Month: February 2018

Монгол зурхайн “Түвдэнпэлжээлин” хийдийн хамба лам Ж.Гончигсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Хэдхэн хоногийн дараа сар шинийн баяр болох гэж байна. Энэхүү баярыг хэт их нүсэр тэмдэглэж байна гэж шүүмжлэх хүн байдаг. Цагаан сарыг яаж тэмдэглэх нь бурхны шашинд зохицох вэ?

-Энэ бол монголчуудын авч үлдсэн тун чухал соёлын нэг. Өвлийг өнтэй давсны, нас нэмсний баяр, удам судар төрөл төрөгсдөө сайн таньж мэдэх, бусдыгаа хайрлах, хүндлэх сэтгэлийн билгэдэл. Ахмадуудаа хүндэтгэж, ах дүү төрөл садантайгаа учран золгодог агуу их баяр. Үүнийг зөвхөн хэлбэр талаас нь харж тайлбарлаж болохгүй юм. Хамгийн гол нь үе, үеийн өвөг дээдэс хойч үедээ зан заншлаа уламжлуулан үлдээж байгаа, үлдээсээр ирсэнд энэ баярын гол утга учир оршиж байгаа юм. Мөн урин цагтай золгож хаврын урь орж байгаагийн илэрхийлэл. Сар шинийн баярт ихэд хүндэтгэлтэй хандах хэрэгтэй. Монголчууд үеийн үед уламжлалт зан заншлаа дээдлэх, бурхан шашинаа хүндэтгэдэг, бие биеэ энэрэн асардаг их утга учрыг сар шинийн баяр илэрхийлсээр ирсэн. Мөн цагаан сараар зүг мөрөө гаргаж буй нь сэтгэлээ засч байгаа хэрэг. Сар шинээр, гэрийн эзэн баруун хойд зүгт сууна. Ах дүүсийн баяр учраас насны эрэмбээр хүндэтгэн суулгадаг ёстой. Монголчууд сар шинэдээ өртэй орохыг ч цээрлэдэг.

Мөн хүнд муу санасан байвал түүнийгээ цайруулдаг. Сар шинэ гарч хамаг муу санаа, сэтгэлийн хир буртаг ариллаа, түүнийгээ цайрууллаа гэж сэтгэлдээ бодох хэрэгтэй. Хамгийн гол нь биеэр хийж байгаа үйлдэл болон хэлж байгаа үг, сэтгэл санаагаа ариун цагаан байлгах учиртай юм. Ер нь хүн сайн сайхныг бодож, ярьж сэтгэж байвал айл хотол, ах дүүгийн амьдрал, ажил алба бүх үйл бүтдэг юм. Сүүлийн үед айл бүр ууц тавьдаг болжээ. Цагаан сараар заавал ууц тавих ёс байхгүй. Ер нь бие, хэл, сэтгэлээ сайхан байлгаж, цовоо сэргэлэн, баясгалантай цагаан сараа угтах хэрэгтэй. Энэ баяраар архи дарс уудаггүй, хов жив ярьдаггүй.

-Битүүлэх ёсыг хэрхэн үйлдэх вэ?

-Энэ өдөр айл өрх гэр орноо бүрэн гүйцэд цэвэрлэсэн, идээ будаагаа бүгдийг нь бэлтгэж базаасан байх учиртай. Тийм хоол иднэ, идэж болохгүй гэх зүйл бол байхгүй. Юу байна, түүгээрээ бусдыгаа чин сэтгэлээсээ дайлахад болно.

Сар шинийн баярын өдрүүдэд ч тэр, битүүний өдөр ч тэр элбэг дэлбэг байвал л сайхан шүү дээ. Энэ өдөр Лхам бурхан 3000 ертөнцөөр айл бүгдэд зочилдог гэсэн уламжлалтай тул хийдүүд Лхам хурдаг. Тиймээс битүүний орой айлууд Лхам бурхны унаанд зориулан ундаа гэж үүдэндээ мөс цас тавьдаг уламжлалтай. -Сар шинийн баяраар бие, биедээ бэлэг өгөх нь зөв эсвэл буруу гэх ойлголт байх юм. Үүнийг та хэрхэн тайлбарлах вэ?

-Бэлэг биш сэтгэлийн өглөг гэсэн үг. Байгаа зүйлээрээ л хүмүүсийг дайлахыг хэлээд байгаа юм. Ядуу хүн ч өглөг өгөх боломж дүүрэн. Орж ирсэн хүн бүрт сэтгэлээ зориулан сайн сайхан хандах нь ч өглөг. Байгаа орчноо, бусдыгаа тайван амгалан, итгэлтэй харцаар харах нь өглөг. Дулаан сайхан инээмсэглэх нь нүүрээ зориулах өглөг, болно бүтнэ гэж үнэн сэтгэлээсээ уужуу тайван хэлэх нь хүнд сэтгэлээ зориулах өглөг болдог. Зорьж ирсэн хүмүүсийг хүндэтгэж, гэр орноо тав тухтай байлгах нь ч өглөг. Хэнийг ч ялгаваралгүй тэгш хандах нь асран нигүүлсэх, баяр баясгалангийн өглөг юм.

Их өглөг өгч, их зардал гаргаж байна гэх шүүмжлэл харагдах юм. Өглөг гэдэг зүйлийг бэлэг биш, сэтгэлийн өглөг гэж ойлгож, хармын сэтгэлгүйгээр өгөх ёстой. Юугаар ч өглөг өгч болно шүү дээ. Нэг ширхэг харандаа өгсөн ч ихэд баярлан хүлээн авах хэрэгтэй. Хэн хэнд нь буян хурна. Өөрт хэрэггүй бэлэг өгвөл хэрэгтэй нэгэнд нь өгчихөж болно. Бэлэг гэж нэрлээд буй өглөгт шингэж буй сэтгэл нь хамгийн чухал.

