Month: January 2018

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой цаг үеийн асуудлуудын хүрээнд ярилцлаа.

-Та Монгол Улсын Ерөнхий сайдад өвөлжилттэй холбоотой асуудлаар асуулга хүргүүлсэн. Өнгөрөгч долоо хоногт асуулгын хариуг сонсох байсан ч хойшлуулсан байна. Ямар шалтгаанаар хойшлуулсан юм бол?

-Өнгөрсөн зун Монгол Улсын нийт нутгийн 70 орчим хувь нь гандуу байсан. Өнөөдөр нийт нутгийн 90 хувь нь цасан бүрхүүлтэй, үе үе цочир хүйтэрч байгаатай холбоотойгоор өвөлжилт хүндэрч байгаа тул Засгийн газар үүнд илүү анхаарч ажиллах ёстой. Өвөлжилтийг хохирол багатай давахын тулд ямар ажил хийж байна вэ гэдэг асуулга хүргүүлсэн. Дараагийн чуулганы асуулгын цаг дээр хэлэлцэх байх.

-Та утааны гамшгийн хүрээнд Ерөнхий сайдад мөн санал хүргүүлсэн. Яг ямар санал хүргүүлсэн бэ. Манайхан утааны талаар 20 гаруй жил яриад өнөөдөр сайжирсан үр дүн алга л байна. Гэсэн хэдий ч утаанаас салах тухай өнөөдөр ч ярьсаар байна л даа…

-Монгол Улсын Ерөнхий сайдад утаатай холбоотой, үүнийг дорвитой шийдэх арга замын талаар санал хүргүүлсэн. Утаа Монгол Улсад гамшиг болж байна. Бидний хувьд бодит аюул занал, нэгдэж тэмцэх ёстой дайсан маань боллоо. Энэ дайсантайгаа Ардын нам, Ардчилсан нам, Ерөнхийлөгч, Их хурал, Засгийн газар гэж талцаж, улс төржихгүйгээр хамтдаа тэмцье гэсэн юм. Ерөнхий сайдад утаатай тэмцэхээр хүргүүлсэн санал маань урт, дунд, богино хугацаандаа утааны тал дээр ингэж анхаарч, Ерөнхийлөгч, Их хурал, Засгийн газар, иргэд харилцан уялдаатай ингэж ажиллах хэрэгтэй байна гэсэн ажил хэрэгч санал юм. Өчигдөр гэнэтхэн утаатай болчихоод өнөөдөр ард иргэд бухимдаад байгаа юм биш. Өдгөөгөөс 20 гаруй жилийн өмнө утаа Улаанбаатар хотын асуудал болж эхэлсэн. 10 гаруй жилийн өмнөөс 21 аймгийн төв болон томоохон суурин газруудад утаа нэмэгдсэн. Улаанбаатар хот болон 21 аймгийн төв маань утааны гамшигт нэрвэгдэж хүлээн зөвшөөрөх, хүлцэн тэвчих тэр хэмжээнээс хэд дахин давчихсан.

Тиймээс 21 аймаг, Улаанбаатар хотын утааг бууруулах тал дээр Засгийн газар анхаарч ажиллах ёстой.

Утаа гэнэтхэн Ардын намын үед бий болчихоод байгаа юм биш. Үүнийг шийдэхийн тулд үе үеийн Засгийн газар, Их хурал тодорхой шийдвэр гаргаж ирсэн. Шийдвэр нь хэрэгжээд үр дүн нь гарахын өмнө гаргасан шийдвэрийг өөрчилдөг, Засгийн газар, Их хурлаас гарсан шийдвэрийг Нийслэл, орон нутгийн түвшинд хэрэгжүүлэхгүй саармагжуулдаг, хийлгүй орхигдуулдаг хариуцлагагүй байдал олон ч удаа гай болсон. Төрийн бодлогын залгамж чанар алдагдсан, төрд ажиллагсдын ажилдаа сэтгэлгүй хойрго хандлага үүний гол шалтгаан. Үүнийг яаралтай засах ёстой. Бүр 2009 онд одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга тухайн үед Зам тээвэр, хот байгуулалтын сайд байхдаа тэр үеийн Байгаль орчны сайд Л.Гансүхтэй “Утаагүй Улаанбаатар” хөтөлбөрийн төслийг Их хуралд оруулж ирсэн. Үүнийг нь батлуулах ажлын хэсгийг би ахалж байсан юм. Ажлын хэсэг ахалж байхдаа “Зөвхөн нийслэлдээ анхаарах юм бол тэр хэмжээгээр нийслэлийг зорих хөдөөгийн иргэдийн цуваа тасрахгүй. Тэр хэмжээгээр хүн амын төвлөрөл дахиад л нэмэгдэнэ. Утаа, замын түгжрэл, гэмт хэрэг, сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжгүй байдал дагаад бий болно. Тиймээс Монгол Улсын иргэдийг төрж өссөн нутагтаа ая тухтай амьдрах бололцоо боломжийг хамтад нь шийдэж байж Улаанбаатар хотын асуудлыг шийднэ” гээд “Шинэ бүтээн байгуулалт” дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөрийг батлуулж байв. Үнэндээ тэр үед 100 мянган айлын орон сууц төсөл хэрэгжүүлнэ, бүх аймгийн төвийг хатуу хучилттай замаар холбоно гэхэд итгэх хүн байгаагүй. Чи бод доо. Тухайн үед 2004-2008 оны хооронд бүтэн дөрвөн жилийн хугацаанд ердөө төрийн албан хаагчийн “4000 мянган айлын орон сууц” хөтөлбөрийг дэвшүүлж, яаж барих вэ гэж л ярьдаг байлаа шүү дээ.

-“Шинэ бүтээн байгуулалт” хөтөлбөрийн гол зорилтууд юу байв. Хэрхэн хэрэгжсэн гэж дүгнэж байгаа вэ?

-Үнэхээр их том зорилтууд дэвшүүлсэн. Зоригтой ч ажилласан. “Шинэ бүтээн байгуулалт” дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөрийн гол зорилго бол Монгол Улсын хэмжээнд бүтээн байгуулалт өрнүүлэх, хүн амын орон сууцны хангамжийг нэмэгдүүлэх, иргэдийг ажлын байраар хангах замаар улсын хэмжээнд тулгараад байгаа эдийн засаг, нийгмийн бэрхшээлтэй асуудлуудыг цогцоор нь шийдэх явдал байсан юм. Ингэж байж хүн амын эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг нь хангана гэж үзсэн. Тухайлбал, Улаанбаатар хотыг аймгийн төвүүдтэй холбосон 5572 км авто зам барих, “100 мянган айлын орон сууц” төслийн хүрээнд Улаанбаатар хотын 35 байршилд 80 мянгаас доошгүй айлын орон сууцны цогцолбор хороолол, бүсийн тулгуур төв, аймгийн төвүүдэд 25 мянга хүртэлх айлын орон сууцны хороолол барих зорилт дэвшүүлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд энэ том зорилтууд бүрэн хэрэгжсэн.

-Тэгвэл яагаад утаа тодорхой хэмжээнд буурсангүй вэ?

-Орон сууц, авто зам гээд том зорилтууд биелэгдсэн ч тэрэнтэй уялдаатай бусад зорилтууд орхигдсоны горыг өнөөдөр бид амсч байна. Тухайлбал, ногоон байгууламж, гэр хорооллын янданг бууруулах, утаа бууруулах түлшний асуудал хаягдсан. Уг нь 2010 онд бидний дэвшүүлсэн хөтөлбөр дотор бүрэн шаталттай зуух, утаагүй түлшийг хамтад нь цогцоор нь хэрэглэх замаар утааг бууруулах тухай тов тодорхой туссан. Энэ асуудалд өмнөх Засгийн газар гар хумхин зүгээр суугаагүй. Агаар орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг баталсан. Уг хөтөлбөр дотор 114 ажлыг жагсаасан. Нэг үгээр хэлбэл утааг яаж шийдэх вэ гэдэг нь цогцоороо орсон. Засгийн газар үүнийг хэрэгжүүлэх тал дээр онцгой анхаарах ёстой.

-Гэхдээ Засгийн газар дахин судалгаа тооцоо хийх юм яриад байгаа юм биш үү?

