныг одоогоор бодож олоогүй байна гэж ярьдаг.

Гэтэл өөр улс оронд болоод байгаа ч манайд болдоггүй. Төрийн ажилд олон жил нухлуулсан хүний хувьд энэ бүхнийг бодож л байна.

-Бодоод ямар дүгнэлтэд хүрэв?

-Намуудыг тодорхой хэмжээнд хязгаарлах ёстой юм байна. Энэ хязгаарлах арга өнөөдөр Монгол Улсад Ерөнхийлөгчийн засаглал тогтооно. Ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгч байна, мөн ард түмнээс сонгогдсон хууль тогтоох дээд байгууллага байна гэж байгаа юм. Ерөнхийлөгч гарч ирээд батлагдсан хуулийн дагуу төрийн гүйцэтгэх ажлыг үргэлжлүүлнэ. Ингэхдээ чадварлаг боловсон хүчнийг сонгох, хэнийг тавихаас эхлээд нам харгалзалгүй чаддаг хүнийг нь тавих ёстой. Чадахгүй бол маргааш нь хариуцлага тооцохоос эхлээд төсвийн мөнгийг зөв зүйлд зарцуулах, бодлоготой болгохоос эхлээд энэ бүхэн гүйцэтгэх засаглалын ажил. Хууль тогтоогчид нам намаараа баталж буй хуулин дээрээ үзэл бодлоо уралдуулах ёстой. Ингээд намуудыг гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд оруулахаа больчихвол энэ гамшиг арилна.

-Намууд энэ бүгдийг хүлцэнгүй хүлээн зөвшөөрнө гэж та бодож байна уу. Улс төрийн намуудын үндсэн чиг шугам нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг намаар дамжуулж авах байдаг шүү дээ. Нэг хүний гарт бүх эрх мэдлийг өгөөд өөрсдөө бэлгэдлийн маягаар явна гэвэл улс төрийн намууд ил, далд эсэргүүцэх байх даа?

-Тийм учраас би одоо ухаарцгаая, одоо зогсоцгооё гээд байгаа юм. Ерөн-хийлөгчийн засаглалтай болчихвол намууд зогсоно. Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх засаглал руугаа оруулахгүй. Эцсийн бүлэгтээ Ерөнхийлөгчийн хариуцлага болж гарч ирэх байхгүй юу. Одоо эзэнгүй болчихоод байна. Тэр нам ингэснээс болж тэгсэн л гээд байгаа биз дээ. Ерөнхийлөгч, Их хурал, Засгийн газар нь бие бие рүүгээ алдаагаа чихээд хариуцлага тооцож чаддаггүй. Нэг нэгэндээ саад хийж л чадна. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн засаглал хэрэгтэй гэдгийг дахиад хэлье. Хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэх гэж байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт аюул шүү. Одоо байгаагаасаа улам дордоно.

-Одоогийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт таны хэлээд байгаагийн бүр эсрэг болж орж ирэх гэж байгаа. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг бүр хумина гээд байгаа л даа?

-Ерөнхий сайдад эрх мэдэл төвлөрүүлсэн тогтолцоог хийнэ гээд байгаа юм. Ерөнхий сайд гэдэг чинь намын дарга. Намын зовлон гүйцэтгэх засаглалаас салахгүй. Энэ яриад байгаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр нь бид энэ байдлаасаа салж чадахгүй. Харин ч эсрэгээрээ улам лавшруулж өгнө. Одоо Ерөнхийлөгчийн институци байгаа тулдаа болохгүй зүйлд нь хориг тавихаас эхлээд арга хэмжээ авах гэж оролдож байна. Үүнийг нь алга болгочихвол бурантагийг нь эвхээд тавина гэсэн үг. Аюултай шүү.

-Манай хоёр хөршийн тэргүүнүүд өөрсдийн эрх мэдлийн хугацаагаа сунгах боломжоо нээчихлээ. Тиймээс манай улс ч гэсэн хоёр хөрштэйгөө ижил замаар явах ёстой гэсэн үг үү. Зарим хүмүүс бол хоёр гүрний дунд байгаа бол Монгол Улс ардчиллын баян бүрд байх ёстой гээд байгаа л даа?

-Ардчиллыг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Америк, Франц шиг Ерөнхийлөгчийн тогтолцоотой, ардчилсан улс байх ёстой. Би ардчилсан системүүд дотор байдаг нэг хувилбарыг нь хэлээд байна л даа. Ерөнхийлөгчийн засаглал нь манайд илүү үр дүнтэй, таарах хувилбар нь. Түүнээс биш урд, хойд хөршүүд юугаа хийх нь бидэнд тийм хамаатай юм уу. Тэдний хийсэн болгон манайд заавал таарах албагүй. Адилхан ч байх албагүй. Бидэнд юу хэрэгтэй байна, түүнийгээ хийх хэрэгтэй.

-Та хууль зүйн салбарт багагүй хугацаанд ажилласан. Сайдын албыг хүртэл хашиж байлаа. 2016 оноос хойш хууль зүйн салбарт хийгдэж буй өөрчлөлтүүдийг хэрхэн харж байгаа вэ. Таны баталсан хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт хийгээд байна?

-Ямар зүйл хийж байгааг нь анзаарч чадахгүй явна. Намайг сайд байх үед батлаад хэрэгжүүлж эхлээгүй байсан Эрүүгийн хууль, процессийн, Зөрчлийн хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Яг ямар өөрчлөлт оров гэдгийг нэг бүрчлэн мэдэхгүй байна. Уулзсан хүн бүрийн хэлж буй нэг зүйл нь “Энэ арай хэтэрчээ” л гэж байгаа юм. Заримыг нь анзаарч байхад үнэхээр харамсмаар өөрчлөлтүүд орсон байна лээ. Уг хуулиудыг харахаас чухал ажил надад бий. Үүнд анхаарлаа хандуулж байгаа. Өдөр шөнөгүй зүтгээд үр дүнд хүрч байна шүү.