-Сүүлийн үед хүмүүсийн байдал тогтворгүй ч юм шиг. Олон асуудал үүссэн, зөрчил маргаан ихтэй байх боллоо. Энэ нь юунаас болоод байна вэ?

-Цаг хугацаа гэж нэг зүйл бий. Олон мянган жилийн турш хүн төрөлхтөн амьдралыг туулсаар байна. Жил сар улиран өнгөрөх тусам, гадаад дэлхий етөнц, хүний дотоод оюун санаа хүртэл цаг үеэ даган өөрчлөгдөж байна. Ингэж хувьсан өөрчлөгдөх нь дэлхийн хууль ч бид сэтгэлээ номхотгохгүйгээсээ болоод, хэл ам хэрүүл тэмцэл, атаа жөтөөг их гаргаж байна. Энэ нь бурхны шашинтай салшгүй холбоотой юм. Өөрөөр хэлбэл, өөрөө өөрийгөө танин мэдэх сэтгэл байгаа ч бусдыг асран энэрэх сэтгэл нь алга болсоор байна. Монголчууд шашин номоо устгасны үр дүн ийнхүү 80 жилийн дараа илэрч байгаа юм. Боловсрол олсон, ухаарсан, гэгээрсэн хүмүүсээ хэрэггүй мэт үзэж түүх, соёлоо устгасаны хор уршиг нь энэ. Ёс заншлаа мэдэхгүй, бурхан шашиндаа итгэхгүй болсоор байна.

-Хүн ард сэтгэлээ засах вэ. Энэрэнгүй нигүүлсэлд хэрхэн суралцах вэ?

-Бурхны сургааль гэдэг зүйлийг үзэх хэрэгтэй. Нүгэл гэж юу юм. Хойд, урд нас гэж байдаг уу, үгүй юу гэх зэргийг анхаарах ёстой байна. Хүний нас ганцхан энэ насаар дуусахгүй. Мөн хичнээн хөрөнгө хураасан ч энэ ертөнцөд ирсэн шигээ нүцгэн буцна. Тиймээс хэт их хөрөнгө хураах, түүнийгээ буруу аргаар олох хэрэг байна уу, үгүй юу гэдгээ бодох ёстой. Гэхдээ боломжтой сайн сайхан баян тарган яваа хүмүүсийг хараад би баярладаг. Тэд урд насандаа бүтээсэн сайхан үйлийнхээ ерөөлөөр, одоо элбэг дэлбэг, хангалуун амьдралтай байгаа юм гэж хардаг. Тиймээс тэднийг бид адлах ч бас хэрэггүй. Хичнээн их хөрөнгөтэй, хөрөнгөгүй байсан ч ядарсан олон амьтанд чин сэтгэлээрээ тусалчихаж байвал буян нь хурна.

-Манай ард олны амьдрал хүнд хэцүү, төр тогтворгүй байгааг монголчуудын хийж буй нүгэл ихдээд байна гэж ойлгож болох уу?

-Нүгэл ихдээд гэж шууд ойлгож болохгүй. Боловсролоо дээшлүүлэх, юмны үнэн зөв учир зүйг ойлгож чадахгүй байна гэсэн үг. Үйл биеэр, сэтгэлээр, хэлээр үйлдэгддэг. Үйлийг үйлийн эзэн эдэлнэ үү гэхээс өөр хүн эдэлдэггүй юм. Айл гэрийн хүмүүс эвтэй л байвал буян хишиг тогтоно шүү дээ. Улс, байгууллага ч ялгаагүй. Эвтэй л байвал улс эх орон маань хөгжинө. Хэрүүл тэмцэлтэй байвал хийсэн буян нь арилаад, юу ч тогтдоггүй юм. Энэ бол бурхны сургааль. Аливаа сав хир буртагтай, цоорхой, уруугаа харсан бол юу ч тогтохгүйтэй адил. Үүнийг ойлгож буян хураах арга бол сэтгэлийн их амар амгаланг олох. Тиймээс хүн ард сэтгэлээ хиргүй тунгалаг байлгах л ёстой байгаа юм.

-Монголчууд алт их ухдаг, үүнээс болоод байгалийн хатуу ширүүн үзэгдэл их ажиглагдах болсон гэдэг. Алтыг ухах нь зөв үү, буруу юу, бурхны шашинд юу гэж тайлбарладаг вэ?

-Газар дэлхийг оршин тогтнуулдаг байгаль дэлхийн гагнаасууд гэж бий. Дэлхийг нэг сав гэж үзвэл савыг бүтэн байлгаж буй гагнаас алт юм. Тиймээс байгаль дэлхийгээ ухаад баяжихгүй, жаргахгүй. Сүйтгэсний хор хөнөөл нь тэрнээс илүү их сүйрэл болж ирнэ. Одоо ч усгүй, ургамалгүй болж байна. Мөн ухсан алтаа юунд, ямар зүйлд яаж зарцуулж байна гэдгээс бас шалтгаална. Ганцхан хувиа бодож баяжихыг улайрч буй бол их нүгэл болно.

-Энэ насанд хийсэн нүгэл хэзээ эргэж ирдэг вэ?

-Хэзээ ч ирж болно. Шамшигдана гэх ойлголт байхгүй. Энэ насанд эсвэл дараагийн төрөлд ирнэ.

