Month: February 2018

Төв аймгийн цагдаагийн газрын дарга, цагдаагийн дэд хурандаа Б.Ганзоригтой ярилцлаа.

---

-Цагдаагийн байгууллагын 2017 оны ажлын үзүүлэлтээр тэргүүлж, автомашинаар шагнагдсанд баяр хүргэе.

-Бидний хувьд үндсэн чиг үүргээ л гүйцэтгэсэн. Цагдаагийн байгууллагын ажил бол зөвхөн манай алба хаагчдын хичээл зүтгэлээр хэмжигддэггүй. Иргэд байгууллагуудын хамтын ажиллагаа, зохион байгуулж байгаа ажлуудын үр дүн байдаг. Он оны ажлаа дүгнээд харахад алдаа оноо хоёулаа л байдаг. Энэ бүхнийг бид хуулийн хүрээнд илүү эрчимтэй, үр дүнтэй зохион байгуулахын төлөө ажиллаж байна.

-Төв аймгийн эрүү, хэв журмын нөхцөл байдал ямар байна?

-Нутаг дэвсгэрийн хувьд нийслэл Улаанбаатар хотыг тойрон байрласан. Хэнтий, Говьсүмбэр, Дундговь, Өвөрхангай, Булган, Сэлэнгэ аймгууд, Улаанбаатар хотын зургаан дүүрэгтэй хил залгаа, олон улсын болон орон нутгийн чанартай хатуу хучилттай таван чиглэлийн 960 км зам дайран өнгөрдөг онцлогтой.

Улаанбаатар хот руу чиглэсэн орох, гарах хөдөлгөөн тус аймгийн нутаг дэвсгэрээр дамждаг. Үүнээс шалтгаалан гэмт хэргийн гаралт ихтэй, эрүү хэв журмын нөхцөл байдал хүнд аймгийн нэг. Манайх хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхийн зэрэгцээ цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагааг иргэдэд түргэн шуурхай, хүртээмжтэй хүргэх зорилт тавин ажиллаж байна.

-Өнгөрсөн онд нөхцөл байдал ямар байв. Ноцтой гэмт хэрэг гарав уу?

-2017 онд иргэд, байгууллага, аж ахуйн нэгжээс 3915 гомдол мэдээлэл ирсэн. Үүнээс гэмт хэргийн шинжтэй 1938, захиргааны зөрчлийн шинжтэй 1895 дуудлага мэдээллийг хүлээн авч шийдвэрлэсэн. 642 холбогдогчтой 810 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Энэ нь өмнөх оны мөн үеэс хоёр хэргээр буюу 0.2 хувиар гэмт хэргийн гаралт буурсан. Гэмт хэргийн илрүүлэлт 52.3 хувьтай байна гэсэн үг. Харин иргэн аж ахуйн нэгж байгууллагад 3.339.800 төгрөгийн хохирол учирч, 2.211.500 төгрөгийн хохирлыг хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтын шатанд нөхөн төлүүллээ.

-Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр ямар ажлууд зохион байгуулав. Үр дүн нь ямар байсан бэ?

-Цагдаагийн байгууллага гэмт хэрэг үйлдэгдсэн хойно нь илрүүлэх гэж хөөцөлдөж хүн хүчээ ажиллуулж хөрөнгө зарахаас илүү урьдчилан сэргийлж иргэд, төрийн болон төрийн бус байгууллагыг идэвхжүүлж анхааруулга, сэрэмжлүүлэг өгч ажиллах ёстой. Одоо иргэд байгууллагууд ухамсартай, хамтарч ажиллаж байгаа. Иргэдийнхээ идэвх оролцоог нэмэгдүүлэх зорилгоор “Хөршийн холбоо”, “Малчдын бүлэг”-ийг мэргэжлийн удирдлагаар хангах, хамтын ажиллагааг сайжруулахад анхаарч ажиллаж байгаа юм. Тухайлбал, Зуунмод сумын зургаан багийн иргэдийн дунд “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд бүх нийтийн оролцоо” 45 хоногийн аяныг зохион явуулсан. Аяны хүрээнд багуудад “Аялах дэвтэр, дарцаг”-ийг аялуулав.

Энэ нь гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх төрөл бүрийн ажил арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулсан, иргэдийн идэвх санаачилгыг өрнүүлсэн үр дүнтэй ажил болсон. Аяны хүрээнд иргэдийн сайн дурын болон урамшуулалтай эргүүлд 54 иргэн хамтран ажиллаж, 22 хөршийн холбоо шинээр байгуулагдаж, хяналт тавьж ажилласан. Ингээд гудамж талбайд үйлдэгдэх гэмт хэрэг өнгөрсөн оны мөн үеэс 28 нэгжээр буюу 30.8 хувиар буурсан. Үр дүн гарахаар бид илүү их урам зориг авч, илүү их хамтарч ажиллахын төлөө олон ажлуудыг төлөвлөөд байгаа.