-Эрдэнэт үйлдвэр, Стандарт банктай холбоотой асуудлыг та харсан байх. Харахгүй байя гэсэн ч харахаас аргагүй болтол шуугьж байна. Х.Тэмүүжин сайд байхдаа Эрдэнэт үйлдвэр, Стандарт банк хоёрын хооронд бий болсон маргааныг шалгаж эхэлсэн байдаг. Гэтэл таныг Хууль зүйн сайд болоод энэ бүхэн замхрах шатандаа орсон гэх юм?

-Хууль зүйн яам шалгадаг ажил биш. Намайг Улсын Ерөнхий прокурор байхад шалгагдаж байсан хэрэг.

Ш.Батхүү хоригдчихсон байсан. Би нэг зүйл хэлье. Ч.Ганзориг хуурамч гарын үсэг зурсан гээд байгаа. Хамгийн анхны гэрээн дээр зурсан Ч.Ганзоригийн гарыг үсэг үнэн байдаг. Түүнээс хойших гарын үсэг зурагдангуут нь хуурамч гэдэг нь үнэн. Монгол Улс яагаад Арбитрийн шүүх дээр очоод “Та нар энэ гэрээг хуурамч гээд байгаа юм бол яагаад энэ гэрээний дагуу ажиллаад баяжмалаа ачуулаад, мөнгөө аваад олон жил явсан юм бэ. Энэ гарын үсэг, гэрээ хуурамч байлаа ч та нар үйлдлээрээ нотолж байна” гэдгээр уначихсан юм. Ердөө л энэ.

-Стандарт банкны өрийг хэн төлөх ёстой юм?

-Эрдэнэт үйлдвэр төлж таарна.

-Хуурамч гарын үсэг зурсан Ш.Батхүү төлдөггүй юм уу?

-Гэрээний журмаар барьцаанд тавьсан гэдгээрээ Эрдэнэт хариуцлагаа хүлээнэ. Дараа нь хувь хүнтэйгээ Эрдэнэт үйлдвэр юм уу, Засгийн газар өгч авдаг зүйл байдаг юм бол тэрийг нь ав. Хуулийн хувьд ингэж явах ёстой. Ш.Батхүүд Хадгаламж гээд том банк, бензин колонкуут, махны үйлдвэрүүд байсан. Тэдгээрийг нь үнэлээд авах бололцоо байгаа л байх.

-Эхний ээлжинд бушуухан Стандарт банкны өрөө л дарах ёстой юм байна…

-Хуурамч гэсэн мөртлөө үнэхээр хуурамч биш гэдгийг мэдэж л байсан байхгүй юу. Үйл ажиллагаа явж байсан. Үүнээс болж унасан байхгүй юу.

-Үе үеийн парламентад олонхыг бүрдүүлсэн улс төрийн намууд, Засгийн газар үргэлж Эрдэнэтийг тойрон галын наадам шахуу зүйл хийдэг. Хамгийн түрүүнд Эрдэнэт үйлдвэрийн даргыг сольдог. Та Эрдэнэт үйлдвэрийн даргаар ажиллаж байсан. Үнэхээр тийм их бараа шахдаг юм уу?

-Эрдэнэт үйлдвэрийн сүүлийн захирлууд маш удсан шүү дээ. Ч.Ганзориг бараг найман жил болчихсон байх. Тэгтлээ их солигдохгүй байгаа.

-Шахаа хийх боломж байдаг юм уу?

-Байдаг л юм байгаа биз. Одоо ингээд иймэрхүү яриагаа орхиё. Ард түмэнд хэрүүл хэрэггүй, тэмүүлэл, гэрэл гэгээ хэрэгтэй байна. Хүмүүс уул уурхай хэрэггүй оюун ухаанаа ухаж амьдаръя гээд байгаа биз дээ.

Оюун ухаанаараа амьдаръя гээд IT-гийн компани ярихаас хэтрэхгүй байгаа юм. Энэ нэг чиглэл нь мөн. Би багын электроник, техникт дур сонирхолтой хүүхэд байсан. Үүн дээрээ түшиглээд физик, электроникийн чиглэлээр компани байгуулан лабораторийн ажилтай сууж байна.

-Улс төрийн хүрээнээс гэнэтхэн л электроникийн чиглэлээр компани байгуулсан гэхээр сонин л санагдаж байна…

-Би хүүхэд байхдаа янз бүрийн радионоос эхлээд төрөл бүрийн схем олж аваад юм хийх гэж үздэг байлаа. Тэр үед ямар жижиг деталь эд анги зардаг дэлгүүр байдаг байсан биш. Айлуудаар хэсч хуучны эвдэрсэн том модон радио гуйж аваад гар хөлөө түлэн байж юм хийнэ ээ бас. Би машин, техник талдаа илүү сонирхолтой. Хувь заяагаар ч юм уу, мэргэжил өөр тийшээ яваад хөндийрчихөөд байсан юм.