-Тэгэхээр орох оронгүй, идэх хоолгүй тун хүнд хэцүү амьдарч буй хүмүүсийг урьд насныхаа үйлийг эдэлж байна гэж ойлгох уу?

-Хүн өөрөө бас хичээх хэрэгтэй. Урьд насны үйл байсан ч тэд нүглээ нимгэлж болно. Ядуу хоосон хүн ч маань уншиж болно, хүнд тусалж, хүний ажлыг хийгээд, шалыг нь угаагаад өгчихвөл аяга цай өгнө биз дээ. Байгаа хувцсаа оёод, нөхөөд өмсчих хэрэгтэй. Ядаж л мал маллаж, ногоо тарьж, хашаа цэвэрлэж чадахгүй хүн лав байхгүй. Хийе гэвэл хүн юуг ч хийгээд амьдарч болно. Өөрөөс нь их зүйл шалтгаална. Хэн нэгэн намайг асрах ёстой гээд буруу хараад хэвтээд байж болохгүй.

-Хүн хувь төөргөөр амьдардаг гэдэг шүү дээ?

-Хаана, хэзээ, ямар газар төрөх вэ гэдэг нь урьд урьдын үйлтэй холбоотой. Баян газарт, усгүй, хоолгүй газарт ч төрөх хүн байна. Хүний амьдралын төөрөг зөвхөн эцэг эхээс шалтгаалахгүй, урьд насны үйлийн үр тасардаггүй юм. Гэхдээ тэр үйлийг яаж эдэлж, яаж нимгэлж, хэрхэн амьдрах нь өөрөөс нь шалтгаална. Сэтгэл санаагаа сайхан болгоод, бусдад ерөөл тавиад хэн, хэндээ хүндэтгэлтэй хандаад ирвэл хамаг үйлс бүтээд сайхан болно. Хамаг зүйл өөрөөс нь шалтгаалж байна гэдгийг хүмүүс ойлгохгүй байна. Хүн бүр аливаа юмны учир шалтгааныг олж судалж мэдэж байх хэрэгтэй байна. Уг нь хүний төрлийг олно гэдэг чинь хамгийн ховор сайхан тохиол. Бусад хүний гэмтэй биш, эрдэмтэй сайн, сайхан талыг нь харах хэрэгтэй. Хүнийг муулаад, муухайгаар хараад байвал өөрөө өөртөө л тэр хүний муу муухай бүхнийг татаж байгаа юм.

-Хүний хувь заяа бас төрсөн жил, сар, өдрөөрөө тодорхойлогддог гэл үү?

-Миний багш ихэр төрсөн хоёр хүүхэд цагийнхаа зөрүүнээс болоод, өөр өөр хувь заяатай байдаг гэж хэлсэн. Хүн бүрийн зурхай ижил жортой биш. Өдөр бүр сайн цагтай, 27 од гэж бий. Аль барилдлагад, мэнгэнд суудалд төрсөн гэх мэт олон зүйлээс их юм шалтгаална. Түүнээс биш шоо хаяад мэргэ хийгээд хэлдэг зүйл бол зурхай биш юм.

-Өөр өөр айлын хүүхдүүд ч яг нэг цаг минутад төрсөн бол ижил хувь заяатай гэсэн үг үү?

-Ойролцоо байна. Гэхдээ газар нутгийнхаа хуваариас бас шалтгаална. Яг нэг цаг минут секундэд Улаанбаатарт, Ховдод төрсөн хоёр хүүхдийнх ижил заяатай байхгүй. Тухайн газрын байрлал, уртраг, өргөргийн, өндөр намын үзүүлэлтүүд хүртэл хамаарна. Аль газрыг олж төрнө гэдэг нь мөн өөрийн урьд насны үйлтэй ч холбоотой.

-Ярианыхаа төгсгөлд ирэх нохой жилийн өнгө ямар байх талаар сонирхоё?

-“Тийн унжлагат” хэмээх нохой жил залуус болон дунд суудалтанд сайн, нялхас, түмэн олонд дунд, өвгөд, өндөр суудалтанд тааруу жил гарах ерөнхий дүр зураг буусан. Их хүмүүн амгалан сайн, санаснаа бүтээх жил гарна. Иргэдийн байдал амар амгалан байх ч эзэд түшмэл, улс гэрийн байдал тайван бус бага зэргийн хямралтай гэжээ. Мөн жилдээ өвс ногоо сайтай, үр тариа дэлгэрэх боловч, зундаа хур багатай, мөндөр, цахилгаан ихтэй байх нь. Жилийн эхэн ба адаг сард салхитай, газар тариалангийн ажил дэлгэрч, үр жимс ургац арвинтай мал өсч, зуд турхангүй байна гэсэн ерөнхий дүр зураг буусан байна. Гэхдээ хулгай дээрэм олшрон, олсон эд малыг ноёд авч, эд тариа үнэгүйднэ хэмээн бичигдсэн байгаа. Хоёрдугаар сарын 16-нд буюу шаргачин туулай өдөр шинийн нэгэн тохиож байна. Буян үйлдвэл цаглашгүй буян нэмж, үйл бүтэх сайн өдөр тохиож байгаа. Нохой жилд үхэр, хонь, луу болон бар жилтэй хүмүүс анхаарууштай. Тухайлбал үхэр жилтнүүдийн хувьд бага харш жил гарч байна. Тухайн жилтнүүд сүлд дорой, эв эеийг эрхэмлэвэл нэн сайн хэмээн зурхайд буусан байх жишээтэй. Харин бар жил нохойтой ивээл ч хийморь дорой, аливаа ажил үйлс саадтай байх тул засал хийлгэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл дүнсэр буюу гариг эрхсийн нөлөөлөл, харш жил таарч байгаа хүмүүс засал ном хийлгэх шаардлагатай. Мөн хий, огторгуй, уул, мод суудалд суусан хүмүүс алив үйл хийхдээ болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Тухайлбал, уул суудалд суусан хүн гангар шаазан барьсан тул ан гөрөө хийх, нойтон мод огтлох, бохир идээ, хар малгай, хувцас авах, өмсөхийг цээрлэнэ.

