Month: January 2018

Манай улсад хар тамхи мансууруулах төрлийн бодисын хэрэглээ жилээс жилд өсөн нэмэгдсээр байгаа. Энэ талаарх анхны судалгааг 1999 онд хийж байжээ. Тухайн үед 1000 өсвөр насны хүүхдүүдийн дунд хийсэн судалгаагаар 45 хүүхэд өвсний ургамал татаж хэрэглэдэг нь тогтоогдсон аж. Түүнээс хойш энэ тоо тасралтгүй өссөөр 2013 оны аравдугаар сар хүртэл хэрэглэгчийн тоо 561 болжээ. Энэ нь арван жилийн дотор 10 дахин өссөн үзүүлэлт юм. Тодруулбал, 2012 онд л гэхэд 38 хүн энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдон ялаар шийтгүүлжээ. Түүнчлэн 2010-2013 онд Үндэстэн дамнасан хар тамхи мансууруулах бодисын гэмт хэрэгт 34 хүн холбогдож гадаад оронд ялаар шийтгүүлсэн гэв. Эдгээрээс хоёр хүн цаазлуулж, хоёр хүн бүх насаараа хорих ял, 15 хүн 15 жилийн ялаар тус тус шийтгүүлж байжээ. 2014 оны аравдугаар сард нийслэлийн хэмжээнд хар тамхитай холбоотой хэргээр 21 хүнийг баривчлан шалгаж, 20 гаруй килограмм мансууруулах төрлийн бодисыг хураан авсан гэнэ.

2004 онд манай улсад хар тамхины тухай ойлголт харийн оронд золиос болсон тохиолдлуудаар л төсөөлөгддөг байв. Харин сүүлийн жилүүдэд цагаан тахал болох хар тамхи залуучуудын дунд ихээхэн өргөн тархах боллоо. Өсвөр үеийнхэн болон залуучууд энэ төрлийн гэмт хэрэгт илүү автаж буй нь цөөхөн хүн амтай манай нийгмийн хөндөх асуудал болж байна. Хар тамхийг анх Манжийн дарлалд байх үед монголчуудыг дарлах, номхруулах, үндэстнээр нь мөхөөх зорилгоор Монгол нутагт тариалж эхэлсэн гэдэг. Ховд аймагт хар тамхины төрлийн “олс” ургамлыг тариалдаг байсан. Энэ нь одоогийн залуусын хэрэглэдэг ургамал бөгөөд илүү хортой нь гэнэ. Нөхөн үржихүйн, үнэрлэх, амтлах шинж чанаруудыг алдагдуулдаг бодис. Хар тамхины төрөл болох ”Cannabis” ургамлыг хэрэглээд гуравдугаар үедээ орвол эрэгтэй хүн эм шинжтэй болчихдог гэх судалгаа ч байдаг.

Залуус зугаа цэнгэл, сонирхлоороо нэг удаа хэрэглэж үздэг ч энэ нь хар тамхинд орох хамгийн эхний алхам гэдгийг мэддэггүй. Тухайлбал, хар тамхийг нэг удаа татахад гарах үр нөлөө нь архинд шартсанаас 60-90 дахин илүү мэдрэмжийг өгдөг гэнэ. Тэгэхээр ийм өвдөлт, тавгүйтлийг мэдэрч байгаа хүн энэ мэдрэмжээ дарахын тулд дахин татаж эхэлдэг байна. Ингэж л өөрийн мэдэлгүй хар тамхины үнэнч хэрэглэгч болдог аж.

АНХ УРЛАГИЙНХАН ХАР ТАМХИ ХЭРЭГЛЭЖ, АР АРААСААЦАГДААД БАРИГДАХ БОЛСОН

Монголд хар тамхинд мансуурагчдын эгнээг урлагийнхан тэргүүлж, олны танил алдартан хүмүүс ар араасаа цагдаад баригдах болсон. Тэд мансуурах нь хамгийн дээд мэдрэмж авдаг. Хамгийн гоё зүйл нь мансуурах гэх утга агуулсан дуу хийж, түүнийгээ олон нийтэд түгээх болсон. Тайзан дээр гарч ирээд л “Нүдээ аниад тэнгэрт нис. Хүчтэй сороод үз мансуурна, чи” гээд л дуулж эхэлсэн. Олны хайр хүндлэлийг хүлээсэн дуучид хар тамхи хэрэглэж байгаа талаарх яриа 2000 оны дунд үеэс эхлэн сонсогдох болсон. Сүүлдээ дуучдын хар тамхи хэрэглэж байгаа тухай мэдээлэл өсвөр насны сурагч, залууст хүрч эхэлсэн байдаг.

Ийнхүү сүүлийн үед хар тамхи хэрэглэгч нарын тоонд хүүхдүүд, сурагчид албан ёсоор багтах болсон нь мэргэжилтнүүдийн санааг зовоож байна. Одоогоос хоёр жилийн өмнө Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт 12-14 насны нэг ангийн 14 хүүхэд хар тамхи хэрэглэж байгаад саатуулагдсан байдаг. Харин энэ жилийн хувьд өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард Сүхбаатар дүүргийн XI хороолол, Зуун айл орчмын байрнуудаас мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж мансуурсан хүүхдүүдийг цагдаа нар барьжээ. Сүхбаатар дүүргийн VIII хорооны нутаг дэвсгэр 23 дугаар байрны есөн давхраас 14 настай Б, 16 настай Г, 15 настай Ж нар зэрлэг олсны төрлийн ургамал буюу каннабис татаж мансуурч байгаад баригдсан байна. Тэд нэг сургуулийн сурагчид байсан. Цагдаа нар хүүхдүүдийг шалгаж, СЭМҮТ-д хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Мөн Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг дэвсгэр Хархорин, Нэгдүгээр хороолол орчмын байрны орцонд ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид байнга мансуурдаг гэсэн мэдээлэл бий.

Цагдаагийн байгууллагаас гаргасан албан ёсны тоон мэдээллээс харвал 18-35 насныхан энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдох нь хамгийн их буюу нийт тохиолдлын 76.3 хувийг эзэлж байгаа гэнэ. Тодруулбал, 18-35 насны 70-90 мянган хүн хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэдэг гэдэг. Тэгвэл сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд 18 хүртэлх насны иргэд хар тамхи, мансууруулах бодисын гэмт хэрэгт холбогдох нь хоёр дахин өссөн гэв. Түүнчлэн хар тамхи, мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөлөх бодис хэрэглэдэг, хамааралтай хүмүүсийн талаарх хэд хэдэн янзын тоо, баримт яригддаг бол цагдаагийн байгууллагад бүртгэлтэй 1100 гаруй хүн, нэг хүний цаана 4-5 хүн хамааралтай байдаг гэж тооцвол 6000-6500 орчим хүний хүрээнд яригдах юм байна.