Гэнэт яагаад багын хоббигоороо явах болсон бэ гэхээр физик электроникийн чиглэлээр гадаадад мэргэжил эзэмшээд ирсэн хэдэн залуутай би санаандгүй байдлаар танилцсан юм. Энэ залуус юм хийх гээд учраа олохгүй яваад байсан. Тэдний хийж байгаа зүйлсийг сонирхож, ярьж байгаа зүйлийг нь сонсдог байлаа. Ингэж явсаар байгаад хобби маань сэргэчихсэн. Тэгээд ярьж байгаад хамтдаа юм хийхээр болж технологийн салбарт хүч үзэн туршилт, судалгааны төв байгуулан ажиллаад их сайхан үр дүнгүүд гарч байна.

-Тухайлбал…

-Патент авсан хэд хэдэн шийдэл бий. Тухайлбал, эрчим хүч хэмнэх, цэвэр эрчим хүч гаргах. Ингэж болж байгаа юм чинь хэнд зориулж ямар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх вэ гэдэг чинь зах зээлийн асуудал. Бид ярьж байгаад дэлхий дээр хамгийн их сонирхох зүйл цахилгаан машин гэж үзсэн. Цахилгаан автомашины компаниуд нэг цэнэглэлтээрээ хэдэн км явж байна, хэдэн цагт цэнэглэж байна гэдгээрээ өрсөлдөж байгаа. Тиймээс бид эрчим хүч хэмнэх төхөөрөмжөө автомашин дээр хэрэглэе бүтээгдэхүүний дизайн гаргасан. Цахилгаан машинтай хүн нэг цэнэглээд 300 км явах байсан бол бидний төхөөрөмж 600 км явуулна. Хоёр цахилгаан хөдөлгүүртэй бол 1200 км явуулах боломжтой. Физикийн томьёололоороо болчихож байгаа юм. Амьдрал дээр туршаад шавар усанд явахаас эхлээд хурдан, удаан явах гээд хүндрэлтэй зүйл гарна. Энэ бүхнийг шинжлэх ухаан талаас нь нотлохын тулд дан ганц автомашин байх шаардлагагүй. Бүх цахилгаан техник дээр турших хэрэгтэй. Бид нэг цэнэглэлтээр 50 км явдаг унадаг дугуйн дээр туршаад ямар ч асуудалгүй байсан. Дараа нь бид нэг цэнэглэлтээр 300 км явдаг автомашин байдаг бол үүн дээр туршилтуудаа хийнэ. Сүүлд нь хоёр хөдөлгүүртэй автомашинууд дээр туршина. Машин болгон өөр өөр хүчин чадалтай. Тус тусад нь тааруулж хийнэ. Энэ мэтчилэн туршилтуудаа хийж байна. Туршилтуудаа дуусгасны дараа дэлхий нийтэд энэ бүтээгдэхүүнээ санал болгоно.

-Олон улсад ийм жишиг байна уу?

-Бид хүнд хэрэгтэй зүйл хийе гэвэл хамгийн их өрсөлдөж байгаа бүтээгдэхүүнийг хийх ёстой. Тэр ч утгаараа бид үүнд зорьсон. Хоёрдугаарт, бид цэвэр эрчим хүчний чиглэлд ажиллаж байгаа. Цахилгаан, нар, салхи, газны хэрэггүй жижиг батарейгаар өдөөгдөөд өөрөө ажилладаг цахилгаан генератыг хийж байна. Нэг удаа л худалдаж авна. Цаашаа өөр ямар нэгэн зүйл хэрэггүй. Өөрөөсөө цахилгаан үйлдвэрлэнэ. 20, 50, 100 кВт-н загвар гаргачихаад хийх гээд сургуулийнхаа доод талын давхрыг механик цех болгоод нэгдүгээр давхраа лаборатори болгочихсон ажиллаж байна.

-Манайх шиг утаа гэж их ярьдаг улсад эрчим хүчээр халаалтаа шийдээд явахад хэмнэлттэй юм байна, тийм үү?

-Хэрэгтэй гэсэн хүмүүс нь сонирхоно биз. Гуравдугаарт, бид эрчим хүч хэмнэж адаптор хийж байна. Эрчим хүчний бага хэрэглээтэй айл, аж ахуйн нэгжүүдэд зориулж байгаа. Хамгийн багадаа эрчим хүчийг 50 хувь хэмнэж байгаа юм. 60 хувь хүртэл хэмнэх боломжтой. Үүнийгээ айлын цахилгаан тоолуурын дэргэд байршуулчихна. Тухайн айлын цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ 50 хувь хэмнэгдэнэ, хамгийн багадаа шүү. Онолын хувьд цахилгаан их хэрэглэдэг аж ахуйн нэгжүүд ч тавьчихаж болно. Гар утас цэнэглэдэг повер банкаас эхлээд жижиг зүйлс ч хийж байна. Автомашинтай хүмүүс холын замд гэрэл шилжүүлдэггүй дээ. Тэгвэл автоматаар гэрэл шилжүүлдэг мэдрэгчтэй зүйл ч хийж байх жишээтэй. Зам тээврийн, хөгжлийн яаманд санал болгосон. Хүлээж авах юм уу бүү мэд. Эрүүл мэндийн салбарын чиглэлд ажиллах бодолтой байгаа. Тодорхой хэмжээнд электрон тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэхээр дизайн гаргасан.

-Эрчим хүч геополитикийн чухал зүйл. Хэзээнээс туршилж дуусч амьдралд нэвтрүүлэх боломжтой вэ. Их хэмжээгээр захиаллаа гэхэд үйлдвэрлэлийн боломж хэр байгаа бол?

-Биткойн ажиллуулдаг хүмүүсээс эхлээд эхнээсээ захиалга өгөөд эхэлсэн. Одоо бид үйлдвэр туршилтын лабораторидоо хийж байна. Цаашид өргөжөөд явбал үйлдвэрийн тухай ярих байх.

