Month: January 2018

Бичих бол хүний дээд чадвар гэдэгт үүнийг бичигч эргэлздэггүй. Хүн төрөлхтний үеийн үед үлдээсэн бүхий л сонгодог өв гагцхүү бичиг номын мөрт л үлддэг. Чингэхээр, үг үржүүлж, өгүүлбэр хүрдэлсэн хэнийг ч хүндэтгэх сэтгэл ивлэдэг. Гэвч, энэ гэгээн үйлсэд хуйвлуулагсдад, жинхэнэ бичих, жинхэнэ эс бичвээс орхих гэсэн хоёр сонголт л байх учиртай нь хууль. Ийн,сэтгэл чинадад бодож явах маань үргэлжийн бөгөөд, оюунт уншигч таны өмнө нэгэнт хуудсаа нээсэн энэхэн “Цагийн зурвас”-ын өмнөтгөлд үг хурайлах урам таашаал бүрэлдсэн минь, энэ ном бичигдсэн, бичсэнд л оршино оо. Алив нийгмийн оюун санааны удирдагчид, мэргэн ухаантнууд боловсрол мэдлэг, ёс суртахуун, хорвоог ойлгосон танилт, амьдрал замналынхаа хил-хэлээр үндэстний түүхийг бичиж, яруусгаж, мөн өөрийн эрэмбийг тогтоох билээ. Энэ эн шалгуураар, үндэстний эмэгтэй, хатагтай Жадамбын Цолмон өөрийн түүх, амьдрал үйлсийг өгүүлсэн намтарчилсан цэдигийг Танд толилуулж байна. Энэ нь түүний оюун ухамсар титэмлэсэн ухаарал бодролын үр ном юм. Ж.Цолмон бол улирагч зууны жараад оны сүүлээр социализмын тэргүүн сэхээтний гэр бүлд төрсөн хүн юм. Энэ хувь тавилантайн учир түүний бага нас эмх цэгц, эв хамтач дүүрэн ёс суртахуунт хүмүүжлээр өв тэгш төлөвшсөн байна. Номыг эхлүүлэн уншихаас төв үзэлч, энэрэнгүй, хүнлэг зөв хүн болон өссөн харгуй зам дурайх. Гэзгээ салаалан сүлжиж, өнгийн тууз зүүж, алдрай жаалхан дүүгээ өргөж тэвэрсэн, өөртөө ахадсан гэмээр хариуцлагыг багаас ухаарсан, ахас ихэсийг дээдлэн хүндэтгэсэн, өвөө эмээгээ халамжлан бүчилсэн зээрэн охины дүр байдал аяндаа тодрон гэрэлтэнэ. Амьдрал ахуйн аар саарханыг хар багаас мэдэрч, аргалын галын үнэр, манант зуслан дахь аавынхаа дан эгэлхэн байшингийн зууханд хуурай зомгол гишүү шажигнан асахын сайхныг санан санан энэхүү номыг бичсэн байна. Алив номоос бичигчийн нь түгээмэл хандлага шууд илэрч байдаг. Энэхүү “Цагийн зурвас”-аас зохиогчийн нь ухаан орон, ертөнцийг тольдсон эхлэх мөчөөсөө сэргэлэн цовоо, гуниггүй хонгор, үргэлжийн гэгээн тэмүүлэл төгс аяс үйл бэлхнээ ажиглагдах ажгуу.

Монголчууд сайн хүний үр, сүүт гүүний унага хэмээн хэлэлцэн бэлгэддэг ард түмэн. Энэ бэлгэдлийн урь зохирлоор Цолмон бол сайн хүний үр ээ. Хөвсгөл хоймор нутгийн Шинэ-Идэр тоонотын хэдэн үе дамжсэн эрдэмт, оюунт хүний үр сад юм. Уламжлал ёсоо бие сэтгэлдээ дархалсан, нэр төр, үе улбаа нь хэзээнээс хүндэтгэлт өвөөр төгс хүмүүний үр юм. Сайн хүний үр болж төрөх дээд ашид өгөгдөхүүн, өндөр хувь төөрөг. Цолмон сайн эцэг З.Жадамбын ууган хүүхэд, ганц охин нь болж төрсөн хүн. Түүний бага нас ер бусын эгэл сэхээтний гэр бүлд өсөн бойжиж, харин оюун ухаан төлжиж, эрдэм боловсролын уурганд шимтэх цагаасаа дээд хэмээн хэлэхээр хувь зохиолоор явсан гэхэд хилс үл болох билээ. Тэрбээр ийн ойлгогдохуйг таны энэхүү уншин буй номд нэн сайхнаар хүүрнэн өгүүлснийг онцлоход таатай. Энэтхэг бол онцгой сав шимийн нутаг. Тэнд бага наснаас эрдэм ном сурч боловсорно гэдэг түмэн шимт мөчрөөс хөхсөнтэй ижил ойлгогддог. Дэг сургууль, англи хийгээд хинди хэлний мэдлэг эзэмших, шашин соёлыг ойлгох,эгээрч гэгээрэх , амьдралын туйлуудыг хязгаарлан харах гээд өвөрмөц содон орчин. Хамгийн гол нь ертөнц хорвоо, хүмүүний тухай суурь бодомж, оюун дүгнэлтийг жирийнгүйгээр өөртөө болгох нөхцөлийг оршоосон ертөнц гэж эрхгүй бодогддог. Хатагтай Ж.Цолмонгийн энэ номыг уншихад эдгээр бодол маань батжиж, Энэтхэгтэй энхрий багаасаа холбогдон ээнэгшсэн түүний хувь заяа, гэгээрэл боловсролын зам нь яруухан болоод бахархалтайн үлгэрийг уншлаа. Энэ эмэгтэй бол энэтхэг бүсгүйн алтанхан саарийн завсраар булхалзах бэлхүүсээс эхлэх гэгээн дорныг өөртөө шингээсэн, ойлгож ухаарсан хүн юм. Энэ нь чухамдаа их ухаан, эрдэм мэдлэг юм.