ХАР ТАМХИНЫ ХЭРЭГЛЭЭ МОНГОЛ ХҮНИЙ УДМЫН САНД НӨЛӨӨЛӨХ ЭРСДЭЛТЭЙ БОЛЖЭЭ

Хууль хяналтын байгууллага мансуурагчдыг хяналтаасаа алдаад олон жил болж байгааг холбогдох газрынхан хүлээн зөвшөөрдөг. Хар тамхины гэмт хэрэгт 2015 оны байдлаар 79 хэрэгт 169 хүнийг холбогдуулан шалгаж байжээ. 2016 онд энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдогчдын тоо 19-25 насныхан 114, 26-35 насныхан 71, 35-аас дээш насны 33 хүн тус тус холбогдсон байна. Ингээд 109 эрүүгийн хэрэгт 224 хүнийг холбогдуулан шалгалтын ажиллагаа хийсэн гэв. Гэмт хэргийн тоог өмнөх жилүүдтэй харьцуулбал өссөн гэдгийг албаныхан онцолж байлаа. ЦЕГ-ын Эрүүгийн цагдаагийн албаны Хар тамхитай тэмцэх газар энэ оны эхний арваннэгдүгээр сарын 15-ны өдрийн байдлаар хар тамхины 532 үйлдэлтэй 429 хүнд холбогдох 181 хэрэгт мөрдөн байцаах ажиллагаа явуулсан. Үүнээс 311 үйлдэлтэй 270 хүнд холбогдох 112 хэрэгт яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр эцэслэн шийдвэрлэсэн байна. Энэ онд мансууруулах бодистой холбоотой хэрэгт насанд хүрээгүй 18 хүн холбогджээ.

Хар тамхины гэмт хэрэг олон улсын хэмжээнд, нууц далд аргаар үйлдэгддэг. Энэ хэргийн талаар ямар нэгэн субъект мэдэгддэггүй, мэдээлэл өгдөггүй байна. Манай улсад илрүүлэлтийн тоо өсч байгаа гэнэ. Тэгэхээр үйлдэгдэж байгаа хэргийн тоо өсч байна гэсэн үг. Энэ нь Монгол Улсын ирээдүйд нөлөөлж байгаа юм. Хар тамхины хэрэглээ монгол хүний удмын санд нөлөөлөх эрсдэлтэй байгааг ЦЕГ-аас анхааруулж байлаа. Цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэнээр насанд хүрээгүй иргэдээс хар тамхи хэрэглэсэн тохиолдол сүүлийн гурван жилийн байдлаар жил бүр 7-10 удаа гарсан байна.

“Хар тамхи мансууруулах бодисоос иргэдээ хамгаалах нийгэмлэг”-ийн тэргүүн Ш.Лхагвасүрэн хэлэхдээ “Сүүлийн 14 жилийн хугацаанд хар тамхи мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж 12 хүн нас барсан. Нэг нь морфений тунг хэтрүүлж амиа алдав. Өөр нэг нь хугацаа дууссан морфен хэрэглэжээ. Ер нь хар тамхи хэрэглэсэн цагаасаа 2-12 жилийн дотор л нас барж байна” гэсэн юм. Мөн тэрээр Хар тамхи хэрэглэсэн хүн эрүүл мэндийн хувьд маш хүнд байдалд ордог. Нөлөөлөхгүй эрхтэн гэж байдаггүй юм. Хамгийн эхлээд мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж эхлэхээр нүдэнд буюу хүүхэн хараанд өөрчлөлт өгнө. Дараа нь сэтгэцийн өөрчлөлттэй болдог. Сэтгэц нь хар тамхиа үгүйлж эхэлдэг. Дараа нь бие нь хамааралд ордог. Манай нэг үйлчлүүлэгч гэхэд хичээлдээ удаан цагаар сууж чадахгүй болчихсон. Тэр бодисоо хэрэглэхгүй л бол уналт, таталт өгөөд байдаг. Мансуурдаг зүйлээ хэрэглэхгүй л бол амьсгалын зам нь боогддог болчихсон. Дон гэдэг өвчин ингэж эхэлж байгаа юм. Тархинд нөлөөлнө. Сэтгэцийн олон төрлийн өвчин тусдаг. Үүнийхээ дараа хар тамхи хэрэглэсэн хэрэглээгүй аль ч цаг үед тухайн хүн тэнцвэрээ алддаг болчихдог. Яг л согтуу хүн шиг гуйвж дайвж явдаг болчихно. Эндээсээ таван цул эрхтэнд нь нөлөөлж эхэлдэг. Маш хортой бодис хэрэглэж байгаа болохоор элэг цэвэршүүлж чаддаггүй. Ингээд элэгний хорт хавдар, церозтой болж байна. Зүрхэнд ачаалал өгч, зүрхний шигдээс болох, шууд хаагдах хорт үр дагавартай. Мөн арьсан дээр янз бүрийн толбо гардаг. Тэр нь огт арилахгүй. Ямар ч тос түрхэж, эм уугаад арилдаггүй. Хар тамхи хэрэглэсэн хүн эцэстээ нэг ч эрүүл эрхтэнгүй болдог юм аа” гэдгийг хэллээ. Хэд хэдэн удаагийн давтамжтай хэрэглэсэн хүн бусдаас өөрийгөө тусгаарлаж, энэ төрлийн бодис худалдаалдаг хүмүүст хандаж эхэлдэг. Өсвөр үеийнхэн эцэг, эхээ тоохоо байдаг аж. Бүрэн эмчлэгддэггүй гэнэ.

Хар тамхи, мансууруулах бодисыг хувийн бизнестэй, санхүүгийн байдал тогтвортой хүмүүс хэрэглэх нь их байдаг. Манай улсад тус гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх мэргэжлийн байгууллагуудын уялдаа холбоо муу, орчин үеийн техник, технологи хангалтгүй. Хар тамхи мансууруулах бодис хэрэглэгчийн дийлэнх хувийг эрэгтэйчүүд эзэлдэг. Манай орны зарим нутаг дэвсгэрт мансууруулах төрлийн ургамал хяналтгүй ургадаг, түүнийг устгах ажил зохион байгууллагддаггүй. Хар тамхи, мансууруулах бодис тарьж хэрэглэдэг хүмүүсийн 50 хувь нь ДОХ-ын халдвар авах магадлалтай аж. Хар тамхинд өртөх хамгийн энгийн үйлдэл нь согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үед болон баар цэнгээний газруудад илүү өртдөг аж. Хар тамхи мансууруулах бодисыг улсын хилээр нэвтрүүлэх арга улам нарийсч, олон улсын шуудан илгээмж, цахилгаан бараа, өргөн хэрэглээний бүтээгдэхүүнд нууж нэвтрүүлэх, борлуулахдаа товлосон газар нууж үлдээх, төлбөр тооцоог урьдчилж бусдын данс ашиглан авах зэрэг зохион байгуулалттай болсон аж.

Дэлхий дээр 3300 гаруй төрийн бус байгууллага энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Мөн 200 гаруй сая хүн хар тамхи, мансууруулах бодис идэвхтэй хэрэглэдэг гэсэн судалгааг НҮБ гаргажээ. Үүнээс жилд 70 мянган хүн буюу өдөрт дунджаар 192 хүн амь насаа алддаг.