-Үнэ ханшийн хувьд ямар байх бол?

-Аль болох боломжийн үнэтэй байх тал дээр анхаарна. Бид хилийн цэргийнхэнд 20 кВт-ын цахилгаан станцыг санал болгож байгаа. Үүгээр заставынхаа гурван байшинг цахилгаанаар халаачихна. Хоол унд, угаалгын машин энэ бүгдээ цахилгаанаар хангачихна гэсэн үг. Заставууд дизель түлш үрж нүүрс, түлээ зөөхөөс эхлээд зардал их гардаг. Цаашид бидний хийж буй энэ зүйлс бага хэрэглэгч буюу сумын төв болон сумын төвөөс доош бага хэрэглэгчтэй бүх хүн ашиглах боломжтой хувилбарыг гаргаж ирье гэж бодоод байгаа. Сумдыг төвийн эрчим хүчээр хангасан хэдий ч үйлдвэрлэл явуулж чадахгүй, лааны оронд хэрэглэж байна. Зах хязгаарынханд боломж алга л даа. Тиймээс нэг удаа л цахилгаан эрчим хүч гаргагчаа худалдаж аваад цаашид үнэгүй эрчим хүч хэрэглэнэ гэсэн үг.

-Эрчим хүчний салбарт инноваци бүтээж байна гэж ойлголоо. Салбар яамны зүгээс дэмжлэг байна уу?

-Манайхан нэг юм хийхээрээ төр дэмжсэнгүй, төр намайг харсангүй гэдэг буруу жишиг тогтоочихсон. Төр биш хэрэглэгчдэд ойр бүтээгдэхүүн хийчихвэл иргэд хэрэгтэй юм байна гээд худалдаад авдаг тийм зүйлийг хийх ёстой. Хэрэглэгчдийн тоо бүр олон болоод миний хүчин чадал хүрэхээ болиод эхэлбэл улс оронд ач холбогдолтой гэж үзвэл төрөөс дэмжлэг хүсч байх хэрэгтэй. Миний хийж байгаа энэ зүйлс төрд хандах хэмжээнд хүрээгүй байна.

Цаашид бид нисдэг дрон хийх загвар гаргасан. Дэлхий дээр батарейгаар ажилладаг нисдэг дрон 30-40 минут нисдэг. Хамгийн том дрон 100 орчим кг ачаа зөөж байгаа байх. Бидний гаргасан загвараар 300 орчим кг ачаа тээгээд, өөрөө өөрөөсөө цахилгаан гаргаад явах учраас хэдэн цаг ч нисч болно. Ингэхээр физик электроникийн салбарынхан мэдэхгүй өөр салбар руу орж ирж байгаа юм. Манайд аеродинамикийн тооцоо гаргадаг хүн, зохион бүтээх товчоо алга. Ганц нэг мэргэжлийн хүмүүст сэнсний тооцоо гаргаж өгөхөөс эхлээд захиалга өгчихсөн. Нэг зүйл рүү зориг шулуудаад ороход маш олон шийдэж болохоор зүйлс харагдаж байна.

ДЭЛХИЙН ТЕАТРЫН ӨДӨРТ ЗОРИУЛАВ

Монгол Улсын төрийн соёрхолт, ардын болон гавьяат жүжигчин, Улсын драмын эрдмийн театрын уран сайхны удирдагч Намсрайн Сувдтай уулзаж хөөрөлдлөө. Авьяас гэдэг алт, алмаасаар ч зүйрлэшгүй гайхамшигтай зүйл. Бурхан тэнгэрээс эл эрдэнийн дээдийг өвлөн төрсөн эрхэмсэг хатагтайтай ярилцан суухад түүхэн их хатдыг амилуулсан төгөлдөр сайхан дүрүүд нь сэтгэлд амилан Их хааныхаа ээжтэй ч ярьж суугаа юм шиг, Монголын их хаадын залгамж Батмөнх Даян хааны хатантай ярьж байгаа ч юм шиг сонин увдист автан байснаа дурдаад хэрэггүй биз ээ.

-Танд Дэлхийн театрын өдрийн мэндийг хүргэе. Энэ өдөр лавтайяа хүн төрөлхтний сүүлийн хоёр гурван мянган жилээр хязгаарлагдахгүй юм байгаа биз?

-ªº, ÿàëàà ãýæ ãóðàâ, äºðºâ, òàâàí ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õòýé áàéëã¿é ÿàõàâ. Äýëõèéä ñî¸ë, áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, õ¿ì¿¿íëýãèéí áàéãóóëëàãà ãýõ þì áîë ÞÍÅÑÊÎ ãýæ áàéíà. Ýíý áàéãóóëëàãûí äýðãýä Îëîí óëñûí òåàòðûí èíñòèòóò ãýñýí áàéãóóëëàãà 1948 îíä áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ áàéäàã. Ïðàãàä 1961 îíä áîëñîí ýíý áàéãóóëëàãûí õóðëààð Äýëõèéí òåàòðûí ºäðèéã òýìäýãëýæ áàéÿ ãýñýí øèéäâýð ãàðñàí. Ìàíàé óëñ 1991 îíä ýíý áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿íýýð ýëññýí ó÷ðààñ ¿¿íýýñ õîéø òýìäýãëýæ áàéíà. Ýíý ºäºð áîë çºâõºí òåàòðò àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñèéí áàÿð áèø þì. Ýíý áîë òåàòðò ýëýãòýé á¿õèé ë îëîí ò¿ìíèé áàÿð. Òèéìýýñ áèä ýíý áàÿðûã ¿çýã÷èäòýéãýý õàìò, á¿õ íèéòýýðýý òýìäýãëýäýã óëàìæëàëòàé. Дэлхйин театрын өдрийн тэмдэглэхэд олон улсын театрын инстутуциэс дэлхий дахинд хандаж олон улсад хандаж ийм илгээлтүүд гаргадаг. Энэ жил ч гэсэн илгээлтүүд гарсан байна. Гурван тивийн, гурван том уран бүтээлч энэ илгээлтүүдийг гаргасан. Зохиолчид, найруулагчид, жүжигчид илгээлтийг гаргадаг. Энэ илгээлтийг манай уран бүтээлчид, үзэгчид их сайхан хүлээж авч байна гэж бодож байна. Манай театр олон улсын театрын өдрийг сонгодог жүжгийн өдөр болгон тэмдэглэдэг уламжлалтай.