-Танай аймгийн хувьд камержуулалтын систем ямар түвшинд байгаа вэ?

-Одоохондоо бүрэн шийдэгдээгүй байна. 2015 онд аймаг, орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлж аймгийн төвийн 27 цэгт хяналтын камертай болгосон. Гэсэн хэдий ч уг камер нь хүчин чадал, нягтрал муу зэргээс шалтгаалан шаардлагын хэмжээнд ажиллахгүй байгаа. Зуунмод сумыг бүрэн камержуулах чиглэлээр 45 цэгт 60 орчим камер байрлуулахаар ЦЕГ-ын Холбоо мэдээллийн төвөөс эхний шатны судалгааны ажлыг хийсэн. Төв аймгийн Мөнгөнморьт, Борнуур, Угтаалцайдам, Заамар, Жаргалант, Архуст, Дэлгэрхаан, Эрдэнэ, Алтанбулаг зэрэг есөн суманд нийт 47 камерыг орон нутгийн төсөв болон хувийн хэвшил, олон улсын төслийн 49.7 сая төгрөгийн санхүүжилтээр гудамж талбай, албан байгууллагуудад шинээр тавьсан нь гэмт хэрэг илрүүлэхэд үр дүнгээ өгч байна. Тэр дундаа Мөнгөнморьт сумыг бүрэн камержуулж жишигт сум болгон ажиллаж байна.

Мөн аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн амбулаторийн орчинд хулгайн гэмт хэрэг ихээр гарч эмнэлгээр үйлчлүүлэгч нараас эд зүйл, бэлэн мөнгө алдах тохиолдол цагдаагийн байгууллагад тогтмол бүртгэгдэж байсан. Үүнийг аймаг орон нутгийн удирдлагуудад танилцуулснаар ГХУСАЗЗ-өөс 2017 оны 03 дугаар тогтоолоор 2.500.000 төгрөгийн төсөв хөрөнгийг шийдвэрлүүлж камерын хяналттай болсон нь тухайн орчинд үйлдэгдэх хулгайн гэмт хэрэг таслан зогсоогдож, гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд үр дүнгээ өгсөн.

Зуунмод, Лүн, Баянчандмань, Эрдэнэ, Баян сум болон Дундговь чиглэлийн авто зам дагуу дугаар, зөрчил илрүүлэгч бүхий сүлжээнд холбогдсон хяналтын телекамер байршуулахаар төлөвлөн бэлтгэл ажлыг хангаад буй. Иргэд, олон нийтэд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд орчин үеийн дэвшилтэт техник технологийг нэвтрүүлж албан байгууллага, аж ахуйн нэгж, гудамж талбайгаа камержуулж хамтран ажиллахыг уриалж байгаа.

-Иргэд олон нийт, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хэрхэн ажиллаж байна вэ?

-Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр нэгдсэн болон хэсэгчилсэн арга хэмжээг 68, эргүүл, хяналт шалгалтыг 81, аймгийн 27 суманд 32 удаагийн “Нээлттэй хаалганы өдөр” арга хэмжээг төрийн болон төрийн бус байгууллагатай хамтран зохион байгуулсан. Гэр бүлийн хүчирхийллийн хамтарсан багийн чадавхжуулах сургалтад 27 сумын 172 хамтарсан багийн гишүүдийг хамруулж мэргэжил, арга зүйгээр хангасан. Цагдаагийн байгууллага, алба хаагчдын үйл ажиллагааг иргэд олон нийтэд сурталчлах ажлын хүрээнд өнгөрсөн онд олон ажлыг хийсэн. Цагдаагийн газрын алба хаагчдаас санаачлан явуулсан “Дээлтэй монгол өдөрлөг”, Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрийг угтаж “Цагдаагийн газрын ээжүүдэд хүндэтгэл үзүүлэх арга хэмжээ”, аймаг, орон нутгийн хэмжээнд анх удаа “Хууль хяналтын болон тусгайлсан чиг үүрэг бүхий байгууллагуудын эмэгтэйчүүдийн анхдугаар зөвлөгөөн” зэрэг арга хэмжээг зохион явууллаа.

-Танай аймагт малын хулгайн гэмт хэрэг их гардаг гэсэн үү?

-Манай аймгийн Эрдэнэ, Баян, Баяндэлгэр сумдын нутгаар дайран өнгөрдөг улсын чанартай хатуу хучилттай зам дагуу нутагладаг малчдын мал шөнийн цагаар машинд дайрагдаж үхэх тохиолдол их байна. Улмаар жолооч зорчигчид эд хөрөнгө, эрүүл мэнд, амь насаараа хохирох явдал ихээр гарч байсан. Үүн дээр дүгнэлт хийж дээрх сумдын нутагт зам дагуу нутагладаг малчдын бод малд гэрэл ойдог хүзүүвч, өвлийн цагт нэмнээг цацруулагчтай болгосноор мал автомашинд дайрагдах явдал эрс буурсан. Энэ нь зам тээврийн осол хэргээс урьдчилан сэргийлэх чухал ач холбогдолтой ажил болсон юм.