“Цагийн зурвас” ном хүүхдийн гэмээр гэгээн энхрий, айзам хэмнэлээр бичигдсэн бүтээл. Хүүхдийн сэтгэлээр, түүний мөрөөдлөөр, түүний жимээр ертөнцийг бүтээх сайхан шиг сайхан үгүй. Ж.Цолмон бол энэ номоо тийм хүүхэдлэг, хонгорхон жаал охин тийм нэг хөөрхөн яриагаар хүмүүс хөгжөөгөөд, хайрлуулан өхөөрдүүлэн бүчүүлж байдаг шиг, тийм илэн далангүй, үнэн ,яриасаг, басхүү хэт тоочмол ч гэмээр хэл хэллэгээр энэ номоо бичсээн. Энэ нь өнөөгийн нийгмийн дэлгэц дэх, тэр тусмаа улс төр , нийгмийн хүн болон төлөвшсөн, басхүү даган дуурайх, сонирхон унших ихээхэн сэжим дагалаг бүхий орон зайтай эмэгтэй өөрөө өөрийнхөө тухай өгүүлсэн машид сонирхолтой, урт,тэгээд амттай бүтээл болсныг харж байна. Төр нийгмийн хүний алдаа оноо, бүх түүх үндэстний өмнө тов тодорхой байх учиртай. Тэгж гэмээнэ түүний тухай бүрэн ойлголт төгсжиж, итгэл бэхжинэ. Энэ үүднээсээ энэхүү ном бол зохиогчоо хамгийн төгс төгөлдөр илэрхийлж буй юм.

Гуниггүй хонгор хэмээх нэгэн үг бий. Энэхүү номыг уншаад энэ үгийг эргэн нэгэнтээ саналаа. Номын бүхий л үе шатад Ж.Цолмон хэмээх хүний алив ямар ч зүйлд үл гуниглах, зориг зорилго чинад,хүсч санасандаа нэгэн чигч байх, юунд үл хоригдох тийм хатуужилт чанарыг олж харав. Гуниггүй, инээмсэглэгч дүр төрх ихэнхдээ үнэн байдаг бөгөөд гэрэл гэгээг дагуулж байдаг. Ялалтын эхэнд, өршөөлийн эхэнд, тэмцлийн эхэнд, мөрөөдөхийнхөө эхэнд инээмсэглэлээр жигүүр хийж, баяр баясалтайгаар хорвоог хөвөрдөх л хүний эрхэм чанар. Энэ нь ажил үйлс, хэтийн мөрийг тэгшитгэдэг. “Цагийн зурвас”-т энэ тэгшитгэлээр бүтээгдсэн амьдралын олон тохиолдол буйг та унших болно оо.

Ачлалт сайхан сэтгэлээ лимбэдэх, тэр л сэтгэлээрээ ижий ааваа, өвөө эмээгээ, үр хүүхэд, хань ижлээ асран тойлох, өргөж тойлох ухаан бүсгүй хүний өндөр их буян. Ж.Цолмон хатагтай амьдрал турш энэ үйл сэтгэлээр төвширч ирсэн агаад бичсэнээс нь тодорхой анзаарагдаж байна. Түүний ирсэн зам өөрийн эдгээр хүндэт хүмүүсийг хүндлэн дээдлэх, асрах, энэрэхэд харамгүйгээр зориулагдаж иржээ. Түүнд нөхрийн аав ээж өөрийн аав ээж байх зарчим мөрдөгдөж, сайхан эрийн сайн эхнэр байх, сайн ээж байхыг чухалчилж ирсэнийг уншлаа. Хүнийг хүндэтгэсний хариу хүндэтгэлээр л ирдэг. Дориун сайн эрийн ард хэрэг дээрээ дориун сайн бүсгүй л байх буюу гэж хэлэлцдэг. Энэ худалгүй. Чингэвэл дориун сайн эмийн сайн сайхан яваагийн утга учир мэдээж, дориунаас дориун эр байх нь мадаггүй. Энэ үнэнээс мөрлөж, хатагтай Ж.Цолмон, түүний гэр бүлийг хүндэтгэх хүндэтгэл энэ номыг унших явцад олон төрснийг тэмдэглэлтэй. Хааш хаашаа ханагар, бодол ухаан, буурь суурь дүнэгэр монгол эр байдаг даа, тийм нэг дүнэгэр эр түүнийх болох ийн тэдний бүхий л зүйл дүнэгэр яваагаас тодорхой оо.