-Улсын драмын эрдмийн театрын тайзнаа энэ жил ямар сайхан жүжгүүд тавигдах гэж байна даа?

-Сонгодог жүжиг гэдэг нь олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн, хэдэн зуунаар дамжиж улс гүрэн, үндэстэн болгонд театрын тайзанд тавигдсан чанартай жүжгийг хэлдэг л дээ. Урьд нь гуравдугаар сарын эхэнд зарлаад гуравдугаар сарын 27-нд хаалтаа хийдэг байсан бол энэ жил 27-нд сонгодог жүжгийн нээлтээ хийж байна. Энэ сарын 27-нд гэхэд Виктор Хюгогийн “Парисын дарь эхийн сүм” сонгодог мюзикл жүжгийг тавина. Мөн 29-ний 15, 19 цагуудаас Софоклын “Эдип хаан” сонгодог жүжиг тоглогдоно. 30-ны 19 цагт У.Шекспирийн “Ромео, Жульетта” сонгодог жүжгийг тоглоно. Мөн олон улсын театрын өдрийг угтаад “Дэлхийн театрын түүх” гэж өөрийн бичсэн номын баярыг хийж байгаа.

-Таны номын баяр хэдэн цагаас эхлэх вэ?

-Жүжиг орой 19 цагаас эхэлдэг. Номын баярын маань үйл ажиллагаа 18:30 цаг гэхэд эхлэх байх.

-Таны тайз, дэлгэцийн уран бүтээлд бүтээсэн дүр тоогоо алдсан байх даа?

-Би эхийн хэвлийгээс мэндлээд л театрын энэ ариун агаар, тоостой хамт ээжийнхээ сүүг хөхөж өссөн. Тийм учраас театрын агаараар амьсгалж өдий насалж байна. Ээжийг театрт тоглож байхад “Учиртай гурван толгой”, ”Жаргалын зам” гэх зэрэг жүжгийг нь үзэж байснаа санадаг. Тэр үед би дөрөв тавтай байсан юм уу даа. Үүнээс хойш ээжийнхээ найруулсан тоглолтуудыг их үздэг байлаа. Яг өөрөө бол оюутан болоод л тайзан дээр гарсан даа. Хүүхэд байхдаа 1958 онд Хүүхдийн ордны бүжгийн дугуйланд явж олон багш нараар заалгаж урлагт анх хөл тавьсан. Тонтор гэж багш минь байлаа. “Шороотын Цэвээн” гуайн охин чуулгад олон жил бүжгийн багш хийсэн Нэргүй гэж гайхамшигтай бүжигчин надад багшилж байлаа. Ингэж л урлагт сайн дураар хөл тавьсан. Жүжигчний мэргэжлээр Москвад Кино урлагийн дээд сургуульд хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Борис Андрейвич Бабушкин гэж хүний шавь болж суралцаж байхдаа “А” үсгийг заалгасан. Манай багш Малый театрын найруулагч, жүжигчин байлаа. Дараагаар нь 1983 онд “Нора” жүжгийн гол дүрд тоглож шилдэг дүрийн шагнал авч байсан. Доржсамбуу найруулагч маань найруулж байлаа. Жүжигчин Баярмаа одоо миний Норагийн дүрийг бүтээж байгаа.

-Таныг Монголын ард түмэн “Мандухай цэцэн хатан” киногоор маш сайн мэднэ. Үүнээс өмнө жүжигчин гэдэг мэргэжлийн гайхамшигтай чанарыг ямар дүрээс мэдэрч байсан бэ?

-Островскийн “Инжгүй хүүхэн” гэж жүжгийг манай драмын театрт 1973 онд тоглож байсан. Энд Лариса гэж гол дүрийг бүтээсэн цагаас хойш драмын театрт ажилласан л даа. Тэр дүр бол үнэхээр гайхалтай, эмэгтэй жүжигчин бүрийн мөрөөддөг жүжиг л дээ. Намайг Ларисагийн дүрийг бүтээж байхад Паратовын дүрд хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Гантөмөр маань тоглож байлаа. Хөдөлмөрийн баатар Гомбосүрэн гуай тоглож байсан. Ардын жүжигчин Цэрэндулам, соёлын тэргүүний ажилтан Баатархүү, гавьяат жүжигчин Жарантав, Латиф, Норолхоо, Оюунцэцэг, Гомбожав, Шагдаржав гээд манай театрын ёстой аваргууд хамт тоглож байсан даа. Би тэдний дунд орж дүр бүтээж, тэд маань миний захнаас өргөж, заамнаас минь дээш нь татаж энэ уран бүтээлийг хийсэн. Эргээд бодоход гайхалтай цаг үе байсан.Театр гэдэг бол хэзээ ч мөхөхгүй, жүжигчид үзэгчид хоёр зүрх зүрхнийхээ цохилтыг мэдэрч байдаг гайхамшигтай урлаг. Амьсгалаас амьсгалд гайхамшгийг мэдрүүлдэг энэ амьд харьцааг театр урлаг л хүн төрөлхтөнд өгдөг. Хамгийн гол нь мөнхийн залуугаараа байдаг. Яагаад гэвэл мөнхийн залуугаараа байдаг. Яагаад гэвэл яг одоо, яг одоо энэ цагт харьцаж байдаг учраас дандаа залуу байдаг.