-Малын хулгайн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр ямар томоохон ажлуудыг өрнүүлсэн бэ?

-Хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх, илрүүлэх, олон үйлдэл холбогдогчтой хэргүүдийг хуулийн хугацаанд шалгаж шийдвэрлэх зорилгоор өнгөрсөн онд холбогдох ажлыг зохион явуулсан. Ингээд цагдаагийн газрын даргын тушаалаар зургаан удаа, мөрдөн байцаах албаны даргын тогтоолоор 19, нийт 25 удаа ажлын хэсэг байгуулан тодорхой гэмт хэргүүдийг шалгаж шийдвэрлэсэн. Мал хулгайлах гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр хил залгаа аймаг сум, дүүргийн цагдаагийн алба хаагчид болон нутгийн удирдлага, иргэд малчдыг оролцуулсан уулзалт зөвлөгөөнийг Баян, Угтаалцайдам сумд болон Нийслэлийн Багануур дүүрэгт тус тус зохион байгуулав.

Мөн мал хулгайлах гэмт хэргийг илрүүлэх, урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох зорилгоор “Оргодол-илрүүлэлт”, “Сар-шинэ”, “Бүс-2017”, “Туслах малчин”, “Тулгалт”, “Сэргээн шийдвэрлэлт-1, 2” зэрэг нэгдсэн болон хэсэгчилсэн арга хэмжээг 23 удаа зохион явууллаа. Хил залгаа аймаг, сум, дүүргийн цагдаагийн байгууллагын алба хаагчидтай мэдээ мэдээлэл солилцон хамтран ажилласан.

Иргэд байгууллагаас мал хулгайлах гэмт хэргийн шинжтэй 256 гомдол мэдээлэл ирсэн. Зохих журмын дагуу хүлээн авч 44.9 хувийг нь буюу 115 эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж, бүртгэгдэх үедээ сэжигтэн яллагдагчаар татагдвал зохих этгээд нь тогтоогдоогүй 100 хэргийн 39 хэргийг илрүүлсэн. Улмаар мал хулгайлах гэмт хэргийн илрүүлэлт 39 хувьтай байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэгт нийт 739 мал үүнээс бод 401, бог 338 өртөж иргэдэд 375.4 сая төгрөгийн хохирол учирч 53 этгээдийг холбогдуулан шалгаж 92.5 сая төгрөгийн хохирлыг нөхөн төлүүлсэн.

Цагдаагийн газрын алба хаагчдыг дөрвөн бүсэд хуваан ажиллуулж хариуцсан бүсийн сумдад үйлдэгдсэн гэмт хэрэг, зөрчил, өргөдөл гомдлыг газар дээр нь шалган шийдвэрлэсэн. Иргэд, малчдаас цагдаагийн байгууллагад аливаа мэдээ мэдээлэл хүргэх боломж олгосон нь ихээхэн ач холбогдолтой ажил болоод байна.

Аймгийн хэмжээнд мал хулгайлах гэмт хэрэг 33.9 хувиар өссөн дүгнэлттэй байсан. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах зөвлөлтэй хамтран 27 сумыг хоёр бүсэд хуваан малчдын бүлгийн ахлагч нарын зөвлөгөөнийг зүүн бүсийг Баяндэлгэр, баруун бүсийг Өндөрширээт сумдад зохион байгуулахаар төлөвлөөд байгаа юм.

Зохиолч Ц.Доржготовын “Хөгшид хөгжөөнтэй” өгүүллэгийг толилуулж байна.

Хөгшрөхөөр хүн орж ирдэггүй айл болдог юм байна. Тэгээд л үеийнхэн ч өнгөрөөд л, утас ч дуугарахаа болих юм даа.

Нэг жаалхан хархүү цахилгаан бичихээр орж ирлээ. Хүний мөрөөс болсон хөгшин бид хоёр гэрлийн байцаагч тэр хүүтэй хэдхэн үг солих санаатай хэрэндээ бас хөөрхөн өрсөлдлөө. Тэгээд хэлсэн үгийг нь сонсож чадалгүй алдчих вий гэсэндээ би байцаагч залуугийн аманд чихээ дөхүүлээд:

-Цахилгаан хэд гарч хүүхээ? Гэж хашгирлаа. Залуу миний амьсгаанаас сэжиглэнгүй ярвайж над руу “хн… энэ яасан бүдүүлэг өвгөн бэ” гэсэн янзтай эвгүй хялайгаад дуугардаггүй. Эмгэн тэнд намайг шоолон жуумалзана. Аргагүй л дээ, би урдуур нь дайрсан юм чинь. Тэгээд надаас түрүүлж юм асууж чадалгүй хоцорсондоо хор нь хөдлөөд их таагүй царайтай байсан юм.