Ёс мэдэх гэж айхтар зүйл бий. Өнөөгийн манай монголчуудын нийгмийн амьдралд үндэстний ариун сайхан ёс заншлууд ихээхэн гээгдэж буй нь нэн эмзэглэлтэй. “Цагийн зурвас” номд монгол хүний баримтлах ёс, ариун дэгийн тухай олонтаа өгүүлэгдсэн нь бий. Хамгийн энгийндээ хээр мал хоноход хайчны ам боогоод хонодог, бэлгэт, утга учирт өдрийг алдалгүй зул барьчихаас өгсүүлээд амьдрал энгийн өдрүүдэд ч баримталмаар олон ёс бий л дээ. Энэ бүхэн бол тухайн хүний ёс суртахуун, амьдралын ариун дэгийн тодорхой нэгэн хэсэг байх учиртай. Энэ талаар үлгэрлэх олон зүйлийг амьдралын үйл аястайгаа холбон бичсэнийг уншихад, ариун сэтгэл авралын үндэс хэмээх сайхан үг ивлэн бодогдож, энэ Монголын маань бүсгүй ариун олон минь ёс жаягийг үргэлж зохионгуйлж байхыг эргэцүүлэв ээ.

Ж.Цолмон бол Монголын анагаах ухааны том сэхээтэн юм. Тэр дундаа эрүү нүүр, гажиг заслын анагаах ухаанаар нарийн мэргэжсэн, чиглэлдээ дэлхийн мэргэжилтнүүдийн тэргүүлэх эрэмбэд байж, илүү шалгарсан, илүү боловсронгуйжсан шинжлэх ухаанд зүтгэж яваа эрүүлийг хамгаалан сахигч билээ. Эрүүл мэндийн дэд сайдын ажил хийж, үндэстнийхээ анхдагч язгуур дархлаа болох эрүүлийг хамгаалах үйлсэд ухамсарт амьдралынхаа бүхий бололцоог дайчилж яваа хүн. Тэрбээр энэ салбартаа анхан шатнаас нь дэд сайд хүртэл дэвшиж, нэг үгээр хэлбэл практик, онол, удирдлагын цогц загварчлалд бэлтгэгдсэн. Үндэстний, ер хүний эрүүл оршихын бүхий л бололцоог дэлхийн дайдаас мэдэж, товчхондоо дэлхийн эмнэлгийн утга учрыг, залуурыг ойлгосон хүн гэдгийг уншигч Та энэхэн “Цагийн зурвас”-аас уншина. Тэрбээр өвдөлтийг оюун санаа, ёс суртахуунаар л давна гэж өгүүлсэн нь бий. Энд өвдөхгүй байхыг мөн оюун санаа, ёс суртахуун захирна гэсэн ойлголт хоймсолж байгааг ойлгож ухаарах учиртай.

Итгэл үнэмшил хэлбэрэлтгүй байхын утга гайхам. Бишрэлтэй. Ж.Цолмон хатагтай амьдрал турш адуу бөгөөд тарваганы мах зооглохыг өөртөө хорьсон юм билээ. Тэр нь монгол үндэстний мандал, эртийн сүр сүлдийг язгуур анхдагчаас хөллөн авч ирсэн адууг хүндэтгэн үзэхээс үүдэлтэй. Тарвагыг мөн нарны домгоос үүсвэртэй, эр зориг,чинад туйлбартайн илэрхийлэл болгож сэтгэл оюундаа дээдэлдэг байна. Ерийн ерөнхий утгаар үзвэл, бусдад энэ нь магадгүй хэнхэглэл ч гэмээр. Гэвч, цаад язгуур санаа, бодлын нь малгайг тэмтэрвээс аргагүй сайхан утгалаг үзэл санаа юм. Энэ үзэл баримтлал бодол нь түүний амьдралын зарчим болоод улс төр, иргэний нийгэм, ер бүхий л зам жимд нь гэгээн мөшгөл болдог байна. Ийм итгэлт, ариун үзэл санаат үндэслэгдсэн амьдрал зам мөр мөн тийм ариун итгэллэг байх нь дамжиггүй бөгөөд илүү төгс бат бөх. Эдүгээ Монголын улс төрийн багцааг харж байхад эрс нь л илүү жулдардаад, тэгсэн атлаа эмээлээс салахыг хүсэхгүй байгааг төвөггүй анзаарч болох. Гэвч эдүгээ цагийн эрсийн увайгүй урвалт, эс өршөөгч, хуйвалдаанч өрөвдөм олон жишээг нийгмээс өдөр бүр харж байна. Уг ёсоор бол төрийг баригсад оюун санаалаг ёс зүй, ариун итгэл үнэмшилт туйлбараар улсын хэргийг залах учиртай. Энэ л хандлага,үүдлэгийн дэвсгэрээс ангидийг шилж эрэлхийлбэл монгол бүсгүйчүүд маань илүү эрэмбэлэг, утга учиртай, хат зоригтой буй нь үнэн. Ийм бодит үлгэрлэлд хатагтай Ж.Цолмонг нэрлэхэд үл цалгардахыг та энэхүү номыг уншаад бүрнээ итгэнэ ээ. “Цагийн зурвас” хэмээх энэхэн аялгуулаг, бүлээхэн, энхрий ч гэмээр үг хэллэгээр бүтээгдсэн цул өег номын өмнө ийнхүү цөөн үгийг танд дээжилж байгаадаа хувь бийрч би вээр баяртай байна.