Мансууруулах бодис хэрэглэвэл Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 192-т заасны дагуу 15-20 хүртэлх жилийн хугацаанд хорих ялаар шийтгэдэг. Мөн Эрүүгийн хуулиар мансууруулах, сэтгэцэд нөлөөт эм бэлдмэл, бодисыг бэлтгэсэн, олж авсан, хадгалсан, тээвэрлэсэн, илгээсэн, борлуулсан тохиолдолд 2-25 жил хүртэлх хорих ял шийтгэхээр заасан байдаг. Иймээс эцэг эхчүүд өсвөр насны хүүхдэдээ тавих хараа хяналтаа сайжруулж, зан ааш өөрчлөгдөж буй эсэх, чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрөөж байгаа болон нийлж буй хүүхдүүдийг нь таньж мэдэх, хар тамхины хэрэглэгч болохоос сэрэмжлэхийг сануулж байна.

МУИС-ийн Бизнесийн сургуулийн профессор, доктор Н.Батнасантай ярилцлаа.

-Та багш болсон түүхээ хуваалцаач?

-Миний ээж, аав хоёр минь багш мэргэжилтэй хүмүүс л дээ. Гэхдээ цаг наргүй ажилладаг байсан учраас би багш болъё гэж ерөөсөө боддоггүй байсан. Миний бие бусад нөхдийн хамтаар МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийг Гадаад худалдааны эдийн засагч мэргэжлээр 1993 онд онд төгслөө. 90-ээд оны эхэн үед бид англи хэлтэй, америк, солонгос багш нараар хичээл заалгачихсан, зах зээлийн эдийн засгийн тухай мэдлэгтэй хүмүүс төгсч байлаа. Төгсөөд ажлын байр ч бэлэн байсан. Миний хувьд “Улсын бөөний худалдааны нэгдэл” –д хуваарилагдаад байсан юм. Оюутан байх үедээ худалдааны нэгдлээсээ сар бүр стипенд авна. Зардлаар нь гадагшаа үйлдвэрлэлийн дадлага хийж байсан юмдаг. Тиймдээ ч сургуулиа төгсөөд шууд л худалдааны нэгдэлдээ ажиллана гэсэн бодолтой явлаа. Харин манай тэнхимийн эрхлэгч, Монгол Улсын гавьяат багш, доктор, профессор Арцын Дамдин багш маань намайг багшаар үлдээнэ гэдэг юм байна. “Улсын бөөний худалдааны нэгдэл”-ээс өгсөн стипенд, гадагшаа явах сургалтын төлбөр зэрэг нийлээд 16 мянган төгрөг болсон юм билээ. Түүнийг ч сургуулиас төлөхөөр болж, намайг багшаар үлдээхээр шийдэцгээсэн.

Харин би “Улсын бөөний худалдааны нэгдэл” –д ажиллаж чадахгүй гэдгээ хэлэх гэж очоод тэндээ үлдчихсэн юм. Тухайн үед шилжилтийн хүнд цаг үе байсан болохоор амьжиргаагаа бодоод Улсын бөөний худалдааны нэгдэлд мэргэжлээрээ ажиллахаар шийдсэн л дээ. Харин хэдэн жилийн дараа Дамдин багштайгаа нүүр тулж уучлал гуйн, сэтгэл уужирч билээ. Ямартай ч би сонголтдоо тууштай байж “Улсын бөөний худалдааны нэгдэл”-д мэргэжилтнээс концерны ерөнхий захирал хүртэл дэвшин ажилласан.

1996 онд Дамдин багшийнхаа зөвлөсний дагуу МУИС-ийн аспирантурт элсэн суралцсан. Ажиллаж байсан байгууллага маань хувьчлагдаж, докторын зэргээ хамгаалсны дараахан үеэс МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуульд багшилж эхэлсэн юм. Үүнээс хойш 18 дахь жилдээ багшилж байна даа.

-Багш бүр л өөрийн гэсэн заах арга барилтай байдаг. Харин таны хувьд?

-Би олон улсын бизнес, худалдааны чиглэлийн хичээлүүд ордог. Сүүлийн жилүүдийн элсэлтийн нөхцөл байдлаас харахад Ерөнхий боловсролын сургуулиудад хүүхдийн оюун ухааныг тэлж задалж өгдөг математик, физикийн хичээлүүдээр эзэмшдэг мэдлэг чадвар нь муудаж, сэтгэлгээний чадавх нь жаахан доройтож байгаа юм шиг санагддаг. Энэ талын чадвар элсэн орж буй хүүхдүүдийн хувьд тааруухан байна л даа. Ер нь бизнесийн чиглэлээр суралцаж буй оюутан хүн судалж буй тухайн хичээлийнхээ талаар тодорхой мэдлэгтэй байхаас гадна нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ хийн, шийдвэр гаргах чадвартай байх нь юу юунаас чухал. Тиймдээ ч нэгтгэн дүгнэх, сэтгэн бодох гэх мэт чадвартай байх хэрэгтэй. Миний хувьд энэ чадварыг хөгжүүлэх тал дээр илүүтэй анхаардаг. Их сургуульд ажилладаг шавь нартаа ч ийм шаардлага тавих хэрэгтэй гэж зөвлөдөг.

Тодорхой хичээлээр эзэмшсэн мэргэжлийн мэдлэг хэсэг хугацааны дараа мартагдах буюу хуучирч, огтоос хэрэггүй болох нь бий. Харин хүний эзэмшсэн ур чадвар бол насан туршид хадгалагддаг зүйл. Орчин үед эзэмшсэн мэргэжлээрээ насан туршдаа хоолоо олж идэх баталгаа байхгүй болж байна. Орчуулагч, жолооч гэх мэт олон мэргэжлийн хэрэгцээ шаардлага багасч байгаатай нэгэн адилаар нягтлан гэх мэт олон мэргэжлүүд устаж алга болох хандлагатай болж байна. Энэ бол хөгжлийн хандлага л даа. Тиймээс л хувь хүний сэтгэн бодох, ухаарч ойлгох, дүн шинжилгээ хийх, шийдвэр гаргах зэрэг чадваруудыг хөгжүүлэх нь маш чухал юм. Үүнийг хичээл сургалтдаа гол болгож, оюутнуудыг сэтгэн бодох, бие даах чадварыг хөгжүүлэх асуудалд анхаарч ажилладаг даа.

-Манай улс Гадаад худалдааны эдийн засагчийг хэдийнээс бэлтгэж эхэлсэн юм бэ?

-Манай ангийнхан энэ чиглэлээр төгссөн хамгийн анхны төгсөгчид нь байсан. Түүнээс хойш хэсэг завсарлаад намайг энэ сургуульд ажиллаж эхэлсэн үеэс дараагийн төгсөлтүүдийг бэлтгэж эхэлсэн.

-Манайд хэр эрэлттэй байгаа мэргэжил вэ?

– Манай улс жижигхэн улс л даа. Жижигхэн улсын зовлонгууд бий. Юун түрүүнд зах зээл нь жижигхэн учраас бүх төрлийн бизнесүүдийг зэрэг хөгжүүлээд байх боломж байдаггүй. Тухайлбал, Автомашины бизнесийн орлого, зарлагыг тэнцүүлэхийн тулд дор хаяж 300 мянган ширхэгийг үйлдвэрлэх шаардлагатай. Манай улсад 600 мянган ширхэг машин бий. Машины насжилт дунджаар 10-15 жил байгаа. Тэгэхээр хоёрхон жилийн дотор л Монголын машины зах зээлийг дүүргэчихнэ. Түүнээс цааш яах вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ шүү дээ. Бүх бизнесийг хөгжүүлж болдоггүйн ганц жишээг дурдахад л ийм байна.