Ер нь дүлий болсноосоо хойш би их чанга ярьдаг болсон юм байна. Хөгшин тэгж сануулдаг юм. Тэгээд л өөрөө өөрийнхөө дууг сонсохоор л хэлж байгаа царай нь тэр. Тэгсэн эмгэн намайг дооглон жуумалзангаа нөгөө залууд:

-Цахилгаан тэгээд их гарч уу? гэж дүлий өвгөн намайгаа давахаар амаа дөнгөж хөдөлгөхөд нь би сонсоогүй ч гэсэн амных нь хайрцгаар хэлсэн үгийг нь уншаад мэдчихэж байгаа юм чинь. Тэгсэн нөгөө залуу таг. Эмгэн амыг нь харж нэлээн хүлээлээ. Нөгөө залуу шаал өөр юм бодсон гөлийсөн амьгүй нүдээр муу эмгэнийг маань баримал аятай эрээ цээргүй ширтсээр. Шар нь хөдөлсөн эмгэн ташаа тулж, цээжээ урагш нь омогтой нь аргагүй түрлээ. Тэрний нь харахаас миний инээд хүрээд яавч болдоггүй.

Тэгсэн хариугаа авч байгаа намайг эмгэн харснаа залуугийнх шигээ сурмаг намжирдаад:

-Үгүй ер. Хөгшин хүний намбагүй гэдэг нь, гэснээ нөгөө дугардаггүй залууд:

-Өвгөн бид хоёр галынхаа өрөөнд пийшин тавина. Тэгээд гал түлж цай, хоолоо хийдэг болно. Тэгэхээр наад муу цахилгаан чинь бараг гүйхгүй дээ гэлээ. Тэгсэн нөгөө залуу нүдээ бүлтийлгэснээ сая ам нээж:

-Ишш… Тэртэй тэргүй үхэхийн хооронд та хоёр гал түлнэ энэ тэр гэж ядаргаатайд яана даа. Өнөө ч үхээ бил үү, маргааш ч үхээ билүү. Тэрний оронд зүгээр амраар нь цахилгаанаа л хэрэглэ. Үгүй ер өө, бас их хэмнэдэг хоёр гарч ирэх нь хөөе гэж шоолоод гарч одлоо. Бид хоёр санаа алдсаар, хоёр биенээ харсаар үлдлээ.

Манай дунд охин “байрандаа засвар хийсэн, ирж үз” гэнэ. Очлоо. Тэгсэн эмгэн:

-Пээх… яасан гоё болгочихоо вэ? Үгүй ер нь манайх ч гэсэн байраа нэг үүн шиг, ер нь энэнээс ч гоё болгоё оо өвгөөн гэж дуу алдлаа. Тэгсэн манай эгч, дүү гурван хүүхэн зэрэг инээд алдаад:

-Та хоёр байр засна энэ тэр гэж мөнгө үрэхийн хэрэг юу байнаа гэцгээлээ. Энэ билэггүй үгэнд гэрээ гоёх гэсэн эмгэн маань хөөрхий гомдоод явчих шиг. Нүд нь уйлахад бэлэн гялалзана. Гурван хүүхэн хоорондоо шуугилдаад эхийнхээ гомдсоныг ч анзаарсангүй. Ганцхан би л мэдлээ.

Манай энэ гурван хүүхэн нэг уулзахаараа юу. Өнөө л ээмэг, бөгж энэ тэрийгээ урьд нь өч төчнөөн үзэж сонжсон мөртлөөсөө л заавал ч үгүй дахиад л дэлгэж, анх удаа харж байгаа юм шиг л сониучирхдаг хачин зантай улс. Энэ удаа бас л тэглээ.

Тэгсэн хөгшин маань бас ч гэж хүүхэн хүний сониуч зангаар тэр хэдийн ярианд оролцох санаатай наанаас нь дөхөөд л байна, ахиад л сууна. Тэгж тэгж сүүлдээ дуугай сууж тэссэнгүй бололтой “тэр нь л нүнжигтэй дээ, энэ ч дээ хуурамч юм” гэж үг чулуудлаа. Тэгсэн цаадуул нь даанч нэг авч хэлэлцсэнгүй дээ. Ээж рүүгээ хүний урманд хүн байна гэж тоож харсан ч үгүй.

Том охин нэг ганган элгэн дээл авчихаж. Тэгсэн нөгөө гурав чинь тэр дээлийг нь ээлжилж өмсөөд л, толины өмнө эргэлдэж, маяглалдаад л бөөн шаагилдаан. Дээр нь ач, зээ нар шуугилдаад сүүл рүүгээ толгой эргэх янзтай. Тэгсэн хөгшин маань “би нэг ийм дээл авбал надад зохих болов уу” гэлээ. Гурван хүүхэн жуумалзан шоолж байна. Тэгэхээр нь миний дургүй гэнэтхэн хүрч хөгшиндөө зориуд “чамд ёстой гоё зохино” гэж хашгирлаа.