“Цагийн зурвас” бол ачлалт сэтгэл, элбэрүү дотно хандал, ертөнц хүмүүнийг эерүү гэгээнээр мэлмийлэх, амьдралын сайхны бүтээл, ижий аав, үр хүүхэд, хань ижил, ах дүү, ард түмэн, хотол монгол энэ бүхнийг зүрхэн цэцгэндээ дээжилсэн бүтээл юм.

“Цагийн зурвас” бол зөв зүйн ухамсар, ачлалт билгүүн, амар жимэр, тэнүүн амгалан оршихуй, тэмцэл, гоо үзэсгэлэн, төв журам, түвшин зохионгуй, яруусал болоод ухаарлын бодийг дохиурлуулсан эвт чуулган юм. “Цагийн зурвас” бол хүн сайхан сэтгэл, ер бусын давтагдашгүй, эрмүүн мөрөөдөл, ерөөл бүтэхийн үнэн, амгалан энх, асралт элэг, эх оронч зүтгэл, хэтийг үлэмж дуурсган урлах нотот хүслийг илэрхийлэн охилсон ялж төгс амьдрахуйн зураг юм. Энэ сайхныг яруусган бийрлэсэн Ж.Цолмон таны үйлс илүү төгс өгөөмөр оршиж, орчлон хорвоо, эх Монголоо ашид гэрэлтүүлэх болтугай хэмээн ерөөе. “Цагийн зурвас” шинэ үүр, шинэ эхлэл байг, гэгээ нь бүгдийг оног.

Б.ЗОЛБАЯР

Манай улсын нийгэм, эдийн засгийн төлөв байдал энэ онд ямар байх вэ. Үүнийг тооцоолохын тулд эхлээд улстөрийн байдлыг авч үзье. Өмнөх онтой харьцуулахад 2018 он сонгуульгүй жил байх учраас улстөр харьцангуй тогтвортой байх болов уу гэж харж байна. Одоогийн Засгийн газар гэнэт л факталчихдаггүй юм бол огцрох асуудал яригдахааргүй 2019 онтой золгоно. Харин хаврын синдром буюу газар гэсэх цагаар “Амь ордог” иргэний нийгмийн байгууллагууд болон парламентад суудалгүй жижиг намын төлөөллүүд олон арван жагсаал цуглааныг зохион байгуулж, төв талбай, төрийн ордныг хэдэнтээ тойрох байх. Өөрөөр хэлбэл, сар шинийн баяраас хойш оффшор бүс, ядуурал хоёрыг эсэргүүцэх иргэний нийгмийн байгууллагууд ар, араасаа, шил шилээ даран гарч ирнэ. Харин Засгийн газар огцруулах, Их хурлын гишүүдийг эргүүлэн татах зэрэгт хүртлээ хурцадмал асуудал үүсэхгүй гэсэн үг. Гэхдээ л нийгэм улстөрийн аж байдлыг илэрхийлэх гол үндэс нь эдийн засаг. Тэгвэл энэ онд манай улсын эдийн засгийн төлөв байдал ямар байх нь вэ.

Улсын эдийн засаг энэ онд харьцангуй тогтвортой дунджаар 5.6 хувийн өсөлттэй байна гэж зарим эдийн засагч тооцоолж. Харин улсын 2018 оны төсвийн төсөлд эдийн засгийн өсөлт 4.2 хувь байна гэж тооцоологдсон. Нэгдсэн төсвийн нийт алдагдал ДНБ-д эзлэх хувь найман хувьд хүрч төсвийн үндсэн үзүүлэлтийг сайжруулах эхлэл тавигдана гэж үзэж буй. Гэхдээ ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсантай холбоотойгоор, иргэдээс татварын орлого авч эхлэх тул дундаж давхаргад үүсэх татварын дарамт улам нэмэгдэнэ гэсэн эсэргүүцэл одоо ч нийгэмд байна. Тухайлбал, сарын 2.5 сая төгрөгийн орлогод 11.2 хувиар, сарын 4.0 сая төгрөгийн орлогод 15.1 хувиар татвар ногдуулж байгаа. Энэхүү татвараас гэхэд л төсвийн орлогод 2018 онд 51.5 тэрбум төгрөг нэмэгдэнэ. Харин цалинтай ээж хөтөлбөрт жилд 98.8 тэрбум төгрөг зарцуулахаар тооцоолсон байгаа. Шинээр долоон төрлийн татвар нэмэгдэж буй учир энэ онд төсвийн орлогыг 10 хувь өсгөнө гэж тооцоолсон. Үүнээс гадна олон улсын зах зээлд эрдэс баялгийн үнэ тэгтлээ ганхахгүй тул уул уурхай дээр түшиглэсэн манай орны эдийн засаг дажгүй, тогтвортойхон байна гэсэн өөдрөг төсөөлөл бий. Шатахууны татварын нэмэгдлээс үүдэлтэй багахан хэмжээний үнийн өсөлт, цалин, архи, тамхинаас авах татвар зэрэг нь ямар нэг хэмжээгээр нийгэмд бухимдал үүсгэж, стресс нэмэх асуудал хэвээр байх бөгөөд, ажлын байр тэгтлээ олноор нэмэгдэж, жижиг, дунд үйлдвэрүүд сэргэж, иргэдийн амьдрал хормын дотор сайжирна гэж итгэлтгүй байна. Итгэл төрүүлж эерэгээр жолоодох эсэхийг төрийн бодлого шийдвэр л мэднэ. Гэхдээ ганц найдаж буй нь нөгөө л алт, зэс, нүүрс.