Батлан хамгаалах яамны Гадаад хамтын ажиллагааны газрын дарга, бригадын генерал Ч.Сосорбарамтай ярилцлаа.

---

-Манай улс хоёр том хөршийн дунд байдаг. Зэвсэгт хүчний чадавхи, хүн хүчний хувьд ч энэ хоёр улстай харьцуулахад хэцүүхэн гэж манайхан ярьдаг шүү дээ. Энэ талаар яриагаа эхлэх үү?

-Хүн хүчний ихээхэн нөөцтэй дэлхийн хамгийн хүчирхэг Зэвсэгт хүчинтэй хоёр хөрштэйгээ харьцуулан өөрийн Зэвсэгт хүчнээ үгүйсгэн басамжилж байдаг олон улстөрчидтэй цэргийнхэн үргэлж таарч асуултанд нь бүдэрч байдаг. Саяхан болтол бусдын толгойгоор явж ирснээс үүдэн төрийн бодлогын уламжлалаа гээсэн улстөрчидтэй болгосон түүхээ яалтай билээ. Нэг л бүхэл бүтэн арми дайрч орж ирээд л тэгээд хэдэн цаг манай цэргүүд тэсэх тухай шугаман гэнэн асуултуудаа улстөрчид тавьсаар цэргийнхэн бид тэр болгон зөв хариулт өгч чаддаггүй нь харамсалтай.

-Яагаад хариулт өгч чаддаггүй гэж. Дэлхий нийтийн хөгжлийн хандлага-гадаад аюулгүй байдлын орчин ямар байдаг талаар та тэгвэл хэлээд өгч болох уу?

-Орон нутгийн хамгаалалт үйл ажиллагаа арга хэрэгсэл тодорхойгүй, зөвхөн Зэвсэгт хүчин хамгаалах юм шиг харагдаад байдаг учраас хариулж чаддаггүй байсан юм. Одоо хууль боловсруулж байгаа. Энэ хууль тодорхой батлагдсаны дараа хариулахад илүү дөхөм болно. Нэг ёсондоо хууль өөрөө хариулт нь болох учиртай. Өнөөгийн дэлхий нийтийн хөгжлийн үйл явц нь аль нэг улс дангаараа бие даан шийдвэрлэх бололцоогүй хүндрэлтэй асуудлуудыг бий болгож байгаа учраас улс орнууд хамтарсан нэгдмэл бодлогыг боловсруулах шаардлагыг тулгах болсон. Дэлхийн хүн амын ядуурал, өвчлөл, цагаачдын нүүдэл, байгалийн гамшиг, бүс нутаг, үндэстэн хоорондын мөргөлдөөн зэрэг нь нэгдмэл бодлого, эрх зүйн зохицуулалтыг шаардаж байна гэсэн үг л дээ. Шашин, түүхэн уламжлал, терроризм газар нутгийн болон бусад олон шалтгаанаар улс орнууд сөргөлдөн орон нутгийн чанартай зэвсэгт мөргөлдөөн, дайн байлдаан тасрахгүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл олон улсын хүчний харилцаа өөрчлөгдөж, шинэ нөхцөл байдалд улс орнууд бүс нутгийн хэмжээнд нөлөөгөө тогтоох буюу хадгалах гэсэн эрмэлзлэл, өрсөлдөөн тэмцэл ихсэх болсонтой шууд холбоотой. Даяаршил мэдээллийн энэ зуунд аюул заналхийллийн агуулга хэлбэрт ихээхэн өөрчлөлт гарсан л даа. Гибрид–эрлийз дайн, аюулын тухай болон уламжлалт, уламжлалт бус аюул заналхийллийн тухай цэргийн онолчид ихээхэн ярьж бичиж, цэргийн номлолдоо ч тусгах боллоо.