Эмгэн хөөрхий их дуртай байна. Тэгсэн харин охидууд болохоор “Үгүй тэр ээ. Аавыг хараач ээ, бас авгайгаа өөд нь татах нь. Та тийм сүрхий юм бол чавганцдаа яг ийм дээл аваад өгчихөөч дээ” гэж шуугилдлаа.

-Ер нь авч өгсөн ч ер нь яадаг юм. Ерөөсөө ч авч өгнө. Чадахгүй гэж бодоо юу та нар гэж би ханхалзлаа. Эмгэн маань их л баяртай, надаар бахархаж харагдана. “Ерөөсөө тэр муу дээлийг нь аваад өгчихье” гэж би хатуу шийдлээ. Тэгээд тэднийхээс гарахдаа хөгшин маань гурван охиндоо:

-Үгүй ер, их гайхуулж гэнэ. Та гурав өөрсдийгөө нэг их хөөрхөн хүүхнүүд гэж боддог байх даа. Нарийн ярих юм бол та муу гурав миний багынхыг яаж гүйцэхэв дээ… гэж хэлээд хаалгыг нь тас хаалаа. Хаалганы цаана бөөн хөхрөлдөөн хоцорсон нь мэдээж.

Салхинд алхангаа хоёулаа харьжээ явтал өөдөөс зөрөх хүмүүсийн дундаас нэг яарсан хөвгүүн хар хурдаараа бид хоёрын дундуур зүсэн гарахдаа хоёуланг маань арагш нь харуулаад тавьчихлаа. Өнхрөөд уначихалгүй тогтож чадсандаа эмгэн бид хоёр их додигор үлдлээ. Үхэх яагаа ч үгүй байна гэж баясаж байгаа нь тэр. Дэгжин бүсгүй гоё машин жолоодон дэргэдүүр өнгөрөхөд нь эмгэн миний чихэнд надад дуулдахаар:

-Чи бид хоёр одоо…

-Айн?

-Чи бид хоёр оо… одоо залуу байгаа бол чи надад яг ийм машин аваад өгсөн дөө. Би ч дорхноо жолоодоод сурчихна, тийм ээ хө? Гэхэд нь би:

-Тийм ээ, тэгэлгүй яахав. Би чамд энэнээс ч гоё машин бүр ёс авч өгсөн гэж хариу хашгирвал гудамжаар явсан улсууд цөм сонссон бололтой хажуугаар зөрсөн хос хоёр бүр инээд алдан бид хоёрыг эргэн эргэн харсаар холдлоо.

Тэгээд хоёулаа бүр санаж байгаад нөгөө элгэн дээлийг нь авчихлаа. Хөгшин маань шинэ гоё элгэн дээлээ өмсөөд толиныхоо өмнө өөрийгөө шинжиж, шинжиж сүүлдээ уртаар санаа алдсанаа тайлаад өлгөчихлөө. Би:

-За наад дээл чинь чамд бол ёстой ургаж байна… гэж хэлсэн боловч тэр нэг ч их итгэсэнгүй. Хоёул дув дуугүй бодлогоширон нэлээн суулаа. Тэгсэн хөгшин маань босож бурхандаа зул өргөн залбираад, эрхээ авч мааниа уншихаар буйдандаа шигдлээ. Миний толгойд энүүнтэйгээ анх танилцаж байсан тэр сайхан мөчүүд хөвөрлөө.

Үргэж цойлсон, аймхай, ичимхий, турьхан охин харцаа буруулах боловч намайг өөр рүү нь харах тоолонд тормогор нүднийх нь харцтай миний харц заавал мөргөлдөнө. Тэгээд надаас зугатаан өөр өрөө рүүгээ гүйх шахам ороход нь үл ялим гунхалзах гоолиг нуруу, зэгзгэр урт хөлнийх нь алхаа гишгээг би араас нь шунамхай хараад авдаг сан. Мөн ч эмнэг, хонгор байв даа. Одоо энэ бүхэн надад тов тодхон үзэгдэж байна. Хожим надтай бүр танилцаад кино үзэхээр гэрээсээ гарах зуураа толинд нарийхан бэлхүүсээ харан эргэлдэж:

-Бэлхүүсээрээ бүдүүн хүүхнүүдийг харахаар бөөлжис цутгах юм аа гэж хөөрч дэвэлзсэндээ үг алдаж, ээждээ:

-За битгий гайхуул. Чи ч гэсэн мөдхөн ямар болоо билээ гэж зэмлүүлээд гэмшиж байсан нь саяхан мэт санагдлаа.

Хүүхдээ хөтөлсөн залуухан хүүхэн улам ч гоё болсон. Нас тогтож яваа мэргэжилтэн хүүхэн эрчүүдийн харцыг булаасаар явсан. Ээ дээ, хүний насаа гэж. Мөн ч охорхон юм даа. Одоо энэнээс маань тэр зөөлөн ухаалаг хөөрхөн харц нь л үлдэж.