Олон улсын шинжээчдийн таамагласнаар, алтны ханш энэ оны зургадугаар сар гэхэд унци нь 2300 ам.долларт хүрч нэмэгдэх бол тонн зэсийн үнэ 2019 он гэхэд 5329 ам.долларт хүрч өсөх нь. Харин нүүрсний хувьд гэвэл тонн нь 125 ам.доллар болж буурах таамаг байгаа.

Алт бол эдийн засгийн баталгаат хэрэгсэл тул олон улс алтны нөөцөө нэмэгдүүлэхэд ихээхэн анхаарсан хэвээр байна. Ийм цагт манайх нэн таатай мэдээтэй суугаа. Тодруулбал, Монголбанк өнгөрсөн сард иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс 911.83 кг алт худалдан авснаар нийт алт худалдан авалт оны эцсийн байдлаар 20.01 тоннд хүрсэн нь өмнөх оны мөн үеэс есөн хувиар өссөн дүн бөгөөд Монголбанкны сүүлийн жилүүдэд худалдан авсан алтны түүхэн дээд хэмжээ болж байгаа юм байна. Дэлхийн хамгийн хүчирхэг эдийн засаг болох АНУ-ын Төв банк валютын нөөцийнхөө 75 хувийг алтаар бүрдүүлдэг бол Герман 69 хувь, Итали 68 хувь, Франц 66 хувийг алтаар бүрдүүлдэг. Харин БНХАУ-д гадаад валютын нөөцийнхөө ердөө хоёр хувийг, ОХУ 16 хувийг алтаар бүрдүүлдэг юм.

Харин зэсийн үнэ олон улсын зах зээлд сүүлийн хэдэн сар өсөлттэй ч багахан хэлбэлзэлтэй байна. 2019 он гэхэд дэлхийн зах зээлд зэсийн бага зэргийн хомсдол бий болж, олборлолт өсөх хандлага ажиглагдсан хэвээр.

Гэхдээ нүүрсний үнэ цаашид тонн тутамдаа 10 ам.доллараар буурах таамаг олон улсын зах зээлд бий. Дэлхийн дулаарал, агаарын бохирдлоос үүдэн ханш нь аажмаар буурах магадлал бий. Манай нүүрсний 90 гаруй хувийг түүхийгээр нь худалдан авдаг Хятад улс гэхэд л нүүрсний хэрэглээгээ эрс багасгаж, Бээжин хотод хар түлш хэрэглэхээ больсон. Ийм байдлаар, нүүрсний эрэлт багахан буурч, ханш унах хандлага ажиглагдаж байгаа ч цаашид уул уурхайн гол түүхий эд хэвээр байна.

Тодруулбал, коксжих нүүрсний ханш ирэх 2018 онд 125 ам.доллар болж буурах таамаг бий бөгөөд шинжээчид энэ онд нүүрсний хэрэгцээ 17 хувиар буурахыг таамагласан.

Гэхдээ манай улсын томоохон төслүүдийн аль нь ч хөдлөх шинжгүй, уул уурхайн аж байдал бахь байдгаараа үргэлжилсээр, энэ оныг барах магадлал тун өндөр байна. Хэдэн жилийн өмнөөс ярьсаар өдий хүрсэн хэдэн том төслөө төрөөс анхаарч, дорвитой шийдэлд хүрэхгүй л юм бол эх орны эдийн засгийн цаашдын аж байдал хүндрэлтэй болж байна гэж уул уурхайн салбарын гол төлөөлөгчид хэлж байна. Эдийн засгийн боломжийг энэ онд хэрхэн ашиглах вэ, ирээдүйд юу болох эсэх нь дан ганц эрх баригчдын гарт бий гэсэн үг. Хувийн хэвшлийнхэн томоохон төслүүдээ хөдөлгөхийг хүсдэг хувь улстөрч, эрх мэдэлтнүүд өөрт ногдох ашиг харсаар, төслийг гацааж боомилдогт хамаг учир бий гэж энэ салбарынхан учирлаж байна.

2018 онд дэлхийн эдийн засагт багахан бууралт ажиглагдах ч манай оронд тэгтлээ нөлөөлөхгүй, эрдэс баялагийн ханш тогтвортой, ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан сэхэл авахтайгаа байгаа энэ жил л хөлөө олох замд орох уу, орохгүй юу гэдэг нь шийдэгдэх гээд байна гэсэн үг.