Дээрээс нь бид америк, япончуудын үйлдвэрлэж байгаа зүйлийг доогуур үнээр хийж байж адил үнээр зарах хэрэгтэй болно. Учир нь бидний хувьд тээврийн зардал тэдгээр улсуудтай харьцуулахад маш өндөр шүү дээ. Мөн бид цаг агаарын хүнд, хатуу нөхцөл нэг бизнесийг жилийн дөрвөн улирал хийх боломжийг нь хязгаарладаг. Өөрөөр хэлбэл бид маш өндөр өртөг зардалтай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Тиймээс манай оронд эдийн засгийн бүх салбаруудыг хөгжүүлэх боломжгүй. Бид бусдаас хямдхан, сайн хийж болох зүйлээ үйлдвэрлэж, зардал ихтэй хийх тийм зүйлсээ бусдаас хямдхан авч байж улс маань эдийн засгийн хувьд үр ашигтай, хурдан хөгжинө. Сайн болоод хямдхан хийж чаддаг зүйлээрээ бид төрөлжих ёстой. Жижиг улсын хөгжлийн гол замнал энэ байдаг. Ингэж чадсан орнууд нь ч хөгжсөн. Энэ зам руу орох гол суваг нь олон улсын бизнес юм.

Ер нь Монголд гадаад зах зээлтэй холбогдоогүй нэг ч бизнес байхгүй. Тэгэхээр манай мэргэжлийн хэрэгцээ өндөр. Харамсалтай нь манайд гадаад худалдааг мэргэжлийн хүмүүс хийх үү эсвэл өмчийн эзэд нь хийх ёстой юу гэдгийг ойлгодоггүй. Компаниуд ихэвчлэн гэр бүлээрээ бизнесээ эрхэлдэг. Мэргэжлийн бус хүмүүс учраас бусдаас хямдхан авч болох зүйлийг үнэтэй худалдан авах, гэрээ хэлэлцээрээ буруу хийдэг гэх зэрэг алдаанууд гаргадаг. Тиймдээ ч 2000-аад оны эхээр манай мэргэжлээр төгслөө гэхэд ажлын байр хомс байдаг байлаа. Харин одоо бол нөхцөл байдал харьцангуй сайжирч байгаа шүү.

-Таны бодлоор улс орныг ямар мэргэжил мэдлэг, чадвар бүхий хүмүүс удирдан залж явдаг вэ?

-Улсыг стратегич хүмүүс л авч явах ёстой. Сайн стратегич байх нь юу юунаас чухал. Өнөөдрийн хийж байгаа зүйл нь маргааш хийх зүйлтэй нь зөрчилдөхгүй, өчигдөр гаргасан шийдвэр өнөөдрийн ажлыг нь дэмжиж чадахуйц тийм л шийдвэр гаргах ёстой. Магадгүй өнөөдрийн шийдвэр нь 10, 20 жилийн дараа тухайн улсын хөгжлийн тулгуур болж байх ёстой. Тэр болгон жижиг, сажиг зүйл рүү орох шаардлага ч байхгүй. Илүү алс холыг харж шийдвэр гаргадаг хүмүүсийг л стратегич гээд байгаа юм шүү дээ. Харин ийм чадварыг бизнес, эдийн засгийн мэргэжлийнхэнд илүүтэй олгодог гэж би үздэг. Учир нь улс орны засгийн эрхийг барьж байгаа хүмүүсийг ч харахад энэ чиглэлийн хүмүүс давамгай байдаг. Улс төрд орчихсон хүмүүс авьяастайдаа биш эдийн засгийн чиглэлээс сурч олж авсан мэдлэг, ур чадвар нь тухайн хүнд стратегич байх чадварыг олгодог юм болов уу гэж хардаг.

-Та шавь нараас маань их сургуульд багшилж байгаа хүмүүс цөөнгүй гэж дээр хэллээ. Бахархаж явдаг шавь нар олон биз?

– Ер нь бий шүү. Салбартаа төдийгүй улс төрд ч амжилттай яваа хүмүүс цөөнгүй байдаг. Тэр болгоныг нэр дурдаад юу гэхэв. Нэр дурдахгүй үлдээчихвэл гомдоно байх. Би багшлахын сацуу БСШУЯ-ны дэргэдэх эдийн засаг, бизнесийн удирдлагаар докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн гишүүнээр олон жил ажилласан. Энэ хугацаанд хэд хэдэн докторуудыг бэлтгэн гаргахад хувь нэмэрээ оруулжээ. Ер нь бэлтгэж гаргасан бүхий л шавь нараа тоолвол арваад мянга хүрнэ байх шүү.

-Таны дүү нар бас багш мэргэжилтэй гэсэн байх аа?

-Би эхээс наймуулаа. Биднээс дөрөв нь их сургуулиудад багшилдаг. Бизнес, цөмийн физик, мэдээлэл зүйн чиглэлээр багшилдаг. Дүү нар маань Япон, Солонгост эрдмийн зэрэг хамгаалцгаасан. Аав, ээж минь багш хүмүүс болохоор бид номон дунд л өссөн. Тиймдээ ч хүүхдүүд нь эрдэм номыг эрхэмлэдэг хүмүүс болж төлөвшсөн юм болов уу гэж боддог.

-Та гэр бүлээ танилцуулаач?

-Би эхнэр гурван хүүхдийн хамт амьдардаг. Эхнэр маань эмч мэргэжилтэй. Манай хоёр хүүхэд оюутан, нэг нь дунд сургуульд сурдаг юм. Эхнэр эмч хүн учир дуудлаганд их явдаг юм. Би өдөр тутмынхаа ажил үүрэгт ажилд ихэнх цаг заваа зарцуулдаг. Ер нь их сургуульд багшлах ажилд зарцуулах хугацаа харьцангуй бага л даа. Их сургуулийн багшид хичээл заахаас гадна төсөл, судалгаа хийх, төр засаг, олон улсын болон бизнесийн байгууллагуудад зөвлөхөөр ажиллах гээд олон төрлийн ажил бий. Харин шөнө оройн цагаар эхнэрийнхээ жолоочийг хийж, энхийн манаанд хамт зүтгэдэг дээ.(инээв) Хүний амь нас хамгаас үнэтэй чухал зүйл хойно яалтай билээ.

МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч, олон улсын сэтгүүлч Жигмэдийн Батсайхантай ярилцлаа.

-Та бол энэ цагийн онгодтой найрагчдын нэгэн. Яруу найргийн олон сайхан бүтээлээ уншигчдын гарт хүргэсэн. Одоо бас нэг ном гаргахаар зэхэж байгаа дуулдсан. Тэгэхээр шинэ бүтээлийн ая дангаас яриа хөөрөөгөө эхлэх үү?