Намайг насан турш хайрласан энхрий харц. Энэ харц байхад л бүх юм гүйцээ. Ер нь тэгээд энэ буянтай харцыг унтрахаас нь өмнө л өрсөж нүд аних юмсан даа. Би ч дээ, аргагүй л муухай хувиа хичээгч юм даа. Буйдан сандлаас буурал толгой нь дөнгөж цухуйх тэр маань эрхээ эргүүлэнгээ:

-Хөгшин минь дээ, юм бодохын оронд мааниа уншихгүй юу доо.

-За тэгье ээ, тэгье гээд би эрхээ имэрч эхэллээ.

Тэгсэн манай бага охин нэг өдөр “ээжийн авсан дээлийг үзэх гэж ирлээ” гэсээр уухилсан юм орж ирлээ. Тэгээд ээжийнхээ шинэ элгэн дээлийг өмсөөд толины өмнө нааш цааш нэлээн гунхалзсанаа эхийнхээ хүзүүгээр тас тэвэрч, хацарт нь хацраа нааж нялуурсаар нөгөө өрөө рүү түрж оруулаад хаалгыг нь хап гээд л хаалаа. Тэр дээл тэгээд өнгөрөв бололтой хөөрхий. Хэд хоногийн хойно би хөгшнөөсөө:

-Нөгөө дээлээ яасан бэ гэвэл,

-Өө, тийм дээл одоо надад дэндүү дэгждээд зохихоо больсон байна лээ гэж үл ялиг гунигтайхан хэлж билээ.

Сар гаруйхны дараа байна уу даа, нөгөө гэрлийн байцаагч залуу жуумалзсаар орж ирээд тоолуураас хэдэн тоо хуулж бичингээ тус тусын буйданд уйтгарлан шигдсэн бид хоёрыг өрөвдсөн үү яасан харж харж:

-За… хоёр хөгшин яасан бэ? Ай? Нөгөө пийшингээ тавиад л, галаа түлээд л, цахилгаанаа хэмнээд л байж байна уу? гэж эелдэгхэн нь аргагүй доогтойгоор хөхөрлөө. Бид хоёр ч сэтгэлээ тэнийтэл сайхан инээлээ.

Бид хоёрыг харсан багачуул яадаг юм дандаа л ингэж тоглож, цаашлуулж байх болж. Цаагуураа л өрөвдөөд л, өхөөрдөөд л байх шиг. Яахав ээ, яахав. Хорвоо хугацаатай юм сан хойно доо.

Ум мани бад ми хум.

Дэлхийн зах зээл дээр нийт 1000 орчим криптовалют буюу шинэ төрлийн электрон мөнгө арилжаалагдаж байна. Эдгээрийн нэг жишээ нь биткойн. Криптовалютын онцлог нь төв гэвэл банк эсвэл ямар нэгэн төвлөрсөн институци хариуцаж гүйлгээнд гаргадаггүй. Гүйлгээ, шилжүүлэг хийхэд банк, санхүүгийн байгууллага ямар ч шаардлагагүй гэсэн үг. Зөвхөн гүйлгээнд оролцогчид л хоорондоо харьцана. Биткойныг л гэхэд IT компани, хувь хүмүүс олборлон зах зээлд нийлүүлсээр байна. Хүмүүс биткойныг богино хугацаанд хялбар аргаар мөнгө олох, өсгөх боломж гэж хардаг байна. Үнэн хэрэгтээ биткойны үнэ цэнээ хадгалж хөрөнгө оруулалт, төлбөрийн баталгаатай хэрэгсэл байж чадах эсэх өнөөдрийг хүртэл эргэлзээтэй.

Биткойны хамрах хүрээ нэмэгдэж, ханш нь өслөө ч төрийн хүчтэй зохицуулалтын өмнө өвдөг сөрхөнө гэдгийг мэргэжилтнүүд сануулсаар буй. Хятадын “Ардын банк”-ны зүгээс биткойн нь бодитоор ямар нэгэн төлбөрийн хэрэгсэл, валют болж илэрхийлэгдэх хууль зүйн үндэслэлгүй гэж үзэн санхүүгийн байгууллагууддаа хэрэглэхийг хоригложээ. Мөн интернет шилжүүлэг, гүйлгээг хийхдээ биткойн ашиглах бүрэн боломжтой байгаа нь иргэдэд эрсдэл учруулж болзошгүй гэж үзсэн аж. Энэ шийдвэрээс хойш биткойны ханш гурван мянган ам.доллар руу огцом унасан. Мөн БНХАУ-аас биткойны үнийн хөөсрөл үүсэхээс сэргийлсэн зохицуулалтын арга хэмжээ ч авч эхэлсэн.