Эрдэс баялгаас гадна энэ онд олон улсын зах зээлд ч хөдөө аж ахуйн түүхий эд, бүтээгдэхүүний ханш өсөлттэй байна. Гэхдээ манай орны баруун бүс нутгуудаар ихээхэн цас орж, хатуу хавар болоод, зуданд багагүй мал хорогдох тул хөдөөд тодорхой хэмжээгээр ядуурал үүснэ гэж тооцоолоход гэмгүй. Гэхдээ цацсан шагай шиг тарсан, алс хөдөөгийн айлуудын хотонд болж буй ядуурал улсын эдийн засагт хүндрэл учруултлаа асуудал дагуулахгүй. Тиймдээ ч хөдөө рүү эрчимжсэн мал аж ахуй, түүхий эдийн аж үйлдвэр, аялал жуулчлал, газар тариалан зэргийг хослуулан бодлогоор хөгжүүлэх тулгамдсан асуудал үүссэн хэвээр байна.

Эрдэс баялагтаа найдаж энэ хэвээр байснаас заавал эдийн засгаа солонгоруулах нь хэрэгтэй гэсэн үг. Хэд, хэдэн жилийн давтамж, үе шат мөчлөгтэйгээр эдийн засгийн хямралд нэрвэгддэг гол үндэс нь ерөөсөө л ганцхан уул уурхайд найдаж, түшиглэсэн эдийн засагтай л холбоотой.

Ганц итгэл найдвар болох уул уурхайн салбарын зарим том төслийг хөдөлгөхийг хүссэн ч гадны томоохон хөрөнгө оруулагчид бүгдээрээ зугтаасан. Улстөрийн тогтвортой байдал, төр засгийн татварын бодлого, татварын ойлгомжгүй далд байдал зэрэг олон улсын стандартаас холоо хоцрогдож үлдсэн байр байдлаа засахаас нааш хөрөнгө оруулагчид эргэж харахааргүй байна. Гэхдээ Монгол банкнаас хүлээгдэж байсан Чингис бондын эхний төлбөр гэх мэт гадаад өр төлбөрүүд амжилттай шийдвэрлэгдсэн. 2018 он бол бодлогын реформуудаа хийх, эдийн засгийн өсөлт нэмэгдэх сэргэлтийн жил байх болно гэсэн өөдрөг мэдээллийг түгээж байгаа.

Эдийн засгийг солонгоруулан, төгөлдөржүүлэхийн тулд нэн түрүүнд эрчимжсэн мал аж ахуй, фермерийн аж ахуйг үе шаттайгаар бодитойгоор хөгжүүлэх хэрэгтэй байна. Мөн мах, сүү, ноос, ноолуур, арьс, шир, хүнсний ногоо, үр тарианы үйлдвэрлэлийг шинэ шатанд гаргах, дотоодын хэрэглээг 100 хувь хангаж, экспортыг нэмэгдүүлэх хөтөлбөр, боловсруулалт, нийлүүлэлт, тээвэрлэлт, үйлдвэрлэлийг хийдэг болох ёстой. Уул уурхайг хөгжүүлэхийн тулд хаягдалгүй технологи ашиглах, боловсруулалтын түвшинг дээшлүүлэх, экспортыг нэмэгдүүлэх, байгалийг 100 хувь нөхөн сэргээх үүрэг авч, хэрэгжүүлсэн уул уурхайн компанид үйлдвэрлэл эрхлэх зөвшөөрөл олгох, орон нутгийн хяналтыг сайжруулах шаардлагатай. Мөн олон жил ярьсаар үр дүн гаргадаггүй инновацийг хөгжүүлэх ажлаа ажил хэрэг болгох ёстой. Эрүүл мэндийн салбараар дамжин гадагш гардаг хөрөнгийн урсгалыг эерэгээр шийдэх. Ази Европыг холбосон төмөр зам, автозам, агаарын замын транзит төв болох боломжийг нэмэгдүүлэх, худалдааны шинэ гарцуудыг нээх шаардлага бий. Ядаж л Тавантолгойн төмөр замаа тавиад өгөх хэрэгтэй гэдгийг улстөрчид ер ойлгож байгаа юм болов уу.

Барилга, орон сууцны салбарыг хөгжүүлэх, жишиг хотуудыг орон нутагт байгуулж, Улаанбаатарын төвлөрлийг сааруулах, орон нутагт ажлын байруудыг олноор бий болгох, шинэ төгсөгчдөд ажлын байр, хөдөө орон нутагт бий болгох. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг уул уурхайгаас бусад салбарт чиглүүлэх нь зүйтэй. Хөдөө рүү чиглэсэн хөгжлийн бодлогогүйгээс болоод хотын энэ их тулгамдсан асуудал, эдийн засгийн хямрал ер арилахгүй байна. Энэ онд л ухаалаг шийдвэр гаргах уу үгүй юу гэдгээр ирээдүйн асуудал шийдэгдэх гээд байна.

Ц.Алтангэрэл Монгол Улсын гавьяат багш, доктор Ш.Чимгээгийн хамт

ндэсний лаборатори “Номун далай” цогцолбор сургуулийн захирал, Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан Цэрэнбатын Алтангэрэлтэй уулзаж ярилцлаа.

-Та хэдэн онд багш мэргэжлийг эзэмшиж байв?