-Өө тэгье эрхэм дүү минь. Нээрэн л өглөө сэрэх бүртээ шүлэг бичиж, сэтгэлийн цагаан өргөлөө энэхүү фэйсбүүк гээч их далайн түрлэгт дусал нэмж суудаг боллоо. Өглөө бүр шүлгийг минь чимээрхэн чагнаж, алган дээрээ ширхэг цагаан мөндөр шиг тосч авдаг найзуудтай болчихоор чинь өглөгөө өглөө бүр өгөх “өртэй” мэт санагддаг болчих юм. Тэгээд л за өнөөдөр юу бичих билээ? гэж бодно. Нэг юм хэвлэлд өгчихөөд явж байна. Дэлхийн яруу найргийн их чуулган өнгөрөгч зун Монголд минь болсон. Энэ чуулганаа угтаад 10 шүлгээ англи хэлээр хөрвүүлэн гаргасан ухаантай. Дэлхийн шилдэг хичнээн ч зохиолч, найрагч ирэв дээ. Тэдэнд хадагтай бэсрэг номоо барьсан минь энэ. Номын эхээ хэвлэлд өгчихөөд нэг ийм шүлэг бичиж билээ. Гандан тойрч гороолсны буянаар төрсөн шүлэг юм аа.

“Би бурханы хүү

Бие, хэл, сэтгэл минь

Бурханы захиалгатай

Бэрх,эрх, эрэлхүү минь

Буруугийн залруулгатай

Би бурханы хүү

Би бурханы хүү

Хайр, найр, дуу минь

Бурханы заллагатай

Хагацал, дурлал, үхэл

Буцаах аргагүй залруулгатай

Би бурханы хүү” гээд.

-Яруу найрагчдыг арав, арван жилээр үечилж хуваах нь бий. Таны хувьд утга зохиолын наяад оны төлөөлөл болох байх. Үеийнхнээсээ дурсахгүй юу?

-Яасан сайхан асуулт вэ. 1980 оныхон гээд яривал яг л 18 нас руугаа эргээд орох мэт болдог юм шүү. Би гээч өчүүхэн бор болжмор 1979 онд Олон улсын хүүхдийн жилээр зарласан сурагчдын уран зохиолын улсын уралдаанд нэгэн шүлгээрээ хоёрдугаар байранд оров оо. Наймдугаар ангиа төгсчихсөн, ангийнхаа хөөрхөн охинд дурлачихсан додигор юм есдүгээр ангидаа орох гээд есөн сарын нэгэнд иртэл сургуулийн үүдэнд бүх хүүхдийг жагсаачихаж.хичээлийн эрхлэгч өндөр Пүрэвсүрэн багш минь намайг онцлон дуудаж өрөөндөө дагуулж орлоо. Ухаан алдах шахав. За нэг л хэрэгт орох нь дээ л гэж бодов. Тэгэхнээ аймгийн намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Дарамбазар гуай хүлээн авч бүх сурагчдын өмнө МЗЭ-ийн диплом бүхий хичээлийн бүрэн хэрэглэлээр шагнаж улсын уралдаанд аймгийнхаа нэрийг гаргасан авьяаслаг хүү хэмээн цоллов оо. Тэгээд л би гээч нь

Сумандаа Пушкин

Сургуульдаа Нацагдорж болов оо.

1980 онд 10 дугаар ангиа төгсөөд шууд Горькийн дээдэд орох санал өглөө…үхсэнийх нь өнөөх Горькийн сургуулийн хуваарь аймагт ирсэнгүй…сэтгүүлч болъё гэв…бас сэтгүүлчийн ангийн ч хуваарь байхгүй…уг нь онц төгссөн гар тул дуртай хуваариа ав…гэлээ.

Гадаадад сурах сонирхол байвч аав ээж хол газар явуулахгүй гээд тас хорив. Тэгээд Унгарын Будапештийн хүнсний инженерийн ангиа өөр хүүхдэд өглөө. Сонин нь миний энэ мэргэжлээр төгссөн охин Дарханд ажиллаж амьдарч байгаа дуулдсан.

За тэгээд Политехникийн дээд сургуулийн усны хайгуулын инженерийн хуваарь авав. Нэг л дуртай биш…октябрийн баярын жагсаалд очоод МУИС-ийн сэтгүүлийн ангийнхантай таарав. Тэгэхнээ хүүхдийн зохиолын уралдаанд түрүүлсэн Говь-Алтайн хүү Ш.Содномжамцтай тааран танилцлаа.Сэтгүүлийн ангид орохоор хөөцөлдлөө. Монголын Сэтгүүлчдийн холбооны нарийн бичгийн дарга Д.Үржинбадам гуай дэмжсэн бичиг хийж өглөө. МЗЭ-ийн хорооны дарга Д.Цэдэв, хүүхдийн уран зохиолын секцийн дарга Д.Содномдорж гуай нар бас дэмжсэн бичиг хийж өглөө. МУИС-ийн проректор Лхамсүрэн бас дэмжсэн бичиг хийж өглөө энэ олон сайхан хүний буянаар сэтгүүлчийн анги руу шилжин сурлаа. Тэгээд л МУИС -ийн утга зохиолын дугуйлан руу орлоо доо. Загдын Түмэнжаргал утга зохиолын нэгдлийн эрхлэгчийн ажлаа МУИС-ийн монгол хэлний ангийн Далхаагийн Норовт хүлээлгэн өглөө. За тэгээд долоо хоног бүр дугуйландаа шүлгээ уншдаг болов. Манай дугуйлан мундаг л даа. Бидний дундаас манай сэтгүүлийн нэг ангийн Бямбажавын Цэнддоо маань төрийн шагнал хүртсэн.Бас сэтгүүлийн доод ангийн Дамбын Төрбат, Норов ах нар маань төрийн шагнал хүртлээ. Мөн үргэлжилсэн үгийн мастер Доржзовдын Энхболд, Долгорын Батжаргал маань Нацагдоржийн шагнал авав. Шүүмж бичдэг Дашлхүмбийн Галбаатар ах Монгол Улсын гавьяат багш болов. Дугуйлан удирддаг байсан Сэндэнжавын Дулам багш минь Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн болов. Энэ мэт сайхан багш, найзууд минь сайн явна. Манай сэтгүүлийн нэг ангийнхнаас гэхэд л Б.Ерэнтэй минь шаггүй шог зохиолч, Ш.Содномжамц маань сэтгүүлч, Б.Төмөрхүү нэлээд дуу зохиочихсон Монголын радиод насаараа ажиллаж явна.

-Утга зохиолын ертөнцөд хөл тавьсан үе хэдийд вэ. Анхны багш гэвэл хэнийг хэлэх вэ. Ер нь яруу найргийн хадаг тавьсан багш гэж байна уу?