БНХАУ-аас гадна Израйлийн эрх баригчид биткойныг хориглосон. Тус улс биткойн арилжаалдаг компаниудыг хөрөнгийн бирж дээрээ үйл ажиллагаа явуулах эрхийг цуцалсан юм. Өмнө нь бүртгэгдсэн боловч үйл ажиллагааныхаа ихэнхийг биткойн руу шилжүүлсэн компаниудыг ч биржээсээ гаргасан байна. Энэ тухай Израйлийн зохицуулах байгууллагын захирал Шмуэл Хаусер “Биткойны цаана юу байгааг хэн ч мэдэхгүй. Миний бодлоор энэ хөөсрөл шиг санагдаж байна. Тиймээс олон нийтийг хамгаалахын тулд зохицуулалт шаардлагатай” гэжээ. Түүнчлэн Израйлийн алдарт “Моссад” тагнуулын газраас криптовалютын сүлжээний ард ганцхан хүн байдаг. Тэр л хүн бүхнийг удирдаж, зохицуулдаг болох талаар мэдэгдсэн байна. Үүнд нэмж хэлэхэд биткойныг үйлдвэрлэсэн гэх японы иргэн Сатоши Накамотог хэн ч хараагүй, хэн ч түүнтэй ярилцаж байгаагүй аж. Биткойны хөгжлийн эхэн үед бусад хөгжүүлэгчид түүнтэй имэйлээр харилцдаг байсан боловч 2011 оноос хойш тэрээр нэг ч и-мэйлд хариу ирүүлээгүй ор сураггүй алга болсон байна. Тиймдээ ч түүний цаана ямар нэгэн байгууллага, эсвэл зохион байгуулалттай бүлэг хүмүүс байгаа гэж үздэг аж.

Криптовалют тэр дундаа биткойн арилжихыг хориглох тухай хууль гаргахаар БНСУ ч төлөвлөж байгаа аж. БНСУ-ын Хууль зүйн сайд Пак Сан Кы хийсэн мэдэгдэлдээ “Цахим валютууд нь манай улсын засгийн газрын хувьд хамгийн их түгшээсэн, ярвигтай асуудлуудын нэг болоод байна. Бид цахим валютын арилжааг хориглох тухай хуулийн төсөл боловсруулахаар ажиллаж байна” гэжээ. Үүнтэй холбоотойгоор биткойн төдийгүй бусад криптовалютын ханш мөн л арван хувиар унажээ.

Түүнээс гадна Их Британийн моргейжийн хамгийн том зээлдэгч банк болох Ллойдс банк харилцагч, зээлийн карт эзэмшигчдийг санхүүгийн эрсдэлд орохоос сэргийлж, биткойн худалдаж авахыг хориглохоор болжээ. Энэ нь биткойны ханшны тогтворгүй байдлаас үүдэн харилцагчид их хэмжээний алдагдалд орж болзошгүй хэмээн сэрэмжлүүлэх үүднээс авч буй арга хэмжээ аж. Мөн Их Британийн Ерөнхий сайд Тереза Мэй гэмт хэрэгтнүүдийн хууль бус үйл ажиллагааны гол хөшүүрэг болоод буй биткойны хяналтыг сайжруулахад онцгой ач холбогдол өгч байгаа юм байна.

Энэ мэтчилэн маш олон орнууд криптовалют тэр дундаа биткойны гүйлгээ, арилжааг олон улсад хуулиар чангатгаж, хориглож болзошгүй байна. Үүнтэй холбоотойгоор өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сараас эхлэн биткойны ханш суларч байгаа юм. Эргэн сануулахад өнгөрсөн онд биткойны ханш 20 мянган ам.доллар хүрсэн. Энэ нь бизнес эрхлэгчид төдийгүй жирийн иргэдэд ч биткойн худалдан авах нь ашигтай юм гэх ойлголтыг өгсөн юм. Гэсэн ч өчигдрийн байдлаар биткойны ханш найман мянган ам.доллар болтлоо буурчээ. Шинжээчдийн хувьд ханшийн огцом хөөрөгдөл, хэлбэлзэл, хакеруудын халдлага зэргээс үүдэн “биткойн бол дамлах хийрхэл, үнийн хөөсрөл, хөнгөн хийсвэр аргаар мөнгө олох гэсэн арга” гэж үзээд байгаа. Үүнтэй санал нийлэх судлаачид ч цөөнгүй бий. Тухайлбал, хөрөнгийн үнийн талаарх шилдэг экспертүүдийн нэг Роберт Шиллер гэх эрхэм “Биткойны үнэ бол зах зээл дээрх үнийн хөөсрөлтийн шилдэг жишээ” гэж нэгэнтээ хэлсэн. Мөн Америкийн хамгийн том банкны нэг болох “JP Morgan”-ий захирал “Биткойн бол луйвар. Манай компанийн ажилтан биткойн худалдаж авсан тохиолдолд шууд ажлаас нь хална” гэж ч мэдэгдсэн удаатай.