-Засгийн газар дахин судлах, цаг алдах огт шаардлагагүй. Энэ ажлуудыг эрэмбэлэх, илүү хөрөнгө хүч хаях, онцгой анхаарах зүйл байж болно. Тэгэхгүйгээр тэнд тийм сайн юм байна гэхээр нь тийшээ үсчээд, энд ийм мундаг юм байна гэхээр нь ийшээ үсрээд байж таарахгүй. Бодлогогүй, савласан байдал ажилд садаа л болохоос сайн зүйлд хүргэхгүй. Тодорхой бодлого байсаар байхад түүнийг 2012-2016 онд тууштай хэрэгжүүлсэн бол үр дүн нь гараад эхэлчих байсан. Одоо гэтэл сүүлдээ утаа гаргаж буй эх үүсвэртэй нь тэмцэхгүй гараа өргөн бууж өгөөд утаанаас хамгаалах маск зүүх, агаар цэвэршүүлэгчийн тухай л асуудал руу хальтираад орчихлоо. Утаанаас түр зуур аргацааж хамгаалах биш бүрмөсөн утааг устгах зам руу явах ёстой. Урт хугацаандаа бид гэр хороолол руу цэвэр, бохир усны шугам татаад айл өрхүүдийг хашаандаа сайхан амьдрах бололцоо боломжийг бүрдүүлж өгөх шаардлагатай. Төрөөс цэвэр, бохирын дэд бүтцийг нь шийдээд өгчихвөл иргэд хашаандаа амины орон сууцаа барина. Ингэж байж яндангийн тоо цөөрнө. Өнөөдөр зах зээлд 40 шахам мянган орон сууц борлогдоогүй байгаа ч дунджаар 1м2 нь 1.8 сая төгрөг байгаа учраас иргэд орон сууцанд орж чадахгүй байна. 60 м2 орон сууцанд орохын тулд дунджаар 100 сая төгрөг хэрэгтэй. Гэтэл ийм төлбөрийн чадвартай иргэд алга. Тэгвэл дэд бүтэц нь байвал маш хямд өртгөөр 1м2 -ыг нь 500 мянган төгрөгөөр иргэд барьчих боломжтой. 60 м2 амины орон сууц 30 сая төгрөг л болно Энэ бол урт хугацаандаа хамгийн зөв шийдэл. Үүнийг хийхийн тулд мэдээж хөрөнгө мөнгө хэрэгтэй. Тиймээс төлбөрийн чадвартай иргэд дээрээ Засгийн газар ийм хөтөлбөр хэрэгжүүлье. Дараагийн авах арга хэмжээ нь цахилгаан халаагуур, хийн түлшээр шийдье. Хашаандаа орон сууц барих боломжгүй, цахилгаан халаагуур тавих санхүүгийн боломж багатай иргэддээ цахилгааны үнийг нь тэглэх, хөнгөлөх байдлаар асуудлыг шийдье. Хөдөө орон нутагт амьдрах хүсэлтэй гэр бүлд нэг удаагийн мөнгөн тэтгэмж, урамшуулал олгосон ч болж байна. Түүнээс биш маск, агаар цэвэршүүлэгч тараах замаар асуудлыг шийдэхгүй. Нэн түрүүнд одоо борлогдохгүй байгаа орон сууцыг гэр хорооллын иргэд газар, хашаагаараа солих, урьдчилгаанд нь өгч ипотекийн зээлд хамрагдах, зарим орон сууцыг төр худалдан авч хямд түрээсийн орон сууц болгох замаар асуудлыг шийдэх гарц байна.

-Засгийн газар мөнгөгүй л гэдэг. Нийт иргэдийнхээ эрх ашгийг хамгаалах үүднээс ганц удаа бүх нөөц боломжоо дайчилчихаж болдоггүй юм уу. Сүүлийн жилүүдэд 200 гаруй тэрбум төгрөгийг утаанд зарцуулсан шүү дээ?

-Монгол хүн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй. Ийм орчныг бүрдүүлэх нь төр засгийн үүрэг. Олон санаат оргож чадахгүй. Эргэж буцсан, гал унтраах төдий шийдвэр гамшгийг үндсээр нь таслан зогсоохгүй. Гэтэл үүнийг далимдуулан утааны асуудлыг шийдэхгүй бол УИХ тар хэмээн улс төржиж байна. Ардын намын үед утаа бий болсон, Ардын намын Засгийн газар муу ажиллаж байна. Тиймээс хариуцлага тооцъё гэдэг ч юм уу нийгэмд бухимдал болсон асуудлыг өнөөдөр л гэнэт бий болчихсон асуудал мэт тодорхой зорилготойгоор зарим нэг хүмүүс дэвэргэж иргэдийг турхирч байгаад харамсч байгаа. Хуруугаа хөдөлгөхгүй байж хошуу нэмээд зүгээр сууж байгаад нь эгдүүцэж байна. 200 гаруй тэрбум төгрөгийн асуудал чинь сүүлийн 10 жил утааг бууруулахад зарцуулсан мөнгө. 2012-2016 оны хооронд утааг бууруулахад хамгийн их буюу 140 орчим тэрбум төгрөг зарцуулсан. Аль үед нь үр дүн гарч, аль үед нь асуудал гамшиг болон даамжрав, үргүй хөрөнгө зарав гэдгийг дор бүрнээ нэг бодчихоорой. Шинжлэх ухааны академийнхан судалгаа хийж үзээд хоёр их наяд төгрөг зарцуулж байж утааны асуудлыг шийднэ гээд тооцсон байна лээ. “Утаагүй Улаанбаатар” форумын үеэр есөн их наяд төгрөгөөр утааны асуудлыг шийднэ гэж байсан. Миний хувьд тийм их мөнгө зарцуулах шаардлагагүй гэж бодож байгаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч цагаан сараас өмнө утаа бууруулахгүй бол УИХ-ыг тараах, Засгийн газрыг огцруулах хэмжээний асуудлыг хөндөнө гээд хэлчихсэн. Цагаан сараас өмнө утаа бууруулах боломж байна уу?

-Бие бие рүүгээ чихээд суугаад байх биш хамтдаа утаа гэх ганц дайсантайгаа тэмцэх ёстой. Агаарын бохирдол Агаарын чанарын стандартыг хэд дахин давчихсан. Хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байгаа нь үнэн. Гэхдээ Ерөнхийлөгчийн хэлснээр Онц байдал зарлахыг хуулинд тодорхой заасан байдаг. Онц байдал зарласнаар утааны асуудал шийдэгдэхгүй. Онц байдал зарласан бүс нутгаас хүмүүсийг нүүлгэн шилжүүлэх, тухайн хүмүүсийг нүүж очсон газар нь амьдрах орчин нөхцөлөөр хангах, хоол хүнсийг нь бэлдэхээс эхлээд олон зүйл бий. Улаанбаатарт онц байдал зарлалаа гэхэд 1.4 сая иргэнээ хаана аваачих юм, хаашаа яв гээд байгаа юм.

-Сүүлийн үед иргэдийг бухимдуулж буй өөр нэг сэдэв нь татварын нэмэгдэл. Тэр тусмаа Хувь хүний орлогын албан татвар нэмэгдсэн нь олны анхаарлын төвд байгаа. Уг татварыг эргэн харах боломж бий юу. Засгийн газрын гишүүд өмнөх засгийн үед нэмсэн гээд булзах маягтай байна?