-Хүн ном эрдмийг багшаасаа л сурдаг. Багшгүй хүн гэж хаа ч байхгүй. Аав ээж бие төрүүлнэ, ачит багш эрдэм өвлүүлнэ. Сурагч байхад монгол хэл уран зохиолын багш Я.Ванданбат, Цэдэндамбаа нар их тус өгсөн дөө.М.Шолоховын “Хүний хувь заяа” өгүүллэгийг оросоор цээжлүүлж орос утга зохиолын амт мэдрүүлсэн Д.Магван багш нартаа баярлаж явдаг. Хотод ирээд “Тоншуул” сэтгүүлд ажиллаж байсан Жамцын Шагдар, Цэндийн Доржготов , Жаргалын Барамсай гээд нутгийн ах нараа дагаж тус сэтгүүлд шог зураг, шог шүлгээ хэвлүүлэн дадлагажиж, шагналын хэдэн төгрөгөөр хоол, ундны аргаа олоод, хөөрхөн “мөнгөжиж” явснаа мартах учиргүй ээ…эднээс их ухаан авсан даа. Дараа нь хүүхдийн нэрт зохиолч Д.Содномдорж гуайн шавь болов. Харин сүүлд нь Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Сормууниршийн Дашдооровт хадаг барьж шавилсан даа… Багштайгаа хамт Архангайд цөөнгүй хоног уран бүтээлийн эрэл олз хайн цуг явж, хөдөлмөрийн баатар болсон Д.Гончигсумлаагийн тухай найраглал бичиж бүүр их дотно болсон. Тэрхүү шүлэглэсэн найраглалдаа багш маань миний нэр ажил, шүлгийн хэсгээс оруулан нийтэлж, монгол даяар намайг алдаршуулан олонд таниулж, бүүр “Үнэн“ сонины Ерөнхий эрхлэгч, одоогийн Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт Л.Түдэв гуайн анхааралд оруулж тухайн цагтаа “Үнэн” сонинд ч татах тухай яриа хөөрөө болж л явлаа. Гэвч аймгийн Намын хороо өгөхгүй гэж хэсэг уясан хөөрхий. Мөн сүүлд МУСГЗ Санжийн Пүрэв ах, Төрийн шагналт Очирбатын Дашбалбар нар “Утга зохиол” сонинд шүлгүүдээс минь тавьж бас их тус болсон доо. Номын минь оршил ерөөлийн үг бичиж урам хайрладаг ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн, Дөнгөтийн Цоодол, төрийн шагналт Дарамын Батбаяр, Долгорын Нямаа, Балжирын Догмид, МУСГЗ нэрт орчуулагч Готовын Аким, Галсангийн Жамьян… гээд ланжгар багштай данагар эр дээ би.

-Таны нутаг Архангай аймаг. Энэ нутгаас Ойдовын Цэнд, Далайн Найманжин, Амгаагийн Самбалхүндэв гээд олон сайхан зохиолч найрагч төрсөн байдаг. Сүүлд Бидэрийн Баярсайхан, Мягмарын Амархүү гээд ерээд оныхон байна. Та нутгийнхаа хуучны сайхан зохиолчдын тухай яриач?

-О.Цэнд гэж онгод нь асгарсан хүн байлаа. Амьдад нь уулзаж чадаагүй ч хань, үр хүүхэдтэй нь амьд холбоотой явдаг.Тухайн цагтаа аархаж явж орон нутгийн дарга нартаа адлагдаж явсан хөөрхий.Цагдаад хураалгасан бичгийн машиныг нь үр хүүхдэд нь өгсөн. Гэвч бичгийн машиныг өгөлгүй хулхидсан дуулдсан.Найманжин гуай миний ажиллаж байсан “Архангайн үнэн” сонинд ажиллаж байсан гэдэг. Уулзаж бас л амжаагүй. Эрдэнэтэд байсан. Харин нэг охинтой нь танилцсан. Яруу найргийн 60, 70-аад оныхны овгор зохиолчийн нэг дээ. Жамцын Шагдар гэж Тариатын мундаг ах минь байв.Уран цэцэн үг урсгаж ярьдаг “Үнэн”, “Тоншуул” сонины хамаг онигоог гаргадаг, дарга нар нь амаа таглуулж айж явдаг айхтар хүн байсан. Зураач Б.Цэдэвийгээ арга хэмжээ авахуулах болоход

Хошин шогийн авьяас

Коллег хавийн овьёос…гэж хэлээд аварч байсан гэдэг. Намайг оюутан байхаас шүлгийг минь сониндоо тавьдаг, зохиолчдын эмхэтгэлд шүлгийг минь оруулдаг, гэртээ дагуулж очин хооллодог хүн байлаа.Төрийн шагналт зохиолч Цэндийн Доржготовынд бол хүүхэд шиг нь л байдаг байлаа.

Цэрэнжавын Уламбаяр гэж хүнийг домог мэт санана.Аймагтаа номын сан байгуулж тэндээ ажиллаж аймгийнхаа залуу зохиолчдыг ихэд өөд татсан хүн. Сүүлд ганц хүү Амарсайхантай нь “Засгийн газрын мэдээ” сонинд гар сэтгэл нийлэн ажиллаж байлаа.

Сүүлхний жишээ нь Бидэрийн Баярсайханыг 10 жилийн сурагч байхад нь дагуулж шүлгээ уншиж яруу найраг руу хөтөлсөн.Бас М.Амархүүг багшийн сургуульд байхад нь сониндоо зураг зуруулж, шүлгийг нь нийтэлж утга зохиолд дурлуулсан.Одоо эд нар чинь Нацагдоржийн болон МЗЭ-ийн шагнал хүртсэн, “Утгын чимэг” болон “Болор цом”-ын цулбуур атгалцсан амьтад болж дээ. Мөн хаа хол Увсын хөвүүн Ядамдоржийн Бадамсүрэнд анх сонины хичээл зааж гэртээ суулган “Хонгорзул”, “Алаг хорвоо” сонины анхны макетийг хийж өгч л байлаа. Я.Бадамсүрэн чинь манай Цэцэрлэг сумын Туулантын уг гарвальтай юм шүү дээ.

“Монголын залуучууд” сонинд байхдаа 10 дугаар ангийн сурагч А.Эрдэнэ-Очирын шүлгийг уран зохиолын буланд анх нийтэлж байлаа.Саяхан МУСГЗ болов оо.Бас л манай Өндөр-Улаан сумын угшилтай. Төрийн шагнал хүртсэн Цогдоржийн Бавуудорж Чулуут сумын гаралтай…ихэд хайрлаж явдаг дүүгийн нэг дээ!

Энэ мэтээр нутгархах өвчтэй.Тэгээд ч

...Нууж болдоггүй юм

Нутаг минь байдаг

Элээж бардаггүй юм

Эх орон минь байдаг…гэж хэлэх дуртай!

-Шүлгийг нэг л зовлонгүй амархан биччихэж байх шиг санагддаг. Сошиал ертөнцөд шинэ шүлгүүдээ бараг өдөр бүр гаргаж шуугиулдаг хүн бол та. Цэвэр онгодоор бичээд байна уу… сонирхох гэсэн юм?