Биткойн нь иргэдийг эрсдэлд оруулахаас гадна гэмт хэргийн үүр уурхай болж байгаа нь томоохон улс гүрнүүдийн толгойны өвчин болоод буй. Учир нь биткойныг хууль бус наймаанд маш ихээр ашигладаг болжээ. Тэр дундаа хар тамхи наймаалах, луйвар залилан, мөнгө угаах зэрэг хууль бус үйлдлүүдийг өөгшүүлээд байгаа юм. Энэ нь биткойноор тооцоо хийх худалдааны сайтуудад худалдан авагчийн тухай мэдээлэл үлддэггүйтэй холбоотой. АНУ-ын Холбооны мөрдөх товчооныхон биткойноор гүйлгээ хийдэг хар тамхи, мөнгө угаадаг сайтуудыг хааж байсан ч удаатай. Австрали улсаас биткойноор дамжуулан мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхийн эсрэг ямар арга хэмжээ авах вэ гэдгээ ч судалж байна. Ийнхүү криптовалютаар дамжуулан татвараас зайлсхийх, мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлэх үйл ажиллагаа явагдаж байна хэмээн нотлогдвол түүнийг хориглох магадлал маш өндөр. Монголбанкны зүгээс ч үүнээс сэрэмжлэх нь зүйтэй хэмээн удаа дараа анхааруулсан. Биткойныг хууль ёсны төлбөрийн хэрэгсэл гэж үзэхгүй байгаагаа ч илэрхийлсэн. Гэтэл манай улсад биткойн олборлохыг улам их уриалах болжээ. Зүгээр сууж байгаад мөнгөтэй болчихъё гэсэн гэнэн бодлоор цахим мөнгийг сонирхох хүн ч цөөнгүй байна. Олныг шууруулаад буй зүйл хэзээ нэг өдөр ихээхэн хор уршиг дагуулах нь ч бий. Эрсдэлтэй болохыг нь мэдсэн хэрнээ танд ухуулан, сэнхрүүлэх нэгэн өөрт оногдох багахан ашгийн төлөө л үүнийг хийдэг . Харин эцэстээ хялбар аргаар баяжина гэдэгт итгэсэн та л золиос болж үлдэнэ. Биткойн нь мөнгөнийхөө үнэ цэнийг баталгаажуулж, хариуцлага хүлээх боломжгүй гэдгийг та сайтар тунгаах ёстой юм.

Уул уурхайн инженер, эдийн засагч П.Өлзийнаран “Өөрийн байгалийн баялаггүй түүхий эдийн нөөцгүй, эсвэл хууль бус экспорт хийдэг, улс орнууд голчлон идеал төлбөрийн хэрэгсэлд шүтэж байна. Учир нь материаллаг баялагийг чинь авахын тулд гарт чинь агаар атгуулж төлбөрөө хийж байгаа юм. Харин бид зүгээр сууж байхад минь л мөнгө үржинэ гэдэгт итгэж байна. Үүнд л учир бий. Биткойн ирээдүйд Хадгаламж зээлийн хоршооноос ч долоон дор уршигийг тарина шүү. Биткойны ертөнц нурлаа. Таны хуримтлал үзвэл үнс харвал хальс болох болно” хэмээсэн юм.

Биткойныг баталгаагүй, хэзээ нэгэн өдөр хий хоосон зүйл болно гэдгийг хүмүүс хэдийнэ мэдэх болжээ. Үүнийг батлах нэг жишээг дурдахад саяхан Япон улсын хоёр иргэн эх орондоо хуримтлуулсан цахим мөнгө болох биткойныг БНСУ-д очиж бэлэн мөнгөөр худалджээ. Харин мөнгөөрөө нэг кг-ийн жинтэй, нийт 38 ширхэг алтан гулдмай худалдаж авсан байна. 38 кг алт нь монгол мөнгөөр дөрвөн тэрбум 200 сая орчим төгрөг юм. Тэдний хувьд “Солонгос улсад алтны үнэ Японы зах зээлээс дунджаар арван хувиар хямд байдаг. Тиймээс бид энэхүү алтаа худалдан борлуулах зорилготой” хэмээн тайлбарлажээ. Өмнө нь ч гэсэн нэгэн япон иргэн ийм аргаар БНСУ-аас 13 кг алт авч эх орондоо буцсан байна. Одоогоор биткойноор олсон орлогоор худалдаж авсан эд зүйлсийг хил, гаалиар нэвтрүүлэхийг хориглосон хууль, журам байхгүй аж. Үүнийг ч Япончууд соргогоор ашигласаар байгаа нь энэ юм байна. Дээрээс нь криптовалют, биткойн төд удалгүй хий хоосон зүйл болон хувирна гэдгийг мэдэж байгаа учир бодит хөрөнгө болгохоор ийнхүү улайрч байна.

Э.БОЛОР