-Татварын нэмэгдлийг эргэн харах боломжтой гэж бодож байгаа. Энэ Засгийн газрын үед татвар нэмээгүй, өмнөх Засгийн газрын үед татвар нэмсэн гээд бид бие бие рүүгээ бурууг чихэх нь утгагүй. Өнөөдөр 65 суудалтай МАН засгийн эрх барьж байгаа. УИХ-д олонхийг, Засгийн газрыг дангаараа бүрдүүлж байна. Тийм болохоор хэн гэдэг Ерөнхий сайдтай, хэний тэргүүлсэн Засгийн газар, хэн гэж гишүүд байгаа тухай ярих юм бол бүгдээрээ МАН-д хамаарна. Тийм болохоор дотроо бие бие рүүгээ асуудлыг чихээд суух нь утгагүй. Түүний оронд яагаад татвар нэмэх нөхцөл байдалд хүрсэн бэ гэдгээ ард түмэндээ зөв ойлгуулах нь чухал. 2012 онд Ардын нам Засгийн эрх барьж байгаад Ардчилсан намд хүлээлгэж өгөхөд эдийн засгийн өсөлт 17 хувь, гадаадын хөрөнгө оруулалт 4.7 тэрбум ам.доллар байлаа. Бизнес буцалж, валютын ханш 1300 төгрөг байлаа шүү дээ. Ийм эдийн засгийг Ардчилсан намд хүлээлгэж өгөхөд тус намынхан 2012-2016 онд эдийн засгийн өсөлтийг хасах нэг хувь, гадны хөрөнгө оруулалт мөн хасах руу орчихсон, валютын ханш 2000 төгрөг давчихсан ийм л улс орныг бидэнд өгсөн. Татварын орлого буурч, цалин, тэтгэврээ тавих боломжгүй болж гаднаас зээл авч 2016 оны хавар цалин, тэтгэврээ тавьж байсан. Ийм л Засгийн газрыг бид 2016 онд хүлээн авсан. Мөн өр төлбөр нь хэд дахин нэмэгдсэн, төлбөрөө төлөх цаг нь тулчихсан энэ үед цалин, тэтгэврээ яаж хугацаанд нь тавих вэ, хүүхдийн мөнгөө хэрхэн өгөх вэ гэдэг асуудал байсан. Бондын өрийг төлөхийн тулд дэмжлэг туслалцаа авахаас өөр замгүй болчихсон байсан юм. Төлж чадахгүй бол Монгол Улс олон улсад дампуурлаа зарлах хэмжээнд хүрсэн. Тиймээс аргагүйн эрхэнд ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдаж, тэднээс санхүүгийн дэмжлэг авах шаардлагатай болсон. Тэд “Бид та нарт санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж болно. Өгсөн мөнгийг өмнөх Засгийн газар шигээ үр ашиггүй, үрэлгэн замбараагүй зарцуулаад байх юм бол бидний өгсөн мөнгөний үр дүн гарахгүй. Тиймээс та нарт тодорхой нөхцөл болзол, шаардлага тавина. Үүнийг хангаж, биелүүлж чадна гэвэл дэмжлэг үзүүлнэ” гэдэг болзол тулгасан. Аргагүйн эрхэнд тэр болзлыг хүлээж авсан. Тухайн болзол дунд татвар нэмэх асуудал явж байсан л даа.

ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан, тулгамдаад байсан өр төлбөр төлөх дарамтаас бид гарсан. Энэ хугацаанд Засгийн газар зөв бодлого явуулсан. Зөв бодлогын үр дүнд эдийн засаг өсч оны эцэст 5.8 хувийн өсөлттэй гарч, төсвийн орлого нэмэгдсэн. Дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн үнэ өссөн гээд орлого нэмэгдэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйлс байсныг үгүйсгэхгүй. Эдийн засгийн өсөлт ингээд бий болчихоор өсөлтөөсөө бид өр зээлээ төлөх, хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх боломж бүрдсэн. Ардчилсан намыг засаглаж байхад хөрөнгө оруулалт зогссон. Хөрөнгө оруулалтын ард аж ахуйн нэгжүүдийн олон хүний цалингийн асуудал яригддаг. Тэгвэл энэ 2018 онд Монгол Улс нийт хоёр их наяд төгрөгийн төсөвт өртөгтэй 625 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээр болж байна. Сүүлийн дөрвөн жилийн хамгийн их хөрөнгө оруулалт, шинэ ажлууд эхэлнэ. Хүмүүс ажилтай, цалинтай болно. Үүнийг дагаад эдийн засаг идэвхжинэ. Нэг талаасаа ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан нөгөө талаасаа МАН-ын Засгийн газрын явуулсан бодлого зөв байсны үр дүнд эдийн засгийн өсөлт бий болж байгаа юм. Тухайн үед татвар нэмэх болзлыг хүлээж авахаас өөр гарц байгаагүйг түрүүн би хэллээ. Харин өнөөдөр бол сэхээнд байсан эдийн засаг энгийн тасгаасаа ч гарлаа, төсвийн орлого ч нэмэгдлээ, эдийн засагт ногоон гэрэл бүрэн аслаа. Тийм болохоор татвар нэмэх шаардлага байхгүй болсон гэж би харж байна. Ард түмэндээ амласан амлалт, манай намын Мөрийн хөтөлбөрт ч татвар нэмэхгүй тухай байгаа гэдгийг бодох учиртай.

-Тухайлбал…

-Эдийн засгийн өсөлт нэмэгдчихлээ. Төсвийн орлого давж, төсвийн алдагдал буурч байна. Бизнесийн идэвхжил, хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгаа. Ийм байхад Хувь хүний орлогын албан татварын 50 гаруй тэрбум төгрөгийг нэмэгдүүлж авах гээд улайраад байх шаардлагагүй. Буцаагаад хуучин хэвэнд нь оруулахад болохгүй гэх зүйлгүй. Учир нь эдийн засагт өсөлт бий болчихсон. Үүнээсээ бид орлогын дутагдсан хэсгээ нөхөөд явах боломжтой. Төлөвлөсөн макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг хангаад явах нөхцөл бүрдсэн. Тиймээс иргэдийг бухимдуулсан энэ татварын асуудлаа эргэн харах хэрэгтэй. Уг нь нийт цалин авагчдийн ердөө таван хувьд нь ХАОАТ нэмэгдэж байгаа ч бид энэ татвараа авахаа болилоо гээд эдийн засагт дарамт учирч, төсвийн алдагдал нэмэгдэхгүй. Учир нь тийм боломж бүрдсэн болохоор ингэж хэлээд байгаа юм.

-ОУВС анхнаасаа татвар нэм гээгүй. Татварын бааз сууриа бэхжүүл, онгорхой цоорхойгоо нөх гэсэн юм биш үү. Манайхан л татвар нэмчихсэнээс биш?

-Татварын бааз суурийг нэмэгдүүлэх олон арга бий. Бид НӨАТ-ын бааз суурийг нэмэгдүүлэх бодлого хэрэгжүүлээд НӨАТ-ын бааз суурь нэмэгдсэн. Одоо бизнесээ дэмжиж, томоохон хөрөнгө оруулалтуудаа дэмжээд байх юм бол ажлын байр бий болж, бизнес хийх дарамтгүй болчихвол аж ахуйн нэгжүүдийн ажиллах боломж бүрдэнэ. Энэ хэрээр компаниудын орлого нэмэгдэж, тэр хэрээрээ төлөх татвар нь ч нэмэгддэг. Тиймээс бизнесийнхэн, баялаг бүтээгчдээ дэмжих ёстой. Ингэж байж татварын бааз сууриа нэмнэ. Нөгөө талдаа татвар нэмэх замаар орлого нэмэгдүүлэх гээд олон арга бий. Аль алийг нь авч хэрэгжүүлж байна. Эдгээр хувилбарыг хослуулан хэрэгжүүлсний дүнд төсвийн орлого давж биелж байгаа. Ийм үед заавал Хувь хүний орлогын албан татварыг оролдоод яах юм. Экспортын хэмжээ анх удаа зургаан тэрбум ам.доллар давж, гадаад худалдааны тэнцэл 1.9 тэрбум ам.долларын ашигтай гарлаа. Энэ бол эдийн засаг сэргэж буйн хамгийн том дохио. Мөн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 1.2 тэрбум ам.доллар болоод байна. Алтны худалдан авалт 20 тоннд хүрч, хандивлагч орон, олон улсын байгууллагуудын дэмжлэгтэйгээр төлбөрийн тэнцэл нэг тэрбум гаруй ам.долларын ашигтай гарлаа. Монгол Улсын гадаад валютын нөөц гурван тэрбум ам.долларт хүрлээ.

Засгийн газар ОУВС-тай дахин хэлэлцээрийн ширээний ард сууж “…Анх хөтөлбөр хэрэгжүүлж байх үеийн нөхцөл өнөөдөр өөр болсон. Хөтөлбөр хэрэгжүүлээд сайн үр дүн гарлаа. Тиймээс бүсээ чангалах, татвар нэмэх бодлогоо эргэж харъя. Эдийн засгаа тэлж, бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдээ дэмжих замаар орлогын дутуугаа нөхөх боломж байна. Тийм болохоор 50 тэрбумынхаа татварыг бууруулчихъя…” гэдэг хэлэлцээрийг Засгийн газар ОУВС-тай ойрын үед хийж, нэг талдаа гарах хэрэгтэй.

-Засгийн газар байгуулагдаад 100 хонолоо. Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар үнэлэлт өгөх вэ?