-Таны ээж Цогзолмааг Зууны манлай жүжигчин, алтан үеийн жүжигчин гэдгийг мэднэ. Та тэгтэл ээжийнхээ үеийн авьяастнуудтай нэгэн тайзнаа гарч байсан жүжигчин гэхээр бас л бахархмаар юм даа?

-Энэ бол тэр болгон хэр баргийн хүнд заяахгүй хувь заяа гэж би боддог. Зөвхөн ажил дээр ч биш төрөөд л тэр хүмүүсийн өвөр дээр бүүвэйлүүлж, эрхэлж, тоглож өссөн. Энэ жил төрийн шагналт зохиолч Э.Оюун гуайнхаа зуун насны ойг манай театрын үзэгчид, уран бүтээлчид тэмдэглэж байна. Э.Оюун гуайн 1956 онд С.Нинжбадгартай хамтран бичсэн “Би эндээс явахгүй” жүжгийг энэ жил шинэчлэн тавилаа. Би чинь “Монгол кино” үйлдвэрт ажиллаж байсан хүн шүү дээ. Оюун гуай маань энэ театрт намайг чирж авчирч, ташуурдаж, ажиллах бололцоо ирээдүйг минь бий болгосон. Ахмадуудын буян гэдэг бол хэзээ ч барагдашгүй их өв юм. Тэд нар минь байгаагүй бол бид хэзээ ч байхгүй.

-Та эхийн сүүтэй хамт жүжигчний мэргэжлийг амталсан юм байж. Гэхдээ сургууль соёлын хишиг гэж гайхмаар юм бий дээ?

-Би ЗХУ-д Кино урлагийн дээд сургуулийг 1970 онд кино, драмын жүжигчин мэргэжлээр төгсөж, 1983 онд найруулагчаар мэргэжил дээшлүүлсэн хүн л дээ. 1970-1973 онд “Монгол кино” үйлдвэрт жүжигчин, наян нэгэн он хүртэл Драмын театрт жүжигчин, 1981-1992 онд театрынхаа уран сайхны удирдагчаар ажилласан. 1992-1996 онд Соёлын яаманд хэлтсийн дарга, тэгээд Улсын багшийн дээд сургууль, Соёл урлагийн их сургуулиудад тайзны яриа, тайзны хөдөлгөөн, уран чадварын багшаар ажиллалаа.

-Та багцаагаар хэдий хэрийн жүжиг, кинонд тоглосон бол?

-Би Монголын театрын тайзнаа У.Шекспирийн “Гамлет” жүжгийн Офелия, Г.Ибсений “Нора” жүжгийн Нора, Н.В.Гоголийн “Байцаагч түшмэл” жүжгийн Анна Андреевна, У.Шекспирийн “Макбет” жүжгийн хатагтай Макбет, А.П.Чеховын “Цахлай” жүжгийн Аркадина, ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэнгийн “Атга нөж” жүжгийн Өүлэн эх зэрэг үндэсний болон дэлхийн сонгодог ная гаруй дүр, “Хань” киноны Наран, “Мандухай сэцэн хатан” киноны Мандухай, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”, “Үхэвч үл болно, Чингис хаан” киноны Өүлэн эх зэрэг дэлгэцийн хорь гаруй дүрийг бүтээсэн дээ. “Үхэвч үнэн ялна” жүжгийн комиссар, “Нора” жүжгийн Норагийн дүрээр Соёлын яамны шилдэг дүрийн шагнал, “Шөнө амталсан нулимс” жүжгийн Энхээ, “Атга нөж” жүжгийн Өүлэн эх, “Хунгийн дуу” жүжгийн Аннагийн дүрээр “Гэгээн Муза” наадмын “Шилдэг эмэгтэй гол дүр”-ийн шагнал, “Сэрүүн хасын зүүд” жүжгийн Лоу авхайн дүрээр “Шилдэг эмэгтэй туслах дүр”-ийн шагнал, БСШУЯ-ны “Мөнгөн мод”, Э.Оюуны шагналыг хүртсэн байна.

Үргэлжлэл бий

Ангаах ухааны доктор, АНУ-гийн Ратгерс их сургуулийн тархи судлалын салбарын судлаач багш Л.Баттүвшинтэй ярилцлаа.

-Өөрийгөө танилцуулаач. Хаана, хаана боловсрол эзэмшсэн бэ?