-Энийгээ жаахан тодруулаач. Жишээ нь гибрид дайн гэдгийг…

-Гибрид дайн гэж аль нэгэн улсын эсрэг цэргийн болон өөр нээлттэй хүчирхийлэл хийхгүй, харин тэр улсын үндэсний аюулгүй байдал, бүрэн эрхт байдал нь аюул заналхийлэлд орж, эвдэгдэх болсныг хэлээд байгаа юм. Энэ талаар Оросын Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга, армийн генерал Валерий Васильевич Герасимовын бичсэн дайны тухай өгүүлэлд байдаг. Мөргөлдөөний аргын агуулгад улс төр, эдийн засаг, дипломат, мэдээлллийн болон хүн амын эсэргүүцэгч чадавхийг оролцуулан хэрэгжүүлж буй цэргийн биш аргууд зонхилох болсон. Гэхдээ орчин үеийн дайны агуулга ойрын ирээдүйд урьдын адил зэвсэгт тэмцэл байх болно гэдэгтэй мэргэжилтнүүд, судлаачид санал нэг байгаа юм. Мөн дайсан, болзошгүй түрэмгийллийн тухай ойлголт ч ихээхэн өөрчлөгдлөө. Эвсэл холбоо ч биш, улс үндэстэн ч биш дайсан буюу үндэстэн дамжсан шашин, гэмт хэрэгтний бүлэглэл болох Бин Ладен, Талибан, Лалын улс-ISIS, далайн дээрэмчид гээд учир нь олдоход бэрх хил хязгааргүй зэвсэгт хүчинтэй дэлхийн хамгийн том гүрнүүд, НАТО хүртэл тэмцээд тэр бүр амжилтанд хүрэхгүй л байна. Дэлхийн хүчирхэг улс гүрнүүдийн зэрэгцээ үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай “улс биш тоглогчид”, бүлэглэлийн үйл ажиллагааг улс орнууд аюулгүй байдлаа хангахдаа тооцох болсон. Үүнээс болж Цэргийн холбоотон, эвслийн гишүүний асуудал ч бас шинэ тайлбар төдийгүй зарчмын өөр тодорхойлолт шаарддаг болж. Үүнтэй холбоотой аюулгүй байдлын тухай онолын сэтгэлгээнд ч өөрчлөлт орж, хэвшмэл зарим ойлголтуудыг эргэн харах шаардлагатай болсныг хүлээн зөвшөөрч асуудлыг иж бүрнээр нь ойлгох ёстой болж байна.

-Цэрэг дайн, байлдааны ажиллагаа орчин үед ямар болсон бэ?

-Сая танд ярьсан нөхцлүүдээс болж дайн байлдааныг явуулах арга, төрөл, зорилгыг өөрөөр тодорхойлж, зэвсэгт хүчнийг ашиглах хэлбэрт ихээхэн өөрчлөлт оруулахад хүргэж байна. Хөгжилтэй орнуудын цэрэг техникийн бодлого нь үндэсний эрх ашгаа хамгаалах зорилгодоо түргэн байрлах хүчнүүдийг голлон хөгжүүлж, технологийн дайны зорилгод улам бүр нийцүүлэх чиглэлээр тээвэрлэгч хэрэгслэл болон сансар, агаар, газрын электрон цогцолборуудыг хамтруулан хөгжүүлж байна. Аль болох богино хугацаанд ямар ч алсад шийдвэрлэх цохилтыг амьд хүчний хамгийн бага хохирлоор гүйцэтгэдэг технологийн дайн, байлдаан том улсуудын зэвсэгт тэмцлийн арга, хэлбэр болж байгаа.

-Хөгжилтэй улс орнууд тэгдэг юм байж. Бага буурай, хүн ам цөөтэй, хөгжил тааруу улс тэгвэл яана гэсэн үг вэ?

-Бага орнуудын хувьд энэхүү технологийн дайны эсрэг уян хатан, сунжирсан нутгийн гүн рүүгээ, газар орноо сайн ашигласан жижиг бүлгээр байлдах арга, орон нутгийн байлдаанаар эсрэг хүчээ цөхрүүлэх, цаг хожин олон улсын дэмжлэгийг олж авах зорилтыг голлон анхаарах болсон юм.

-Тухайлбал манайх шиг орон яаж хамгаалах вэ?

-Их гүрнүүд үндэсний эрх ашгаа дэлхийн хаана ч хамгаалах эсхүл өөрсдийн “үнэт зүйлсээ” сахин түгээх үүргийг Зэвсэгт хүчиндээ ноогдуулдаг бол дунд, жижиг орнуудын хувьд дайны аюулыг сэрэмжлэх, зэвсэгт хүчин оршин байгаа утгаараа аюул заналхийллийн босгыг өндөрт байлгах, цаг хожих зорилт тавьдаг. Үүний сацуу их, бага орны зэвсэгт хүчнүүдэд байгалийн төрөл бүрийн гамшигтай тэмцэх, хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэх, дайнаас дүрвэгсдэд туслах аврах, энхийг сахиулах ажиллагаа, алан хядах ажиллагаатай тэмцэх ажиллагаанд зэвсэгт хүчнийг сургах, ашиглах, усан болон хуурай хилээ хамгаалах зорилгоор “дайны бус цэргийн операци” гэдэг ойлголт бий болж түүнд сургаж дадлагажуулах боллоо. Дайчилгааны армиас мэргэжлийн чадварлаг арми болох үндсэн хандлагатай болж энэ нь улс орон бүрт өөрийн эдийн засгийн боломжоос шалтгаалан янз бүрийн нэр томьёогоор нэрлэгдэн хэрэгжих шатандаа явж байна.

Орчин үеийн мөргөлдөөний онцлогийг генерал Герасимов бичихдээ “НАТО-гийн Югославт явуулсан операцийн туршлага урд өмнө өргөн тархаагүй байсан хавьтахгүй буюу зайнаас дайтах дайны эрин үеийг нээсэн. Энэ дайны гол онцлог нь янз бүрийн зориулалт, үйлдэл бүхий робот техникийн комплекс, нисгэгчгүй нисэх аппарат зэргийг маш ихээр хэрэглэсэн явдал болно. Янз бүрийн хүч, хэрэгслийг ашиглах шинэ шинэ хэлбэрүүд бий болов. Жишээлбэл, Ливийн дайны үеэр үл нисэх бүс байгуулахын хамт НАТО-гийн гишүүн орнуудын хувийн цэргийн компаниуд, сөрөг хүчний зэвсэгт нэгтгэлүүдийн хамтын үйлдлийг хослуулан тэнгисийн бүслэлт хийх явдлыг нэгэн зэрэг хийж байна. Сирийн мөргөлдөөнд гибрид аргыг ашигласан явдал. Тэнд цэргийн болон цэргийн бус шинж чанар бүхий уламжлалт болон уламжлалт бус үйлдлийг нэгэн зэрэг ашигласан. Дотоод босогчид, мэдээллийн сүлжээ, удирдлагатай алан хядагчдыг Засгийн газрын эсрэг ашиглах гэх мэт” гэж дурдсан байгаа юм. Улс орон бүр дайны аюулаас сэрэмжлэх түүхэн туршлага, зөн мэдрэмждээ тулгуурлан зохих зэвсэгт хүчийг барьж байгаагаараа аюул заналхийллийн босгыг өндөр болгож сэрэмжилж байна.