-Би Засгийн газрын гишүүд, Ерөнхий сайдад МАН-ын мөрийн хөтөлбөр, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр гэж бий. Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн төлөө Засгийн газар хамгийн их анхаарал хандуулан ажиллах ёстой гэдгийг байнга хэлж байгаа. Тухайлбал, яаралтай шийдэх ёстой хэд хэдэн том ажил бий. Шатахууны хараат байдлаас гарахын тулд олон жил ярьсан нефть боловсруулах үйлдвэрээ одоо жинхэнэ ажил болгоё. Зэс хайлуулах, ган боловсруулах үйлдвэрээ хурдан байгуулмаар байна. Шинэ төмөр замын ажлыг шуурхайлъя. Улаанбаатар хотод гэхэд шинэ Төв цэвэрлэх байгууламж, тавдугаар цахилгаан станцыг яаралтай барьж ашиглалтад оруулах хэрэгтэй байна. Үйлдвэржилтийг дэмжих 21:100 хөтөлбөрөө хэрэгжүүлье. Энэ хүрээнд 21 аймагт 100-аас доошгүй үйлдвэр байгуулж, импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Ингэж бид гадагш урсах валютаа багасгана. 66 сая малтай, нэг хүнд ногдох малын тоогоороо дэлхийд тэргүүлдэг хэрнээ, мал нь өссөн ч өгөөж нь нэмэгддэггүй байдлаас гарах ёстой. Энэ боломжийг бүрдүүлэхийн тулд малаа бүрэн эрүүлжүүлж, болж өгвөл малын гаралтай бүх түүхий эдээ боловсруулах үйлдвэрүүдтэй болох хэрэгтэй. Ингэж байж олон мянган ажлын байр бий болж, иргэд маань илүү орлоготой болно. Энэ бүхнийг хийж чадвал Монголд эдийн засгийн хувьсгал ялна. Тулга тойрсон явган хэрүүл, асуудал шийдэхгүй аахар шаахар зүйлээс татгалзаж, далайцтай том төслүүдээ хурдан хэрэгжүүлж байж Монгол Улс хөгжинө.

-Сүүлийн үед У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг огцруулах гэж байна гэж ярих боллоо. Энэ талаар та сонссон уу?

-Ажил хийх гэж байгаа хүмүүсийн сэтгэл санааг хоёрдуулах шаардлагагүй. Итгэсэн бол итгэсэн шиг итгээд, дэмжсэн бол дэмжсэн шиг дэмжээд явах ёстой. Мэдээж бурууд нь хурц, зөвд нь зөөлөн байна. Буруу зүйлийг нь шүүмжилж засуулаад, зөв бодлогыг нь дэмжээд явах нь бидний үүрэг.

-Гэхдээ та нарыг ажил хийх гээд явж байхад унагаж байсан байх аа…

-Тодорхой цаг хугацааны явцад хүмүүс ойлгоно биз дээ. Бидний зөв, буруу аль нь байсныг цаг хугацаа л шүүнэ. Юутай ч эдийн засгаа эрүүлжүүлж, эрх зүйн орчноо төлөвшүүлэхийн тулд богино хугацаанд чамгүй ажил хийсэн нь бодит үнэн. Эмхэнд нь оруулж цэгцэлсэн, ээдрээ зангилааг нь тайлсан ажил чамгүй их бий. Эхлүүлсэн ажлыг залгаж хэрэгжүүлэх, эрчийг нь алдуулахгүй шуурхай хэрэгжүүлэх нь энэ Засгийн газрын үүрэг. Өс санах биш эв зангидаж, хүч түрэх биш хуулиа дээдэлж, иргэдээ эрхэмлэж Монгол хэмээх нийтлэг эрх ашгийнхаа төлөө нэгдэж зүтгэх нь улс оронд маань хожоотой гэдгийг мартаж болохгүй.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголын уул, уурхайн ассоциацийн ерөнхийлөгч Н.Алгаатай ярилцлаа.

-Манай орны эдийн засгийн гол хөшүүрэг бол уул уурхай. Энэ онд уул уурхайн салбарт ямар өөрчлөлт орох вэ. шинэ ордууд нээгдэх янз байна уу?

-Уул уурхайн төсөл эхлүүлэхийн тулд ашигт малтмалуудаа хайж олох ёстой. хайж олсныхоо дараа нөөцийг нь тогтоогоод, эдийн засгийн үнэлгээг нь гаргаад, хөрөнгө оруулж, хүртэх ёстой үр ашгаа зөв тооцоолоод, төсөл эхлүүлнэ. үүнийг шаардлага хангасан төсөл гэх нь байна. Гэхдээ том төслүүдийн тухай ярихаасаа өмнө 2018 оныг хүртэл Монголын уул уурхай яг ямар байсан, юу болчихоод байгаа юм гэдгийг ярих хэрэгтэй. төрөөс эрдэс баялгийн талаар баримтлах бодлого гэж гаргасан байдаг. Энэ бодлогын хүрээнд 2006 онд ашигт малтмалын тухай хуулинд өөрчлөлт оруулсан юм. 2011 оноос эхлэн хайгуулын лицензийг хориглосон хууль гаргачихсан. ингээд уул уурхайн салбарынхны эхний хэсэг тасраад, зогсчихсон гэсэн үг. энэ нь эрхзүйн маш тогтворгүй, тодорхой биш орчин, хөрөнгө оруулалтын таагүй нөхцөл үүсгэсэн. ийм таагүй нөхцөлтэй байсаар өнөөдөр ч хэдэн төслүүд нь урагш явахгүй байна. “Тавантолгой”, “Гацуурт” гэх мэт том төслүүдээ хөдөлгөж чаддаггүй. Газрын ховор элементүүд, Асгатын мөнгөний ордууд ч хөдлөх янз алга. Энэ нь төр улсын бодлого сул байгаатай л холбоотой. ийм байдалтай найм, есөн жил боллоо. “таван толгой” гэхэд л 18,19 жил болж байна. “Арево”, “Марда” ч бүр зогссон. Хөрөнгө оруулалт ч байхгүй. угаасаа дэлхийн компаниуд хайгуулд хөрөнгө оруулах байдал нь багасчихсан. Монголд байсан хэд нь гараад явчихсан. уул, уурхайн асуудалд нээлттэй ил тод шударга байхгүй бол болдоггүйн жишээ. хувийн хэвшлийг дэмжихгүй байна. МАК-ийн төсөл “Цагаан суварга”-ыг ч дэмжсэнгүй. “тавантолгой”, “энержи ресурс”-тай хамтрах том төслийг ч дэмжээгүй.

Хувийн хөрөнгөөр босговол 34-өөс багагүй хувийг нь төр эзэмшинэ гэчихлээр хэн уул уурхайд хөрөнгө оруулах юм бэ. Хөрөнгө оруулагчид технологитойгоо мөнгөтэйгөө бүх юмтайгаа ирдэг, монголоос юм гардаггүйг ойлгох хэрэгтэй. Энэ оны тухай биш урт хугацаанд юу хийх, цаашид цэгцлээгүй төслүүдээ хэрхэн яаж цэгцлэх зэрэг зүйлсээ ярих хэрэгтэй байна. Түүнээс биш энэ онд ямар том төсөл хөдлөх нь гэж хүлээгээд ч хэрэггүй болчихоод байна. Хамгийн бодитой “Цагаан суварга” “Гацуурт” “Тавантолгой”-г хөдөлгөж чадахгүй байхад өөр юу хөдлөх юм бэ. 2018 онд юу болох вэ гэвэл юу ч болохгүй. Яг энэ байдлаараа өнгөрсөн дөрвөн жил шиг наашаа цаашаа, худлаа ганхаад таарна. Том төслүүдээ хөдөлгөнө гэж 2012 онд зарласан биз дээ таван жил өнгөрчихсөн байна. Учир нь манай уул уурхайн салбарын талаарх бодлого, олон янз болж, улстөрчдийн мэдэлд самрагдсаар ингэж гацсан. Нөгөө талаасаа уул уурхайн асуудалд эрх мэдэлтнүүд шийдвэр гаргахдаа дан улстөрийн шийдвэр гаргадаг. Хувийн хэвшилтэйгээ, иргэний нийгэмтэйгээ зөвшилцдөггүй. Уул уурхайд хөрөнгө л оруулах ёстой. Хөрөнгийг хувийн хэвшил л оруулна. Тэрнийгээ төгс ойлгохгүй учраас уул уурхайн ажил явахгүй байна. Иргэдийн, төрийн олон нийтийн эрх ашгийг ойлгосон нэгдсэн бодлого байж цэгцтэй болно. Гэтэл төр хувийн хэвшилдээ саад болж байна.