-Аав ээж хоёр маань эмч хүмүүс. Тиймээс би багаасаа л хүмүүсийн эд, эрхтэнтэй ном харж, сонирхдог эмч болох хүсэлтэй байсан. Өөрийгөө мэс заслын эмч юм уу, сэтгэл судлаач болох байх гэж төсөөлөөд их хичээдэг байлаа. Анагаахын шинжлэх ухааны их сургуулийг төгсөөд, Сэтгэцийн эмгэг судлалын үндэсний төвд ажиллаж байгаад, Японы Кюүшү их сургуульд суралцсан, тус сургуульдаа тархи судлалын чиглэлээр, анагаах ухааны доктор хамгаалсан. Мөн АШУИС-д багшилж байсан. Монголд судалгаа хийх лаборатори байхгүй хүндрэлтэй байсан учраас АНУ-гийн Барроу мэдрэл судлалын хүрээлэнд постдоктор судлаачаар гурван жил ажилласан. Одоогоор АНУ-гийн Ратгерс их сургуулийн судлаач багшаар ажиллаж байгаа. Тархины хөгжил хэрхэн явагддаг вэ, яаж урт наслах бэ, яаж тархийг эрүүл байлгах вэ, аз жаргалтай амьдралыг хэрхэн шинжлэх ухааны ололт амжилтад суурилуулж бүтээх вэ зэрэг чиглэлээр судалгаа хийсээр өдийг хүрлээ. Одоо бол эх орондоо ирж ажиллах хүсэл байгаа.

Би Монголдоо лаборатори байгуулчихвал дараа, дараагийн үеийн залуучууд ирээд ажиллахад нөхцөл нь бүрдсэн сайхан байх болно. Үүнийг бүтээхийн тулд хичээж, маш их ажиллаж байна. 2013 онд энэ чиглэлийн эрдэмтнүүдтэйгээ нийлж, Монголын нейросайнсийн нийгэмлэгийг байгуулсан. Мөн би дэлхийн тархи судлалын байгууллагын Ази-Номхон далайн бүсийн удирдах зөвлөлийн гишүүнээр сонгогдсон. Монгол руугаа бодитойгоор хөрөнгө оруулалт хийх, мэдлэг боловсролтой хүмүүсийг урьж авчирч, лекц уншуулах боломжтой.

-Тархи судлал гэхээр, юу юуг судалж байна вэ?

-Тархи судлал гэдэг бол суурь шинжлэх ухаан. Үүн дээр суурилаад, сэтгэл судлал, психосоматикийн шинжлэх ухаан байна. Мөн цахим судлал гэдэг чиглэл сүүлийн үед асар их хөгжиж байна. Энэ нь хиймэл оюун ухаантай холбоотой. Монголчууд юм хийж байна, бид тархи судлалын шинжлэх ухаанаас хоцроогүй шүү, дэлхийн шинжлэх ухаантай хамт алхахыг хүсэж байгаа гэдгээ байнга мэдэгдэж байх ёстой. Энэ талын судалгаануудыг хийж байх хэрэгтэй шүү дээ. Ингэснээр энэ салбарт нууц товчоо шиг бичигдэж үлдэнэ гэсэн үг.

-Манай улс өндөр, өндөр байшин барьж, зам талбай бариад байдаг ч хүний тархины хөгжлийг орхигдуулаад байх шиг. Яаж тархины хөгжилд анхаарах вэ?

-Шилжилтийн үе, хөгжиж буй орнуудын түгээмэл бэрхшээл бол ердөө л энэ. Хичнээн хүчирхэг том эдийн засагтай улс байсан ч ийм нийгэм байдаг. Ийм үед хүмүүсийнх нь өвчлөлийн байдал хүртэл өөрчлөгддөг. Үхлийн шалтгаанууд нь өөрчлөгдөнө. Тухайлбал, Аргентин улсад эдийн засаг хямраад ирэхээр, мэдрэлийн ядаргаа, уур уцаартай холбоотой зүрх судасны өвчлөлүүд ихэсч байгаа юм. Мөн хорт хавдрууд, амьсгалын замын сүрьеэ өвчин манайд ч ихэсч байна. Мөн мансууруулах бодист донтох, архидан согтуурах сэтгэцийн өвчин ихэсч байгаа. Мөнгөнд анхаарахаас илүүтэй нийгмийнхээ зохион байгуулалтын дэг журамд анхаарах ёстой. Бусдын амь насанд хүрэх хэрэг бол ядууралтай холбоотой юм байна лээ. Өрхийн орлогын хэмжээ буурахаар гэр бүлийн уур амьсгал хүйтэн болдог. Хаана ч адилхан. Нийгмийн хууль дүрмээ дагадаг хүмүүс энэ асуудлаас хялбар гарч чадна.

Нийгэм эмх замбараатай байх тусам хүн хийх ажлаа жилээр нь хүртэл төлөвлөчихдөг. Дэг журамтай, эмх цэгцтэй байх тусам илүү амар амгалан. Ер нь тархи ч дэг журманд дуртай. Жишээлбэл, япон хүмүүс ямар ажил хийх, ямар хоол идэх юу болох зэргийг өдөр сараар нь төлөвлөчихсөн, бүх зүйл тодорхой байдаг. Хэзээ хэдэн төгрөгийн цалин авах нь тодорхой. Нэг япон багш тэтгэвэртээ гараад гурван кг нэмсэн түүнд маш хүнд асуудал болсон. Тэр хүн 30 жил их сургуульд багшлахдаа нэг ч кг нэмж байгаагүй, яг л идэх ёстой зүйлээ иддэг, хийх хөдөлгөөнөө хийдэг, авах ёстой цалингаа авдаг байсантай холбоотой гэсэн үг. Гэтэл Монголд маргааш юу идэх нь тодорхойгүй, юу хийх нь, ямар цалин авах нь мэдэгдэхгүй, миний цалин хүрэх болов уу гэж бодож стрестэнэ. Мөн ажлын газрын дарга, хамаатан саднуудаас гэнэт даалгавар, гэнэтийн тулгалт, юм гуйх зүйл гарна. Гэнэтийн, төлөвлөөгүй гуйлт нь стресс үүсгэж байна. Тиймээс хүн энэ мэт цочмог мэдээлэлд бага автах, хүнийг гэнэтийн гуйлтад оруулахгүй байх хэрэгтэй.