“Global Firepower” судалгааны байгууллагаас дэлхийн орнуудын зэвсэгт хүчний хүчин чадлыг тодорхойлоход манай хоёр хөрш ОХУ, Хятад Улс Ази тивд тэргүүлж, дэлхийд АНУ-ын дараа бичигджээ. Тэгвэл 126 орныг хамруулсан жагсаалтад Өмнөд Солонгос 7-д, Япон Улс 9-д Монгол Улс 85-т бичигдсэн байна лээ. Сүүлийн жилүүдэд улс орнууд, хөршүүд маань батлан хамгаалах зардлаа өсгөн нэмэгдүүлж зэвсэглэлээ шинэчлэн сайжруулж байгаа бол манай улс улам танаж хассаар байгаа нь үнэн. Гэтэл БНХАУ, ОХУ цэргийн номлолдоо амин чухал эрх ашгаа хамгаалах шаардлага тулгарсан нөхцөлд ҮОХЗ, цэргийн хүч хэрэглэх тухай заалт оруулсан буюу оруулах хандлагатай, ашиг сонирхлоо хамгаалахын тулд хүч хэрэглэхээс татгалзахгүй гэдгээ мэдэгдсэн.

Энэ цаг үед цэргийн аюул хийгээд заналхийллийг урьдчилан төсөөлөхийн үүрэг, ач холбогдол өсч байгаа бөгөөд иж бүрнээр нь үнэлэн цэгнэх шаардлагатай болж байна. Америкийн шинжээч Роберт Фарли “The National Interest” сэтгүүлд нийтлүүлсэн өгүүлэлдээ 2018 онд Дэлхийн гуравдугаар дайн дэгдэж болох таван бүсийг дурдсан байна. Үүнд БНАСАУ, Тайвань, Украин, НАТО-гийн өмнөд бүс болон Персийн буланг нэрлэсэн байна лээ. Умард Солонгосын эргэн тойрны байдал нь өнөөгийн дэлхий ертөнцийн гадаад бодлогын хамгийн ноцтой хямрал гарцаагүй мөн. БНАСАУ, АНУ-ын хооронд дэгдэж болзошгүй дайнд Япон, Хятад улс татагдан орж болох юм гэж бас бичсэн байсан. Японы шинжээч нар Солонгосын хойгт дайн эхэлж болох дөрвөн хувилбарыг мөн дэвшүүлсэн. Хятадын Жилинь мужийн орон нутгийн сонин оршин суугчдад цөмийн довтолгоо болсон тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах тухай бүтэн нүүр зөвлөгөө, зааварчилгаа нийтэлсэн байсан. Тус мужид дүрвэгсдийн таван хуаран байгуулахаар төлөвлөж буй тухай мэдээлсэн. Нанжинь их сургуулийн профессор Жу Фэн “Ямар ч тохиолдолд бид пуужингийн довтолгоо, цөмийн дэлбэрэлт, гамшиг сүйрэлд сэтгэлзүй, практикийн бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй” гэсэн байгаа.

-Манай улсын хувьд?

-Монгол Улсын хувьд дээрх бүхнийг анхаарлынхаа төвд байлгаж, ялангуяа олон улсын хамтын нийгэмлэг болон бүс нутгийн хэмжээнд аюулгүй байдлаа, цэрэг-дипломатын аргаар хангах, цэргийн итгэлцлэлийг бэхжүүлэхэд идэвхтэй хүчин чармайлт гарган ажиллаж байна. Энэ зорилтын хүрээнд НҮБ-ын энхийг сахиулах ажиллагааны оролцоогоо идэвхитэй үргэлжлүүлэх, ОХУ, БНХАУ-тай батлан хамгаалах салбарт хамтран ажиллахын зэрэгцээ бусад улс орнууд түүний дотор НАТО-той ч харилцах боломжийг хадгалах нь аюулгүй байдлаа хангах үндэсний стратегийн чухал хэсэг байсаар байх болов уу. Цэргийн эвсэл холбоотноос татгалзсан, хоёр хүчирхэг улсад хавчуулагдсан өргөн уудам нутагтай, хүн ам нь сийрэг суурьшсан, дэд бүтэц сул хөгжсөн манай орны хувьд “…улс төр дипломатын арга тэргүүлсэн, орон нутгийн хамгаалалтад тулгуурласан. чадварлаг зэвсэгт хүчинтэй байх…” гэж батлан хамгаалах гол арга замуудаа хуульчилсан байдаг.

Үүнээс улс төр, дипломатын арга, чадварлаг зэвсэгт хүчин гэдгийг энэ удаа тайлбарлаад хэрэггүй биз ээ. Монгол Улс чадварлаг зэвсэгт хүчинтэй–сайн цэргүүдтэй болохоо дэлхийд харуулсан. Цэргийн шинэчлэлийн үр дүнд энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцсоны ачаар шүү дээ.