-Мөн нэг талаараа уул уурхайгүй хөгжих ёстой, уул уурхай цөлжилт үүсгэж байна гэх мэт асуудал гардаг?

-Монголын газар нутгийн нэг хувьд л ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгосон байдаг юм. Нийт газар нутгийн 7.6 хувь нь газар тариаланд ноогддог. Уул уурхайд ашиглах талбайн хэмжээ маш бага. Гэтэл Монголын нийт газар нутгийг уул уурхай сүйтгэж байгаа юм шиг яриад байдаг нь төөрөгдөл үүсгэдэг. Нөгөө талаасаа уул, уурхайг төр дэмжинэ гэдэг нь татварын чухал механизм байгаа юм. Ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр байна. Мөн уул, уурхайтай бүгдийг төсөвт аваад буцаагаад, тендерт хөрөнгө оруулаад л тендерийг нь эрх баригчид хувааж иднэ. Ингэж хувааж идэхийн тулд Засгийн газар, Их хурал руу орохын тулд хүмүүс хичээн зүтгэж байна. Улстөрөөс өөр хийх бизнес монголд байхгүй болчихож. Тэгэхээр 2018 оны тухай биш. Цаашид уул уурхайгаа яаж хөгжүүлэх юм бэ гэж ярих нь зүйтэй. Нэг засгийн царайг хараад л, хүлээгээд байдаг. Энэ засаг хоёр жилд юу хийх бол гэдэг юу ч хийж чаддаггүй. Худлаа ярисаар байгаад л дуусна. Дахиж хэлэхэд 2018 онд юу ч хийгдэхгүй, худлаа яриад л дуусна. Ашигт малтмалын газар бараг ямар ч лиценз олгохгүй байгаа мөртлөө, өмнөхөөсөө хоёр дахин их хүнтэй байна. Ах дүү хамаатан саднаа ажилд авдаг. Мөн хүнд суртал их үүссэн зэрэг байдлыг цэгцлэх шаардлагатай.

-Уул, уурхайн байдлыг хэрхэн яаж өөрчлөх боломж байна вэ?

-Нам тэргүүнд гарчихсан болохоор аливаа асуудал намаар дамжаад л, сонгуулиар дамжаад байдаг учраас өөрчлөлт орохгүй байна. Урт хугацааны төлөвлөгөө хийж, ухаан зарах шаардлагатай байгаа юм. Улстөрчид өөрийнхөө эрх ашгийн төлөө, албан тушаал руу зүтгэж байна. Их хурлын гишүүн болсон бол хууль тогтоогоод, хуулийг судлаад, сайжруулаад, санаачлаад сууж байх ёстой. Гэтэл нэг л их эрх мэдэлтэй 76 хүн. Хууль батлах хүртэл санаачлаад, хэлэлцүүлээд, боловсруулна гэж байхгүй. Бодлогоо засаад ил тод нээлттэй, шударга шаардлага гаргаад, тогтвортой мөрдөх юм бол гурав, дөрвөн жилийн дараанаас эхлээд гарч явсан хөрөнгө оруулагч ирнэ. Хуулиа хэрэгжүүлж чаддаггүй, хүнд сурталтай ил тод биш байхад гадныхан яаж ирэх юм бэ. “Алтан нар”, “Хармагтайн” ордыг гэхэд л яаж ийж байгаад хөдөлгөх байсан юм. Хармагтай нь Оюутолгойгоос том орд гэж худлаа шуугисаар байгаад байхгүй боллоо. Фэйсбүүк твиттерээр зориуд бодлоготойгоор, хүмүүсийг хооронд нь байлдуулдаг. Тэр хар пиартай нь зууралдаж байтал, дараагийнх нь хар пиарыг шидээд л хүмүүсийг эрүүлээр юм бодож хийх завгүй болгож байна улстөрчид.

-2018 онд эрдэс баялгийн үнэ ханш тогтвортой, өсөлттэй байх нь эдийн засагт эерэг нөлөөтэй гэж хараад байгааг та юу гэж бодож байна вэ?

-Төсвийн орлого энэ онд гайгүй л байх шиг. Гэхдээ зөв зарцуулах нь маш чухал. Эрчимтэйхэн ажил хийж, бодлого гаргаж дараагийн 10,15 жилийн ажлыг одооноос хийх хэрэгтэй. Ийм тогтолцоотой, ийм бодлоготой байгаа нөхцөлд, ашигт малтмалын үнэ жаахан дээшээ болохоор л дөнгөн данган амьдарч байна манай улс. Би энэ ассоциацид 18 дахь жилдээ. Уул уурхайн салбарт 30 гаруй жил ажиллаж байна. Төр энэ салбарынхныг гадуурхаад, хувийн хэвшилтэйгээ өрсөлдөөд байна. Бухын доодохыг харж үнэг турж үхнэ гэгч болж байна.

-Оюутолгой ямар ч ашиггүй байгаа гэх хүн олон байдаг?

-Хамгийн их татвар төлж байна. Эрдэнэт үйлдвэртэй адилхан хэмжээнд татвар төлж байхад ашиггүй гэдэг нь утгагүй зүйл. Их хуралд байгаа популизмаар л ингэж яригддаг. Хөрөнгө оруулагчийн талд илүү ашигтай гэдэг ч буруу. Эрдэнэт үйлдвэр гэхэд л 1978-2003 он хүртэл ямар ч татвар төлж байгаагүй. Гэтэл Оюутолгой байгуулагдсан өдрөөсөө эхлэн татвар төлөөд эхэлсэн. Сургууль, цэцэрлэг, цагдаа төсвийн ажилтнуудыг цалинжуулж байна гэсэн үг. Оюутолгойг муулж байгаа нь идсэн хоол руугаа нулимж байна гэсэн үг.

-Нөхөн сэргээлтийг хэр хийдэг юм. Нөхөн сэргээлт хийгдэж байгаа юу?

-“Алтан дорнод монгол”, “Багануур”, “Шивээ овоо” гэх мэт бүгд нөхөн сэргээлт хийж байна. Гэхдээ бүх компаниуд жигд биш байгаа. Компаниуд дотроо байгаль орчны хяналтын тогтолцоотой болох, шалгууруудыг тогтоогоод, тэд нарыг урамшуулах зэрэг төрийн бодлого шаардлагатай байгаа. Төр менежментгүй байна. Өртэй гэдэг, өрийг хэн тавьсан, улстөрчид л тавьсан, орлогыг уул уурхайнхан авчирч байна.

-ОУВС-гийн өргөтгөсөн хөтөлбөрт ороод хэд, хэдэн төрлийн татвар нэмэх болсон. Уул, уурхайн салбарынхны ихэнх нь цалингаасаа татвар төлөх боллоо. Үүнийг танай салбарынхан яаж хүлээж авч байна вэ?

-Алс газар хөдөө, илүү их ажилладаг хүнд хөдөлмөр. Ийм хүмүүсээс татвар аваад эхлэхээр яах юм бэ. Олон улсын валютын сан яг ингэж татвар ав гэж хэлсэн үү. Хэлсэн гэдэг нь яг үнэн үү гэдэг ч эргэлзээтэй. Засгийн газар олон улсын валютын сан ингээд байна гэдэг. Яг валютын сан цалингаас татвар ав гэж хэлсэн юм уу. Хэлсэн бол хэн мэдэж байгаа юм. Татвар аваад эхлэхээр маш их сөрөг дагавар гарна. Хүнд салбарт уйгагүй ажиллаж байгаа хүмүүсийн татварыг нэмээд эхэлнэ гэдэг бол байж боломгүй зүйл. Эрсдэлтэй нөхцөлд ажиллаж байж, хөдөлмөрийн хөлсөө авч байгаа гэдгийг нь ойлгох ёстой. Татварыг уурхайчид маш их эсэргүүцэж байгаа.

-Уул уурхайн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд хамгийн эхлээд ямар алхам хийх хэрэгтэй байна?