-Би 1964 онд төрсөн Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын уугуул хүн. Манай нутаг чинь алдарт “Хүрэн морь” найраглалыг туурвисан төрийн шагналт яруу найрагч Чойжилжавын Лхамсүрэн, төрийн соёрхолт зохиолч, яруу найрагч Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн, хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн Ш.Өөдөс, Г.Пунцаг, хошууч генерал Н.Паль, гавьяат жүжигчин Х.Пүрэвдорж, гавьяат тээвэрчин С.Зина, доктор Н.Логи, улсын идэр шаламгай начин П.Нямжанцан, улсын начин А.Норов нарын урлаг соёлын алдартнууд төрөн гарсан Алтан гадас одонт сум л даа. За, тэгээд ямаагаараа улсад тэргүүлдэг сум. “Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлч уржнан хавар очиж нутгийн маань талаар сайхан сурвалжлага хийснийг уншаад баярлаж л байлаа. Улсын аварга малчин Д.Дүйнхэр, Дэмчиг, хошой аварга “Алтан ишиг”-ний эзэн П.Сэмнээ, Б.Адъяа, Д.Төмөрбаатар, С.Үрчгэр, П.Намсрай, С.Тамжаа, А.Дагвасамбуу, Л.Содномпил, Б.Чойдорж, Б.Доржпүрэв, Ц.Цогбадрах нарын олон сайхан малчид байна. Би Бөөнцагаан нуур, Гурван Аргалантын нуруу зэрэг тэгш сайхан үзэмжит энэ сайхан цэнхэр говьд төрж өсөөд, 1983 онд нэгдүгээр 10 жилийн сургуулийн аравдугаар ангийг дүүргэн Монгол Улсын их сургуулийн физик, математикийн ангид элсэн орж 1988 онд математикийн багш мэргэжлээр төгссөн дөө. Түүнээс хойш боловсрол судлалын магистрын зэрэг хамгаалж, 1998 онд Удирдлагын академийн Төрийн удирдлагын менежерийн анги төгссөн.

-Социализмын сүүл үеийн, өөрчлөн байгуулалт гэж яригдаж байсан тэр үеийн л багш юм аа даа?

-Сургуулиа төгсөөд 1988-1998 онд Баацагаан сумын ерөнхий боловсролын сургуульд математикийн багшаар ажиллалаа. Нутагтаа сайхан л байсан. Тэндээсээ аймгийн төв рүү шилжин ирж 1994-2004 онд Баянхонгор аймгийн “Номун далай” цогцолбор сургуульд багш, секцийн ахлагчаар ажиллахдаа олон ч сайхан шавьтай болсон. Түүнээс хойш 2005-2008 онд аймгийн Хөдөлмөр, халамж үйлчилгээний хэлтсийн дарга, 2009 оноос аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын Нийгмийн хөгжлийн хэлтсийн даргаар, 2013 оны тавдугаар сараас одоог хүртэл “Номун далай” цогцолбор сургуулийн захирлаар ажиллаж байна.

-Түмний үрсэд эрдмийн хишиг түгээх, удирдах ажил хоёрын ялгаа анзаарагдана биз?

-Хөдөө сумын сургуулийн багшийн ажлаар ажил, амьдралын гараагаа эхэлсэн болохоор сурагчдын математик сэтгэлгээг хөгжүүлэх, сургалтын чанар, сургуулийн сургалтын орчныг сайжруулах, заах арга, ур чадвараа дээшлүүлэхэд л голлон анхаарч үр бүтээлтэй ажиллахыг чармайдаг байлаа. Хамгийн гол нь аймаг, бүсийн олимпиадад шавь нараа амжилттай оролцуулж, математикийн олимпиадын аварга сурагчдыг олноор төрүүлэхийг хүсэж үүндээ ч хүрч л байсан.

-Өөрөө ч олимпиадад олон удаа амжилттай оролцож байсан биз?

-Математикийн олимпиадын аварга багшаар хэд хэдэн удаа шалгарч л байсан. Аймгийн төвийн “Номун далай” цогцолбор сургуульд математикийн секцийн ахлагч, багшаар ажиллаж байхдаа сурагчдын сэтгэн бодох ажиллагааг хөгжүүлэх зорилгоор “Дрихлейн зарчим”, “Инвариант, комбинаторик ба магадлал” зэрэг ном бичиж сургалтад ашиглаж байсан маань хожим боловсрол судлалын магистрийн зэрэг хамгаалахад минь их нэмэр тусаа өгсөн шүү.

-Багш хүн улстөрд орж болохгүй гэсэн хууль байхгүй л дээ. Гэхдээ та яаж яваад тийшээ орчихов?