Улс төрчдөд улс төр дипломатын арга хэрэгслээ хэрэгжүүлэх боломж цаг хугацааны босгыг зэвсэгт хүчин хангаж өгөх асуудал батлан хамгаалахын эхний шат. Бүр болохоо байвал бүх ард түмнээрээ тэмцэх түүний гол тулгуур нь бас л зэвсэгт хүчин юм. Дээр дурдсан батлан хамгаалах аргуудаас орон нутгийн хамгаалалтыг тодорхой болгож хуульчлах нь тулгамдсан хэрэг болоод байна. Цэргийн эвсэл холбоотноос татгалзсан батлан хамгаалах стратегитай орнуудад өөрийн нутаг дэвсгэр дээрээ, газар нутгийнхаа гүн рүү хориглон хамгаалдаг орон нутгийн хамгаалалтын тогтолцоотой байх шаардлага тавигддаг. Мөн түүхэн уламжлалаасаа болоод АНУ Үндэсний гварди, Франц улс жандармери, Итали улс карабинери, ОХУ казачество гэх мэт орон нутгийн хандлагатай хүчин байсаар байдаг. Сүүлийн үед батлан хамгаалах нэгдмэл тогтолцоо (Total Defense) л манайд илүү тохирно гэж зарим улстөрчид үзэх болсон.

Батлан хамгаалах тухай хуульд “Монгол Улс орон нутгийн хамгаалалтад тулгуурласан батлан хамгаалах нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлнэ” гэсний цаад утга, агуулга нь тотал-нэгдмэл тогтолцоо юм. Энэхүү тогтолцоогоор улс орноо бүхэлд нь батлан хамгаалахад төлөвлөгөөтэйгөөр бэлтгэх, бүх хүмүүсээ эх орноо хамгаалахад сургах, үүрэгжүүлэх явдал бөгөөд Сингапурын ерөнхийлөгч асан Ли Ю Куэны номонд энэхүү нэгдмэл тогтолцоо-Тотал Defence Сингапурт хэрхэн бий болсон ямар хүндрэлүүд байсныг сургамжтай хэлбэрээр бичсэн байдаг.

Бидний анхаарч судалж ирсэн Швейцарийн “газар нутгийн хориглон хамгаалах” аргаар бол нутаг дэвсгэрээ бүхэлд нь дайн байлдаанд бэлтгэж, бүх эрчүүдээ цэргийн хэрэгт сурган жил бүр, буу зэвсэгтэйтэйгээ, унаатайгаа томилгоот газраа очиж бэлтгэл сургууль хийдэг, гүйцэтгэх үүрэгтэй байдгийг монгол эхнэртэй швейцарь айлд зочлохдоо, эр цэргийн үүрэгтний дэвтэр, буу сумыг хүртэл үзэж явлаа. Швед улсын “орон нутгийн хамгаалалтын” тогтолцоо манайхтай олон талаар төсөөтэй байдаг.

Эдгээр жишгээр өргөн уудам нутагтай, хүн ам нь сийрэг суурьшсан, дайчилгааг богино хугацаанд хийх боломж хязгаарлагдмал, дэд бүтэц сул хөгжсөн манай орны хувьд Зэвсэгт хүчний ангиудаа зохистой тараан байрлуулж, хил агаарын орон зайгаа хянан, орон нутгийн удирдлага, хүн амаа шаардлагатай үйл ажиллагаанд тайван цагт бэлтгэдэг орон нутгийн хамгаалалтын тогтолцоотой болох шаардлага байгаа юм.

Дун бүрээний дуугаар айл бүрээс зэр зэвсгээ агссан шууд байлдахад бэлэн цэргүүд гарч ирдэг, цэргийн хээрийн сургуулийг ан аваар хийж байсан түүх уламжлал бидэнд бий. Манай улс үндсэн хуулиндаа өөрийгөө хамгаалах зарчмаа тунхагласан бага орны хувьд батлан хамгаалах арга хэлбэртээ “жижиг болон төвийг сахисан орнуудын (цэргийн холбоонд нэгдээгүй буюу холбоотон оронгүй) батлан хамгаалах бодлогын хамгийн боломжтой, оновчтой загвар гэгддэг орон нутгийн хамгаалалтын тогтолцоог өөрийн орны нөхцөлд тохируулан авч хэрэглэх гэж 1990-ээд оноос хойш оролдсоор байна.

-Орон нутгийн хамгаалалтын тухай хууль боловсруулж байгаа гэл үү?

-”Орон нутгийн хамгаалалт” гэж юу болохыг 2006 онд УИХ-ын тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын төрөөс орон нутгийн хамгаалалтын талаар баримтлах бодлого” үзэл баримтлалын шинжтэй баримт бичигт анх тайлбарласан бол түүний дараа Батлан хамгаалах хуулиндаа “Орон нутгийн хамгаалалтад тулгуурласан батлан хамгаалах нэгдмэл тогтолцоо” гэснээр гол агуулгыг нь илэрхийлсэн гэж үзэж болно.

Саяхан хэвлэгдсэн “Батлан хамгаалах стратеги” номонд дэслэгч генерал Ц.Дашзэвэг бичихдээ “Орон нутгийн хамгаалалтад үндэслэсэн батлан хамгаалах тогтолцоог манай улс сонгон авсан нь тун оновчтой хэрэг болсон бөгөөд одоо бүрдүүлэх, бэхжүүлэх үйлсэд шуурхайлан орох цаг нэгэнт болоод байна. Орон нутгийн хамгаалалт нь батлан хамгаалах нэгдмэл тогтолцооны үндэс төдийгүй Монгол Улс өөрийгөө хамгаалах стратеги болж байгаа юм” гэж дүгнэсэн.