-Ядаж хамгийн түрүүнд Тавантолгойн төмөр замыг тавьчихгүй байгааг би гайхаад, бодоод ер олдоггүй. Яагаад энэ төслийг гацаагаад байдаг юм. Төмөр замын оронд машин яваад, хүний амь, эрсдэж, байгальд хохирол учраад байна. Төмөр зам тавьчихвал хүн үхэхгүй, байгаль орчинд ээлтэй. Хятад руу төмөр зам тавихгүй гэдэг домгийн сэтгэлгээнээсээ л салах хэрэгтэй байна даа. Мөнгөнд үнэр амт байхгүй. Зөвхөн шар толгойтой хүн байвал бидэнтэй ажиллаж болдог, хятад хүн байвал болдоггүй юм уу.

-Хятад нүүрсний хэрэглээгээ танасан. Энэ нь манайд хэр нөлөөлөх бол?

-Бээжин утаагүй болсон. Нүүрсээр ажилладаг бүгдийг зогсоосон ч нүүрсний хэрэгцээтэй хэвээр л байна. Гэтэл манай улсын байж байгаа царай хэцүү. Ер нь 2018 онд энэ салбар хүнд байна. 10,20 жилээр бодлого гаргаад л, тэрийгээ ягштал биелүүлэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй сонгуулиас, сонгуулийн хооронд амьдарч явсаар сүйрэх нь. Ганцхан уул, уурхай биш бүх салбарт тийм байна. Казахстанд гэхэд л жижиг дунд үйлдвэрээсээ татвар авдаггүй, мэргэжлийн хяналт нь шалгаж зовоодоггүй юм билээ. Өөрсдөө хэрэглэгчийн шаардлага, зах зээлээрээ хөлөө олдог. Ийм нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгдөг. Гэтэл манайд эсрэгээрээ.

-Таныг олон лицензтэй, хууль бус зүйл хийсэн гэх мэт мэдээлэл сүүлийн үед, хэд хэдэн сайтаар харагдсан энэ ямар учиртай зүйл байв?

-Ор үндэслэлгүй худал мэдээлэл байна лээ. Би хараад бүр гайхсан. Ямар учиртай юм бол, цагдаад гомдол гаргадаг ч юм бил үү гэж бодож байгаа. Би чинь 9911-тэй дугаараа зарж байж арай гэж хоёр өрөө байр авсан л хүн. Надад ямар ч лиценз байхгүй.

Монголын зохиолчдын эвлэлийн болон “Болор цом” наадмын тэргүүн шагналт яруу найрагч Шагдарын Лхамноржмаатай уулзаж хөөрөлдлөө. Лхамаа найрагч бол онгод төгөлдөр, цалгиатай халгиатай уран бүтээлч.

“Би эх орныхоо ээж нь

Бэтгэртлээ санаж амиа дэвсдэг эх нь

Хүүхэд шиг уйлж,

Хөхөө чинэрүүлдэг шүү,

Үр-Эх орон минь…” гэж тэр л бусдаас тэс өөрөөр эх нутгаа хайрлан дуулсан. Дөрвөн жил гаруй хугацаанд хэвлэлд ярилцлага өгөөгүй эрхэмсэг найрагч маань “Даяарын амгалан” хэмээх утга төгөлдөр нэр бүхий уран бүтээлийн цэнгүүнээ Соёлын төв өргөөнөө удахгүй толилуулах болжээ.

-Дөрвөн жил чимээгүй байснаа гэнэтхэн “Даяарын амгалан” уран бүтээлийн цэнгүүнтэй хамт уншигч, фенүүддээ эргэж иржээ. Энэ нэрнээс харахад Лхамаа өнгөрсөн дөрвөн жилд өөртөө юу нээж, бас олов гэж асуумаар санагдлаа ?

-Сүүлийн хэдэн жил би жаахан өвдлөө. Гэвч хэцүү бүхний ард олон хүний тус дэм, сэтгэл, итгэлийн хүчээр гарлаа. Хүн өвдсөн ч гэлээ бас өөртэйгөө “ажиллаж”, өөрийнхөө дотогш өнгийж, сэтгэлийн амар амгалан, орон зай, зөн мэдрэмжийг таньж, өөртэйгөө ярилцаж байх ёстой юм шиг байна. Сэтгэлийн амгаланг олох л хамгийн сайхан юм. Тиймээс уран бүтээлийн тоглолтоо “Даяарын амгалан” гэж нэрлэсэн. Дээр нь цагаан сар ч дөхөж байна. Сайн сайхныг мөрөөдвөл сайн сайхан дагаж явдаг. Хайр нигүүслээр бялхсан зүрх сэтгэл амар амгаланг олж харахдаа сэргэг байдаг. Хүн бүхэн тийм л амгаланг мэдрээсэй гэж хүссэн юм. Би урьд нь 2009 онд “Чамайг бүтээхүй” гэсэн нэг тоглолт хийж байсан. “Даяарын амгалан” уран бүтээлийн цэнгүүн маань хоёрдугаар сарын 3-ны 15 цагт Соёлын төв өргөөнд болох юм. Монгол Улсын консерваторын үндэсний найрал хөгжим удирдаач Р.Ганбатын удирдлагаар оролцож тоглоно.

-Цэнгүүнд тань хэн хэн оролцох бол. Таны хань, Монголын шинэ цагийн хөгжмийн нэрт зохиолчдын нэг Цэн.Эрдэнэбатын аялгууг нь зохиосон олон дуу дуулагдах байх даа?

-Эрдэнэбат бид хоёрын хамтран зохиосон олон дуу бий. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Д.Ширмэнтуяа, Ө.Уянга нар “Ижий улирал” дууг минь дуулна. Гавьяат жүжигчин Лосолын Болдбаатар “Сэтгэлийн гэгээ”, “Шуранхайт нутаг” дуунуудыг дуулах юм. Бас бид хоёрын “Би чамд хайртай”, “Зүрхний гижиг” дуунуудыг Соёлын тэргүүний ажилтан Д.Хишигбаяр, Р.Дэлгэрмаа нар хослон дуулдаг даа. Тэд маань ч ирнэ. Соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Л.Чулуунбаатарын “Цаг мөнхийн хайр” байна. Дуучин Э.Оюумаагийн дуулсан “Өнө мөнхийн хайлан”, “Ертөнцийн наран ээж”, дуучин Э.Болормаагийн дуулсан “Уйдашгүй эх орон”, Ш.Лхагвасүрэнгийн “Хайрын тавилан” гээд их олон дуу бий, бид хоёрт. Хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр, Цэн.Эрдэнэбат нарын аялгуу, миний шүлэг “Сүүн замтай Монгол”-ыг соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Ж.Жамсранжав, Э.Анхбаяр, Б.Жавхлантөгс нар дуулж байгаа.

-Өөр олон уран бүтээлч оролцож байгаа юу?

-Хөтлөгч Д.Цовоо, Б.Гантигмаа нар шүлгүүдээс минь уншина. Төрийн шагналт яруу найрагч Ц.Бавуудорж, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Арлааны Эрдэнэ-Очир, Д.Нацагдоржийн болон “Болор цом”-ын хошой тэргүүн шагналт яруу найрагч Баярхүүгийн Ичинхорлоо нар маань оролцож уран бүтээлийн дээжээ өргөнө. Тоглолтын найруулагчаар хөгжмийн зохиолч Г.Төвшинтөр маань, продюссерээр Улсын драмын эрдмийн театрын ахлах менежер, Соёлын тэргүүний ажилтан Б.Гэрэл нар маань ажиллаж байгаа. Сэтгэл зүрхээрээ уран бүтээлийг минь дэмжиж байгаа байгууллага, хувь хүмүүс олон байгаад би баяртай байна. Улаанбаатар хот дахь Архангай аймгийн Чулуут сумын нутгийн зөвлөлийнхөндөө, “Хүчит Чулуут” компанийн захирал Л.Бат-Эрдэнэ, УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг, Ж.Мөнхбат, Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг, Г.Тэмүүлэн, Архангай аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын хамт олонд талархаж байна даа.

-Ингэхэд шинэ ном нь хэвлэгдэх гэж байгаа гэл үү?

– Би уг нь цэнгүүн гэхээсээ урьд номоо л гаргая гэж бодож байсан юм. Сүүлдээ нэлээд бодсны эцэст номоо ч хэвлүүлье, цэнгүүнээ ч хийе гэсэн шийдэлд хүрсэн. Номын маань нэр “Шүлэг тарьдаг эх орон”. Би чинь их замбараагүй хүн.Чихрийн цаас, тэмдэглэлийн дэвтэр хаа сайгүй л шүлгээ бичээд орхичихдог. Тиймээс энэ шүлгүүдээ нэг цэгцэлсэн нь дээр юм байна гэж бодлоо. Өмнө нь би “Ижий улирал”, “Цаг мөнхийн хайр”, “Гийнгоо” нэртэй гурван цомгоо хэвлүүлж байсан. 2006 онд “Зүрхний гижиг” дан яруу найргийн, 2009 онд “Даяарын амгалан” яруу найраг, дууны цомог гаргаж байлаа.