-Тархиа бүтэн амраагаад өглөө сэрүүтээ л шүлгийн мөрүүд харваад орж ирдэг болчихож.Тэнгэрлэг мөрүүд тэнгэрээс унжсан цагаан, цэнхэр хадаг шиг санагдах юм.Бадаг ч урсаад л, асаад л, цээж гижигдэх юм аа.Зүгээр цонхоор харах, тооноор ширтэхэд л шүлэг бууна шүү. Тэгээд л манай хангай нутагт тооноор нь хадан дээрх ямаа, сарлаг хоёр нь харагддаг шиг

“Тооноороо харсан шүлэг” мэт хэнийг нэг л мэдэхэд биччих л юм

…Өглөө болгон гэргий минь

Өрхөө татан гэгээ цацруулдаг

Өргөө гэрийн тооноор

Өнгөт наран мэлмий гялбуулдаг

Тооно нь өндөр Монголын минь

Толгой гэдгэр байхаас яах вэ?

Үүрээр боссон бүсгүйчүүл

Бүрхээр тогоогоо нийлүүлдэг

Үнэр нь ханхийх охь гарган

Хөхүүр айргаараа хул дүүргэдэг

Тооно нь өндөр Монголын минь

Толгой гэдгэр байхаас яах вэ?

Үүлэн цэнхэр манан шүргэхдээ

Өлзий хээгий нь ч норгоогүй

Уулан дээр харайх янгир нь

Өнгийж харахдаа ч цочоогүй

Тооно нь өндөр Монголын минь

Толгой гэдгэр байхаас яах вэ?

Сарьдгийн оройтой зэрэгцсэн

Сарлагийн бух нүдээр нь харагддаг

Савга сүүлнээс нь унасан цас

Сагалдрага чагтагнаас нь будардаг

Тооно нь өндөр монголын минь

Толгой гэдгэр байхаас яах вэ?… гээд явчих үе байх юм аа.

-Таны удам угшилд бичгийн хүмүүс бий юу. Та чинь домогт Буур аваргын нутгийн хүн. Ус нутгийнхаа тухай , бага балчиртаа уулзаж байсан сайхан өвгөдийнхөө тухай хуучлахгүй юу?

-Богд хаант засгийн Сайн ноён хан аймгийн Далай чойнхор вангийн хошууны жинхэнэ алтан ургийн үр дээ. Манай хошуу ноён чинь Богдын засгийн боловсролын сайд байсан. Нутаг усандаа анхны сургуулийн шав тавьж байсан. Монгол Улсын анхны сургуулийн нэг Тариатын 10 жилийн дунд сургуулийг онц төгссөндөө бахархдаг. Манай сургуулиас зургаан академич төрсөн. Ээж минь багш хүн. Ринчингийн Сэнгэжав гэж одоо 76 хүрч байгаа ч шүлэг, сургамжит өгүүллэг бичиж суугаа. “Сүүтэй үг” гээд хоёр ч номыг нь хэвлүүлж өгсөн. Ээжийн төрсөн дүү Ринчингийн Батаахүү гэж эгэлгүй эрдэмтэн багш, зохиолч хүн байлаа. УБДС-ийг улаан дипломтай төгсч байв. Ховдын Багшийн дээдийг байгуулалцан олон жил багшилсан. Энэтхэгийн Неругийн их сургуульд зургаан жил багшилсан. Дараа нь МУИС-д багшилж ч байсан. Энэ эрхэм ах минь их нөлөө өгч номоор намайг гэрэлтүүлсэн.. гэргий нь төрийн шагналт Чойжамцын Ойдовын Туул гэж орос англи хэлний багш гэгээлэг эгч минь байгаа. Энэ боловсролтой эгчийн минь сүүдэр нь ч гэрэлтэж харагддаг.Бид саяхан аавынх нь 100 жилийн ойг нь тохиолдуулан “Ардын элч-Ойдов” сан байгуулж БСШУЯ-аас ойг тэмдэглэх шийдвэр гаргуулсан. Аав Жигмэд маань тайж гаралтай. Миний хань Пүрэвдаваагийн Долгормаа гэж оюунлаг эмч бий.Түүний ах Гүндүүгийн Буянтогтох гэж МУИС-ийн багш монголын найруулга зүйн том доктор байгаа. Ингээд бодохоор тал талдаа оюуны их ай савтай байгаа биз!

Манай нутагт Далан худалч хочтой Гаамаа, Хангидорж гээд зартай уран хошин яриатай олон хүн байсан. Тэдний яриаг сонсож өссөн хүүхэд фантааз сайтай байлгүй яах вэ?

Буур аварга гэснээс манайд хааяа ирж аавтай хуучлан суугаад унтах болоход нь орноос илүүдсэн урт хөл дор нь сандал ивж өгдөг хүүхэд байлаа ш дээ.

Миний бас нэг өвөө Ваанчиг гэж уран дархан хүн байсан. Би чинь зургийг зурвал ч зурна шүү хөө

-“Батсайханы шүлгүүдээс жинхэнэ яруу найрагчийн халуун зүрх мэдрэгдэж байна. Ямар эрэмгий бадрангуй юм бэ” гэж МУСГЗ сэтгүүлч, зохиолч Дамбын Цэмбэл дуу алдсан байдаг. Б.Цэмбэл доктор таны зохиолын тухай томоохон нийтлэл бичсэн. Утга зохиолын аваргуудад бол та их магтуулж урмын үгээр мялаалгасан хүн дээ?

-Ёооё дүү ахыгаа муухай ёворч байна. Нээрэн л томчуудын тоосонд орсных уу тэд муу ахыг нь овоо тоодог, би ч цовоо явах гэж хичээдэг.Миний ном болгонд ерөөлийн өргөл мөргөлөө өргөдөг Дашдооров, Лхагвасүрэн, Цоодол, Батбаяр, Аким гээд хэрийн хүн тоохгүй улсын тоосонд дарагдаж яваадаа баярладаг. Ер нь сайхан улсын хөл дор сөгдөж явахад гэмгүй шүү.

Би ч бас хөл дороо сөгддөг хэдэн шавьтай шүү. Хүн гэдэг хорвоо өөрөө дэндүү том юм даа. Дамбын Цэмбэл бол намайг Монголд нээж өгсөн их буянтан. Энэ хүний өмнө үхтлээ би мөргөнөө. Д.Цэмбэл ахын минь танай сонинд гарсан “Оргил өөд мацаж яваа яруу найргийн их садан” шүүмж өгүүллийг би одоо ч цүнхлээд дахин дахин харж урам авч явдаг юм. Хайран энэ ах минь саяхан насан өөд болж тэнгэрийн суудалд залраад харамсавч баршгүй гунигт автууллаа. Тэнгэрээс хааяа харж, алдаа оноог минь сануулах шиг л болох юм. Саяхан яруу найрагч Д.Ган-Очир дүү тааралдаад “Батсайхан ахаа та өөрөө ном шүү дээ” гэсэн гоё үг хэлнэ лээ.

-Та бол МОНЦАМЭ-ийн хүн. Ажил албаныхаа тухай яривал мөн ч их зүйлийг хэлэх нь мэдээж. Сэтгүүлчийн хос морьтой хүнийг тэр тухайд нь асуухгүй өнгөрч боломгүй. Сэтгүүлчийн буянаар олон сайхан хүнтэй уулзаж олон ч түүхэн явдлын гэрч болоо биз. Тэр тухай?