-Орон нутгийн хамгаалалтын хуульд та ямар саналууд оруулж байна?

-Тайван цагт орон нутгийн хамгаалалтын хүрээнд иргэдээ, цэргээ хамтатган бэлтгэдэг байх, иргэд, байгууллага болгоныг орон нутгийн хамгаалалтаар тайван цагт үүрэгжүүлж бэлтгэсэн байх гэсэн зарчмын өөрчлөлт оруулах. Жишээ нь, цагийн байдал үүсч, дохио өгөхөд нутгийн тодорхой тооны иргэд нууц төлөвлөгөөний дагуу өөрийн машин, мотоцикль, мориор А.Б.С цэгт (Өмнөговийн ууланд, Үенчийн хавцалд, Эгийн голын хавцал) очоод бэлтгэгдсэн танк, их бууны гал явуулаад аюулгүйн зайд шуурхай буцаж, дараахь үүргээ биелүүлэхэд бэлэн болоход энх цагт үүрэгжсэн, сургагдсан байх. Жанжин штаб дээр зэвсэгт тэмцлийн бүх төлөвлөлт орон нутгийн хамгаалалтад тулгуурлан бүс-арми, аймаг-дивиз, сум салбар–батальоны хэмжээний нэгтгэгдэн уялдаа холбоотой хийдэг байх. Үндсэн хуулиар хүлээсэн эх орноо хамгаалах иргэний журамт үүргээ биелүүлээгүй иргэн (орон нутгийн томилгоожсон сургалтыг тасалсан) бүх шатны сонгуульд нэр дэвшүүлэх эрхгүй, төрийн албанд оруулахгүй болон гадаад томилолт, татварын тал дээр хариуцлага хүлээлгэдэг заалт оруулах гэх мэт саналууд байна. Тэгэхгүй бол шинэ гарах хууль маань дайчилгааны хуультай төсөөтэй байдлаар төсөв хөрөнгөн дээр гацдаг хэрэгждэггүй нөхцөл байдал үүсэх магадлалтай. УИХ-д аюулгүй байдал, батлан хамгаалах асуудалд идэвхтэй ханддаг гишүүд олон бий. Тэгэхээр ийм агуулгатай хуулийн төсөл дэмжигдэх болов уу.

Батлан хамгаалах төсвөө нэмээд нэг тэрбум доллар болгож чадахгүй ч ухаалаг улс төр, дипломатын бодлого явуулж, багагүй дайчилгааны нөөцтэй чадварлаг зэвсэгт хүчин дээрээ Монголын хүн бүр эх орноо хамгаалж бэлтгэлтэй болбоос батлан хамгаалах чадавхи тэр хэмжээгээр өсөх, баталгаажих болно. Энэхүү шинэчлэлээр монгол хүн бүр эх орноо хамгаалах бэлтгэлтэй шүү гэдэг “mes¬sage-мэдээ” нь Монгол Улсын батлан хамгаалах чадавхийг харуулсан хамгийн чухал ач холбогдолтой хэрэг болох бөгөөд дээр нь “батлан хамгаалах тодорхой үүргийг” иргэн болгон хүлээх болсноор УИХ-ын гишүүн хүртэл эх орноо яаж хамгаалахаа мэдэх болно оо.

-Орон нутгийн хамгаалалт гээд та нэлээд ярилаа. Ард түмэн буу барих эрхгүй. Ийм гар мухар байхад яаж тэр хамгаалалтыг хийх вэ?

-Орон нутгийн хамгаалалтын хууль цоо шинээр гарч байгаа хууль. Энэ хууль гарснаар тайван цагт эх орноо хамгаалах бэлтгэлээ хангаж байх үедээ буу зэвсэг хэрэглэхийг зөвшөөрөх л болох байх даа.

-Чеченийн дайнд орчин үеийн долоон танкийг есөн настай хүүхэд устгасан гээд уншиж байсан. Манайд бол насанд хүрсэн хүн ч танкны өөдөөс гар мухар л гэж хэлэх гээд байгаа юм. Ядаж сумаа ч өөрсдөө үйлдвэрлэчихдэггүй шүү дээ?

– Манай батлан хамгаалах сумны үйлдвэртэй болъё гэсэн бодлоготой.

-Ерөнхийлөгч генералуудтай уулзсан гэсэн. Гурван жил цэргийн алба хаах талаар Ерөнхийлөгч яриад байгаа. Та ямар байр суурьтай байна?

-Цэргийн хүн ерөнхий командлагчаа эсэргүүцэж болохгүй шүү дээ. Гэхдээ энэ салбарт олон жил зүтгэсний хувьд хэлэхэд Ерөнхийлөгчийн саналаар шууд гурван жилийн цэрэгтэй боллоо гэхэд манай эдийн засаг тэжээж дийлэхгүй шүү дээ. Зэвсэгт хүчин хүчтэй байх тал дээр Ерөнхийлөгчийн саналыг дэмжихгүй байх аргагүй. Харин бүтээн байгуулалтад оролцуулж, Монголын өргөн уудам нутагт компани, байгууллагууд, хүн болгон эх орноо хөгжүүлэхэд оролцоно гэдгээр нь дэмжиж болно. Одоо боловсруулж байгаа хууль зөв гарчихвал Ерөнхийлөгчийн санал боломжтой байж болно.