-Таныг харахад эршүүд хэрнээ уяхан, бас жаахан танхилдуу бүсгүй мэт санагддаг. Гэтэл хүнд хэцүү давааг даваад гарчээ?

-Юуг бэрхшээл гэж харахаас л бүх юм шалтгаална. Гэхдээ өвдөх хамгийн хэцүү юм. Мөнх юм шиг бусдад үүрдийг бүү амла. “Өлмийд чинь юу ивснийг өөрөө ч олж хардаггүй” гэж үг бий. Гол нь сэтгэлээ анагаах нь амар амгалан юм шиг байна.

-Хүн бүхэнд шүлэг бичих авьяас байдаг. Яагаад гэвэл бүгд л дурладаг гэлцдэг. Гэсэн ч яруу найрагч байна гэдэг өөр тавилантай шиг санагддаг?

-Хүнээс өөр гэж бодохгүй байна. Гэхдээ өвсний гунигийг, өөр хэн нэгний нулимсыг, уулсынхаа тунихыг илүү мэдэрдэг байж магадгүй юм аа, бид.

-Таны хамгийн түрүүнд аманд орж ирдэг шүлгийг сонсмоор байна?

-Эх хүнд үхэл ирдэггүй… Ээжүүд он цагийн үргэлжлэл.

-Тэгвэл эмэгтэй хүн байх тухай, ялангуяа хүн байх тухай та ямар төсөөлөлтэй явдаг вэ?

-Ээж байна гэдэг харин ч хүнээс илүү үүрэг хариуцлага, илүү тэвчээр, талбиу ухаан нэхдэг тавилан юм шиг байгаа юм. Уучилж сурсан хүмүүс, хайрлаж чаддаг хүний олонх нь хүн байж чаддаг.

-Эхлээд хүн бол, дараа нь яруу найрагч бол гэж үг ч бас байдаг даа?

-Нэг талаараа яруу сэтгэлтэй байж гэмээнэ яруу найрагч байдаг. Үг төдийгүй авиа хүртэл өөрийн энерги эрчимтэй байдаг болохоор үг, өгүүлбэрийн ерөөл жигдрүүлж байгаа хүн нь өөрөө хэзээ ч муу хүн байж таарахгүй санагддаг. Муу санаа, муухай үг цөөн, их л гэнэн хүмүүс байдаг шүү дээ, манай найрагчид чинь. Магадгүй сэтгэлийн нэг гоёл нь гэнэн байх явдал байж болох юм. Атаа жөтөө дүүрэн, алаан тулааны талбар шиг гэж амьдралыг харахаасаа илүү энэрэл эл бэрэл дүүрэн, хайр уучлалын ертөнц гэж харвал тийм л байх болно гэж итгэдэг.

-Хүмүүс амьдралдаа алдсан, оносон тухай янз бүрээр ярьдаг. Та алдааны тухай ямар бодолтой байдаг вэ?

-Залуу нас, гэнэнээрээ гоёж яваа хүн аль алдааг тойрч гарах вэ дээ. Өчигдрийн алдаа гэж өөрийгөө зэмлэлээ ч, тэр нь миний маргаашийн оноо байхыг алийг тэр гэхэв. Алдахгүй гараа хумхиж, буруугийн дэргэд дүлий болж, зөвийн хажууд хэлгүй юм шиг байж яруу найрагчид угаасаа сураагүй.

-Таны хувьд шүлгүүдэд нь хайртай тийм найрагч хэн бэ?

-Олон сайхан найрагчид бий. Хүнийхээ хувьд болон найраг шүлгээр нь Ичин, Мөөжиг, Хулан, Анхтуяа, Чулуунцэцэг, Оюундэлгэр, Болорцэрэн, Төгсжаргал, Үл-Олдох нарын хүүхнүүддээ хайртай. Мэдээж Ш.Дулмаа багшийнхаа ухааныг биширдэг. Ц.Чимиддорж, Т.Галсан гуай, Б.Лхагвасүрэн гуай, П.Бадарч гуай, Д.Урианхай гуай, Д.Цоодол гуай нарын олон сайхан яруу найрагчид маань найргийн тэнгэрийнхээ тулах багана болоод бидний дунд байж л байна. Энэ бол бидний хувьд үнэхээр том хувь заяа юм.

-Арын сайхан хангайн Чулуут гол гэж боргио даргиатай сайхан голын хөвөөнд төрж өссөн найрагчаас нутгийнх нь тухай асуухгүй бол алдас болно доо?

-Чулуут голынхоо эрэг дээр, сургууль гэр хоёрын хооронд аав ээждээ эрхэлж өссөн. Жаахан сахилгагүй, эрэгтэй хүүхэд шиг охин байсан ч онц сурдаг, олон сонгуультай, мундаг хэнхэг хүүхэд байлаа. Сүүлийн гурав дөрвөн жил нутагтаа очиж амжсангүй. Нутгийн минь сүмбэр сайхан уулс модтой хадтайгаа санаа бодол, зүүд нойронд хүртэл уран зураг шиг дурайж харагдах юм. Ирэх зун нутагтаа очно доо.

-Анхны шүлгээ санадаг уу?

-Аавын тухай шүлэг. Миний аав сайхан барилддаг, ээжид минь халамжтай, биднийг их эрхлүүлдэг хүн байлаа. Аав минь даанч эрт өөд болсон доо. Миний шүлэг бичих шалтгаан аавын минь нутаг сэлгэлт байсан. Дарамын Батбаяр гуайн “Яруу найраг гэдэг найрал хөгжим биш, нулимс урсах чимээ” гэж хэлсэн нь сэтгэлд нэг юм сэрхийтэл хийж билээ, тэгэхэд.

-Хэдэн жилийн өмнө дөө “Хэрвээ та яруу найрагт сэтгэл алдраагүй байсан бол” гэсэн асуултад “Гэгээрэхийн төлөө чадлаараа тэмцэгч сахил сахьсан хүн байхыг мөрөөддөг байлаа” гэж хэлсэн чинь санаанд орлоо. Одоо ингэж асуувал та юу гэж хариулах бол?

-Одоо сэтгэлийн амгаланг эрж хайсан, өөрийнхөө дотоод руу өнгийсөн тийм л цаг үедээ явж байна даа.

Гадныхан Монгол Улс гэж сонсохоороо Хятад, Оросын тэр хавьцаа өргөн уудам газар нутагтай ч иргэд нь малын арьсан дээл өмсч өвөл, зунгүй мориор давхидаг, хот гэгддэг Улаанбаатартаа ч морьтойгоо явж байдаг нэг тийм бүдүүлэг, соёл иргэншлээс хоцорчихсон хүмүүс байдаг гэж төсөөлдөг. Төсөөлөх ч юу байх вэ, ерөөсөө тэгж ойлгодог. “Танай хотод тэгээд морьтой хүмүүс чинь ч бас машин шиг гэрлэн дохиогоор явдаг уу” гэж асууж байна гээд бод доо. Улаанбаатарт онгоцноос буухад л дээл гэдэг азичуудын дээр үед нийтлэг өмсдөг байсан хувцастай, борлож сайртсан царай, өргөн шанаатай хүмүүс тоос татуулаад л морьтойгоо давхилдаж байдаг гэдэг ойлголттойгоор бидэн рүү зүглэдэг юм. Онгоцноос буугаад л “Хамгийн ойрын хөдөө рүү чинь явъя. Жинхэнэ монголчууд дээр чинь очъё” гэж хөтчөө шалдаг нь тийм учиртай. Маугли, Робинзон Крузо мэтийн соёл иргэншлээс тасарчихсан нөхөд л байдаг гэж бодоцгоодог.