-Монголын нэрийг дэлхийд гаргадаг Засгийн газрын ганц агентлаг нь МОНЦАМЭ шүү дээ. Энэ нэрийг зүгээр нэг өндөр цагаан залуу байдаг мэтээр эндүүртлээ уярсан монгол түмэн байдаг юм шүү. Өө тийм.Би МОНЦАМЭ-г танинаа нэг өндөр цагаан залуу л байдаг гэх онигоо он цагийн салхинд элэгдэхгүй дээ. Харин одоо бол ах нь МОНЦАМЭ-гийн монцгор бор өвгөн болох нь дээ.

МОНЦАМЭ бол үеийн үедээ алдартай. Бямбын Ринчен МОНТА гэдэг угшилт нэрийг МОНЦАМЭ буюу Монголын цахилгаан мэдээ болгож өгсөн цэцэн хүн. Одоо цагаар бодсон ч Монголын цахим мэдээ гэсэн ч болохоор байгаа биз дээ.

Ухаантай хүний үг урт настай байдгийн дохио энэ. Одоо манай захирал Бадамдоржийн Ганчимэг гэж буянтай амьтан ирлээ. Ахыг нь хөөргөөд л байгаа. Дэлхийн яруу найрагт орох мөнгө өгсөн, англи хэлд хөрвүүлсэн 10 шүлгийн ном хэвлүүлэн тусаллаа. Түүгээр ч зогсохгүй ажлын дарамтнаас ч аль болох чөлөөлж “эрхлүүлэх” гээд л байх юм. Уран бүтээлч сэтгэлээс гадна их хүн чанартай бүсгүй юм.Түүнийхээ дэргэд зөв сууж, хамтран ажиллах хугацаандаа нэр , нүүр хоёрыг нь улалзуулахгүйхэн шиг, итгэлийг нь алдахгүй байх юмсан гэж хичээж байна. Гэвч ховын хошуу, атаархлын хайч хааяа бидний дундуур гүйлгэх гэсэн амьтад байх л юм. Болж өгвөл ийм сайхан хүмүүстээ “Амьдад нь алтан аяганаас “мөнхийн ус” буюу рашаан олж уулгах юмсан” ч гэж бодох л юм. Бас зохиолч Тугалхүүгийн Баасансүрэн гуай дарга байхдаа надад энэ мэт их тус өгсөн дөө. Ер нь МОНЦАМЭ-д үе үедээ сайн дарга заяасан газар шүү.Энэ МОНЦАМЭ рүү намайг хөтөлсөн хүний нэг С.Ламбаа ах юм шүү. Бас Тамирын голын нэг дууг ч ивээсэн буянтай ах даа. С.Ламбаа гэж лам шиг, лха тэнгэр шиг амьтан байдгийг хэлэлтэй. Мөн анх сэтгүүлч болоод “Архангайн үнэн” сонинд очиход тулж түшсэн сайхан улс бас их бий. Энэ жил уг сонины 70 жилийн ой болно. Нөхөдтэйгээ ном бэлтгээд сууж байна. “Монголын залуучууд” сонинд уран бүтээлийн уралдаан зарлан болзлын дагуу тус сонины редакцид хамтдаа ажиллаж байсан яруу найрагч С.Батмөнхийгөө ч дурсахгүй бол алдас болно. Мөн оюутан байхаас дадлага хийж, уран бүтээлийнх нь шавь болж явсан Төрийн шагналт Долгорын Нямааг бас яах аргагүй дурсах хүн шүү дээ. Саяхан болтол хамгийн ойр дотно явсан энэ агуу найрагч багш, ах маань бас л гэнэтхэн тэнгэрт суухад нь их гуниглан, гутарч харууссан. Зун түүний зуслангийн гэрт нь цуг сууж өнжин сууж хуучилснаа ч үлгэр мэт санана. Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Хайдав гуайн 90 насны болон номын баяр дээр уулзаж сууж байгаад маргааш өглөө нь л нас барсан гунигт мэдээг сонсоод үл итгэсэн. Гайхмаар юм болсон. Итгэхийн аргагүй. Энэ хүн чинь яруу найрагчаас гадна сонины агуу эрхлэгч байсан юм. Одоо чиг л би “Тэнгэрийн хаяа” нийтлэл, яруу найргийн түүврийг нь дэрлээд унтаж байна. “Ардын эрх” сонинд утга зохиолын нарийн бичгийн даргаар ажиллуулж том сонины гал тогоонд ажиллуулж мэргэжлийн ур чадвар суулгаж өгсөн Ц.Балдорж бол бас л агуу хүн дээ. Төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонинд Б.Пүрэвдаш, насаараа утга зохиолын нарийн бичгийн дарга хийсэн Г.Бямбажал гээд ланжгаруудтай хамт ажиллаж сууснаа бодоход аймаар ч, гайхмаар ч байлаа. Нийслэлийн “Улаанбаатар” сонинд Ү.Хүрэлбаатар, Г.Жамьян нартай ч гар сэтгэл нийлэн сайхан ажиллаж байсан шүү. Зүгээр ч нэг сэтгүүлч болчихдоггүй гэдгийг эд нар минь зааж зөвлөсөн дөө. За тэгээд төрийн шагналт Д.Цоодол, Д.Нямаа, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн “Өдрийн сонин”-ы Ерөнхий эрхлэгч Ж.Мягмарсүрэн, УИХ-ын гишүүн, сайд зэрэг алба хашиж явсан, яваа Т.Ганди, Ө.Энхтүвшин, Х.Дашзэвэг… гээд нэг үе нэг редакцид явсан олон нөхөд, ах эгч, үзэг нэгт улсууд миний хөтөлгөө морьтойгоо явах замд дөрөө нийлснийг дурсах сайхан л байдаг юм. Тиймээс ч би сүүлийн үес аархал, хийморь хоёрынхоо хүчинд, ямагт сайн хүмүүстэй хамтран ажиллаж явсныхаа буянд л амьд явна даа гэж боддог болсон шүү. Ах нь ч дуусан дуустлаа “МОНЦАМЭ-БАТ САЙХАН” гэх сэтэртэй л үхэх байх шүү!

Дууны ертөнцөд ч олон сайхан хөгжмийн зохиолч намайг хөтөлж дээ. Төрийн шагналт Х.Билэгжаргал, Ц.Чинзориг, Б.Шарав гурав бол намайг дундаа хийгээд л ая эгшгээр бүүвэйлсэн буянтнууд. Сангидорж ямар агуу ах минь өдөр шөнөгүй хөтөллөө дөө. Д.Баттөмөр гэж хайлан байх. “Соёолон хүлгийн тоос” зэрэг олон дуугаар хөглөсөн Н.Чулуунхүү бол өдөр бүхэн дуугаар, хөгжмөөрөө гуруйлдаг юм. За тэгээд уулзах болгондоо дуугаар аргадддаг Б.Бямбабаяр маань байна. Эдгээрийн дууг дуулсан олон сайхан дуучдыг бол нэрлэх аргагүй ээ. Ингээд бодохоор би ганцаараа бус олон сайхан авьяастан, бурхдын хишгээс хүртэж яваа юм. Тэгэхээр муу явж, муухай харагдаж болохгүй . Муу уран бүтээл ч гаргаж, нүүрээ улайлгаж болохгүй юм шүү дээ гэж мунхаглах юм.