-Би ардчиллыг анхнаас нь л дэмжсэн хүмүүсийн нэг. Нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын ажиллагаанд идэвхтэй оролцож, аймгийн нийгэм, эдийн засгийг хөгжүүлэх, ерөнхий боловсролын сургуулийн сургалтын агуулга, хэлбэрийг шинэчлэх, байгууллага, хамт олныг удирдан зохион байгуулахад санаачилгатай ажиллаж байгаа жирийн л нэг төрийн албан хаагч л даа, би. 2000-2008 онд аймгийн Иргэдийн төлөөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчөөр хоёр ч удаа сонгогдож идэвхтэй сайн ажиллалаа. Энд ажиллаж байхдаа аймгийн нийгмийн салбарын хөгжлийн стратеги, бодлогыг боловсруулах, төлөвлөх, боловсрол, соёл, урлаг, шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд, нийгмийн халамж үйлчилгээ, хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, ядуурлыг бууруулах, хүүхэд, залуучууд, эмэгтэйчүүд, ахмадууд зэрэг хүн ам зүйн чиглэлээр явуулах бодлого, хөтөлбөр, төсөл боловсруулахад гар бие оролцож явсандаа сэтгэл хангалуун л байдаг.

-Багшаар нь ажиллаж байсан “Номун далай” цогцолбор сургуульдаа захирлаар томилогдон ажиллаж байгаа юм байна. Хуучнаар бол Баянхонгор аймгийн төвийн нэгдүгээр арван жилийн сургууль байх аа?

-Баянхонгор аймгийн төрийн соёрхолт эрдэмтэн Б.Доржпаламын нэрэмжит үндэсний лаборатори “Номун далай” цогцолбор сургуулийн захирлаар 2013 оны тавдугаар сараас томилогдон ажиллаж байна. Урьд нь ажиллаж байсан хамт олонтойгоо ажиллах сайхан шүү. Энэ хугацаанд боловсролын чанарын шинэчлэлийн бодлого, дэвшүүлсэн сургалтын орчны шинэчлэл, сургалтын арга зүй, технологи, хэрэглэгдэхүүний шинэчлэл бага, дунд боловсролын үнэлгээний шинэчлэл зэрэг зорилтуудыг амжилттай хэрэгжүүллээ. Аймгийн хэмжээнд хорин есөн сургуулийн бага, дунд, ахлах ангийн багш нарт бага боловсролын цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх сургалтуудыг Боловсролын газартай хамтран удаа дараа зохион байгуулж, боловсролын шинэчлэлийн бодлогыг ч үр дүнтэй хэрэгжүүлж байна. Сургуулийнхаа 15 жилийн хөтөлбөрийг Монгол Улсын Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр боловсролын шинэчлэлийн бодлого, Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, 2014-2024 оны Төрөөс боловсролын талаар баримтлах бодлоготой уялдуулан боловсруулж, сургуулийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлэн батлуулж байна. Бага, дунд боловсролын шинэчлэлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх ажлаа Монгол-Кембрижийн боловсролын санаачлага, сургуулийн чанарын баталгаажуулалтын бодлоготой уялдуулан дараах чиглэлээр зохион байгуулж байгаа нь үр дүнд хүрлээ.

-Багш хүн сурагчдад, багшид дээд удирдлага нь үнэлэлт дүгнэлт өгдөг. Харин захирал хүнд хэн үнэлгээ өгөх вэ?

-(Инээв. сур) Сургуулиа чадварлаг удирдсан гэж аймгийн Засаг дарга, Боловсрол, соёлын газрын даргатай хийсэн 2014 оны үр дүнгийн гэрээний биелэлт 87.8 хувь, 2015 оны Засаг дарга, Боловсрол, соёлын газрын даргатай хийсэн үр дүнгийн гэрээний биелэлт 90 хувь буюу “А” үнэлгээтэй үнэлэгдэж, Монгол Улсын Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн “Зөв Монгол хүүхэд” үндэсний хөтөлбөрийн “Авьяас” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд хүүхэд залуучуудын авьяасыг нээж хөгжүүлэх ажлыг аймаг, орон нутагтаа манлайлан боловсрол, соёлын байгууллагууд, эцэг эх, олон нийтийн хүч нөөцийг оновчтой зохион байгуулж өндөр амжилт гаргасан гэж “Хонгор нутгийн авьяаслаг багачууд-2016” их наадмын “Авьяасыг дэмжигч шилдэг захирал”-аар шалгаруулсан шүү. Баянхонгор аймгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын “Соёрхол” шагналаар ч шагнагдсан. Одоо ч шагнал үнэндээ олширч. Тэртээ хориод жилийн өмнө 1993 онд “Багшийн алдар” одонгоор энгэрээ цоолуулж байсан минь их дурсамжтай сайхан санагддаг.

-Таны гарын олон шавь мундаг аж төрж яваа биз?

-Баацагааны сургуулийн, Баянхонгор аймгийн нэгдүгээр арван жилийн сургуулийн, Б.Доржпаламын нэрэмжит “Номун далай” цогцолбор сургуулийн гээд олон сайхан шавь нар маань нэр төртэй сайн сайхан амьдарч, улс эх орондоо ихийг л бүтээж явна. Багш хүний нэг зовлон нь аль нэг шавиа нэрлэж жишээ авах гэдэг их хэцүү зүйл байдаг юм шүү. Удирдсан гүнзгийн ангиудаас маань ч олон шилдэг сэхээтэн төрсөн дөө.

-Та гэр бүлээ танилцуулаач!

-Гэргий маань Гончигдоржийн Ганцэцэг гээд дуу, хөгжмийн багш мэргэжилтэй хүн бий. Манайх ам бүл тавуул. Хань маань “Номун далай” цогцолбор сургуульд багшилдаг юм.