-Яаж энэ бүгдээс ангижрах вэ?

-Тэгэхээр цаашид тархи судлалын анагаах ухааныг хөгжүүлж, хүмүүсийн тархийг хөгжүүлэхийн тулд боловсролд анхаарах шаардлагатай. Хүн бүрийн боловсролын түвшинг нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Мөн хүүхдийг маш эерэг зөв орчинд өсгөх ёстой.

-Стресээс хэт эрт хөгшрөхөөс яаж сэргийлэх боломжтой байдаг вэ?

-Уур хүрэх, хэрүүл хийх, архи уумаар санагдах ч стрес. Хүн ялагдалд хүрэхийг хүсдэггүй, ялагдлыг тархи хүлээн зөвшөөрч чаддаггүй. Түүнээс ангижрах эрүүл арга гэвэл спортоор хичээллэх, зураг зурах, аялах гэх мэт аргууд бий. Хөгшрөлтийн хамгийн гол шинж тэмдэг бол таргалалт, өөхөн давхарга үүсэх. Сүүлийн үеийн мэдээллээр, монголд гурван хүний нэг нь таргалалттай байна гэсэн судалгааны дүн гарчээ. Таргалалт ихсэхээр суурь өвчин нэмэгддэг. Мөн бусдаас шалтгаалж бухимддаг байдлаас аль болох ангижрах хэрэгтэй. Өөрт таагүй стресс үүсгэж буй ажлаас гарч болно. Гэр бүл, албан байгууллагуудад стрес үүсгэх асуудалд гараад байвал аль болох ярилцаж зөв шийд гаргаж байх хэрэгтэй. Ярилцаж ойлголцох нь хамгийн чухал. Хаана, сурах, хаана ажиллах, баян байх, ядуу байх ч хүний эрх шүү дээ.

-Хүүхдийн тархийг багаас нь хэрхэн зөв хөгжүүлэх ёстой вэ?

-Хөгжилтэй орнууд хүүхдийн тархины хөгжлийг ихэд харгалзан үзэж байна. Хүчирхийлэлд өртлөө гэхэд тэр айдаст бодол нь бараг насаараа сэтгэлээс нь арилдаггүй. Тиймээс, хүүхэд залуу үеэ дээдэлж чадсан улс хүчирхэг аз жаргалтай байдаг гэх үг бий. Хүүхдийн мэдрэлийн эсүүд ямар орчинд амьдарч, ямар мэдээлэл тархиндаа цуглуулж байна гэдгээс шалтгаалан хөгждөг. Эерэг таатай харилцаатай хүмүүсийн дунд байх юм бол ямар ч хүүхдийн тархи хөгжих боломжтой. 100 жилийн өмнө хүүхэд ямар хүн болоход ген чухал гэж ярьдаг байсан бол одоо орчин, нийгмийн хөгжил нь хамгийн чухал болсон. Хүссэн зорилгодоо хүрэх чадвартай, өрсөлдөх чадвартай хойч үеэ бэлдэхийн тулд боловсролд л анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Нэг нас хүрэх үед хүүхэд эхийн, эцгийн, ах дүүсийн хайрыг мэдэрч байх нь маш чухал. Харин нэгээс гурван нас хүртэл нь хувийн ариун цэврийг хэрхэн сахихыг зааж өгөх ёстой, сургуульд ороод, эцэг эхийн шаардлагыг биелүүлэх, өөрийнхөө хувцсыг эвхэх, гэрийн даалгавраа сайн хийх, цүнх номоо бэлдэх гэх мэт ур чадваруудыг 6-9 насанд суулгах нь зөв. Харин 18 нас хүрчихсэн өмнөх чадваруудаа эзэмшээгүй байлаа ч оюун ухаан сайтай бол орчин өөрчлөгдөхөд тухайн орчноо дагаж өөрчлөгдөх чадвартай байдаг. Дүрвэгсдийн дунд амьдарч буй хүүхэд өөрийгөө хамгаалахын тулд буу яаж хэрэглэх, хүнийг яаж буудах тухай бодож өсөж байна. Хүний тархи орчноос хармаарч яаж өөрчлөгддөгийг тэндээс харж болно.

-Гадаадад боловсрол эзэмшсэн залуус эх орондоо ирэх сонирхол ихтэй байна уу. Үгүй юу?

-Сүүлийн үед буцаж ирж байгаа нь хүмүүст итгэл байна гэсэн үг. Надад бас итгэл байна. Энэ нийгэм маань сайн сайхан руу тэмүүлж байгаа гэдэгт итгэж байгаа. Тухайлбал, би насаараа их сургуульд багшлаад, Америкийн дундаж цалинг аваад, амьдрахад хэдэн жилийн дараа намайг Америкийн иргэншил авах уу гэж асууна. АНУ-гийн иргэн болох нь эргэн төрсөнтэй адил, маш их давуу тал гэж үздэг. Гэхдээ Монгол Улс давхар иргэншлийг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Гэхдээ би тэнд насаараа ажиллаж байснаас Монголын нийгэмдээ илүү ихийг хийж бүтээх боломжтой, эх орондоо их ажил бүтээх, энэ салбарыг хөгжүүлэх нь илүү чухал гэж үзэж байна. Гэхдээ зарим залууст дэмжлэг хэрэгтэй байдаг. Энэ жилдээ Монголдоо нобелийн шагналтанг урьж авчрах төлөвлөгөөтэй байгаа.