Гадаадад сурч амьдарч байгаа монгол охидоос “Чи бүргэдээр хэр ан хийдэг вэ. Дажгүй хийчих үү” гэж асуудаг болж. Хэзээ байтлаа монголчууд бүргэдээр ан хийдэг байлаа. Хэзээ байтлаа манай хасаг эрчүүл арван хэдтэй охидоороо ан хийлгэж гэр орноо тэжээлгэдэг болчихов. Эрчүүл дуусчихсан биш. Баян-Өлгийд төрж өссөн хүний хувьд хасгуудын зан заншил, амьдрал ахуйг гадарлана. Монголчууд мал муулахдаа охин үрдээ улай үзүүлэхгүй гэж цээрлэдэгтэй адил хасаг эмэгтэйчүүд ч тэр тал дээр цээртэй ханддаг. Аав, нөхөр, эрчүүлийнхээ урдуур ороод буу шийдэм барьж, бүргэдийг нь шүүрч аваад л гүйж гараад анд явдаггүй юм. 13, 14 настай Н.Айшолпан мэтийн охид нь ээж, эмээ, эгч нараа дагаж үйл урлан цагаан идээгээ бэлтгэж гэр орныхоо ажилд туслаад л тоглож байгаа харагддаг. Гадны хэн нэгэн зурагчин Монголд тэр дундаа Баян-Өлгийд очоод гоё зураг авъя, уран сайхны, өгүүлэмжтэй бүтээл хийчихье гэж зохиол бичиж, түүнийхээ дагуу авсан гэрэл зураг нь олон улсын хэмжээнд хүмүүсийн хараанд өртчихсөн л тэр шүү дээ. Түүнээс биш монголчуудын, Монголын казахуудын үнэн бодит төрх нь тэр биш ш дээ. Зохиомол, зориудаар авсан зураг. Ямар ч үндэстэн дордлоо дордлоо гэхэд охин үрээрээ ан хийлгээд аав, ээж нь гэртээ хүлээж сууж байв гэж. 13 настай Н.Айшолпан охиныг алдаршуулаад ам уралдан магтаад бахархаад байх тусмаа бид Монгол Улсыг дэлхийд доромжлуулж байна гэсэн үг шүү. Энэ үйл явдлыг дэвэргэж сайшаан магтаж туйлширч байгаа нь цаагуураа монгол охид, бүсгүйчүүдийг гутаан доромжилж байгаа хэрэг. Монгол охидыг гар дээрээ бүргэд суулгаад л уул руу гүйж гараад амьтны халуун амь тасалдаг харгис амьтад байдаг юм байна гэсэн ойлголтыг бий болгочихлоо.

“Нүүдэлчдийн өрхийн эмч” гэж кино бас л Монгол гэсэн нэрийг дэлхийд гутааж байна. Тэмээ унасан нэгэн эмч айлуудаар явж эмчилгээ, үзлэг хийж байгаа тухай уг баримтат кинонд гардаг. Энэ кино Холливудын Олон улсын баримтат кино наадмын Шилдэг оюутны кино гэдэг төрөлд түрүүлсэн юм байх.

Одоо ингэж ойр, холын дуудлагад тэмээгээр жонжуулж явдаг эмч гэж юу байдаг юм. Тэмээ, мориор давхиж очоод мэс засал хийчихдэг гэж юу байх вэ. Бүхэл бүтэн хүний эрүүл мэнд, амь нас яригдаж байгаа үед эмч, эмнэлгийн ажилтнуудаа тэмээгээр тэшүүлж очоод мэс засал хийлгэчихээд ир гэж хэлдэг нэг ч сайд, дарга байхгүй шүү. Өнөөдөр чинь 2018 он. Социализмын үед ч манай эмч нар морь, тэмээгээр дуудлагад явж байгаагүй. Тэртээ 1930, 1940-өөд оны үед л юу юм гэхээс. 1950-иад оноос хойшхи түүхэнд манай эмч нар эрүүл мэндийн манаанд машин тэрэг, өнөө муу УАЗ 469 машинаараа л гишгүүлсээр байгаад өнөөдрийг хүргэсэн дэг. Ингэж түүхийг гажуудуулж, бүхэл бүтэн улсын эрүүл мэндийн салбарыг дэлхий нийтэд 1800-гаад оны байдлаар харуулж байгаа нь Монгол Улсын Засгийн газар, Монгол Улсын Эрүүл мэндийн яам, Монгол төрийг, Монголын эмч нар, эмнэлгийн байгууллагыг бүхэлд нь гутаасан бүтээл болжээ гэж хэлье. Шинжлэх ухаан, технологийн хамгийн сүүлийн үеийн ололтыг амьдралд хэрэгжүүлээд эхэлж байхад ард түмэн нь гэж тэмээтэй эмчээ хүлээн гэрийнхээ мухарт ёолон хэвтдэг хүмүүс байдаг юм гэсэн ойлголтыг дэлхий нийтэд цацаж, монголчуудаа гутаачихлаа. Энэ мэт Монголыг, монголчуудыг бүдүүлэг, мунхаг, соёл иргэншил, хөгжлөөс алслагдсан, уулын мухарт, талд хаягдсан хээрийн амьтад байдаг гэдэг ойлголтыг хүн төрөлхтөнд төрүүлдэг дэлгэцийн бүтээлүүд их. “Шар нохойн там”, “Ингэн нулимс” гээд хар бараан, сэтгэл сэрдхийлгэм, монголчууд гэж иймэрхүү зовсон, орчин ахуй нь гэж болхи, хир дагтай, дунд зууны хэв маягаараа л өдөр шөнийг өнгөрөөдөг улс бий гэдэг ойлголтыг гадны соёлтой хүмүүст өгдөг.

Уран бүтээлч, кино хийдэг гэх хэн нь мэдэгдэхгүй хүн ирээд доллар өгчихөөр манайхан мөнгө хараад нүд нь сэргээд бодож байснаас нь илүү бодитоор жүжиглэж гарна. Өгснөөс нь илүү давуулж жүжиглэсэн тэр кино, баримтат кинонуудынх нь үнэмшилтэйг яана. Үүн дээр монголчуудын шуналтай зан нь харагдаж байгаа юм. Мөнгө харвал улсынхаа нэр нүүрийг юман чинээ ч санахгүй. Гадны зураглаач, найруулагч, кино бүтээлч ирэхээр хогийн цэг дээрх хүүхдүүд, траншейны нүхээр толгойгоо гаргаж байгаа хүмүүс, гудамжинд архи хэтрүүлж хэрэглээд ухаанаа алдчихсан согтуу эрийн дүрсийг авч, зургийг нь дардаг. Уг нь энэ чинь дэлхийн аль ч оронд, томоохон хотод байдаг л үзэгдэл. Гадныхан тэр бүхнээ гаргахыг хүсдэггүй болохоос цаана нь бүхэл бүтэн гудамжны архичин, гуйлгачин, хар тамхичдын “арми”-тай улсууд зөндөө байна даг. Гэсэн ч тэднийгээ манайхан шиг ил гаргадаггүй, харуулдаг ч үгүй.

Монгол Улсыг дэлхийд энэ мэтээр буруугаар, муухайгаар сурталчилж харуулж байгаа уран бүтээл нэртэй зүйлүүдэд анхаарал хандуулж, тодорхой хэмжээгээр хянаж байх эрх уг нь төрд баймаар. Эх орны нэр хүнд, ард түмний нийтлэг ашиг сонирхлын асуудал энэ бүхэнд хамаатай. Гадны элдэв наадам, уралдаанд оролцох гэж байгаа уран бүтээл нэртэй юмнуудад шаардлага тавьж, болохгүй бол хориглоод хаячих хэрэгтэй.

Лондон руу тэмээгээр явж байгаа нэг бүсгүй байна. Туул голын хөвөөнөөс аяллаа эхлүүлсэн тэрээр 12 мянган км замыг гурван жилийн турш туулна гэж хэвлэл мэдээллээр ярьж, олон хүний анхаарлыг өөртөө татах гэж хичээж байна. Баянхонгор өнгөрөөд Говь-Алтай руу дөхөж яваа энэ бүсгүйг хилээр гарахаас нь өмнө барьж авч, аялал гэгчийг нь зогсоох хэрэгтэй. Монгол эмэгтэйчүүд өдөр тутамдаа, ажил төрөлдөө, хичээл номдоо, хүүхдээ сургууль, цэцэрлэгээс нь авахдаа ч тэмээгээр явдаг. Ерөөсөө монголчуудын өдөр тутмын хөсөг нь тэмээ юм гэдэг ойлголтыг олон улсад, Европт ойлгуулах гээд байгаа юм уу даа. Үнэндээ Монголд Н.Байгалмаа гэдэг тэр бүсгүйгээс өөр байнга тэмээ унаж явдаг эмэгтэй байхгүй шүү. Ихэнх нь байтугай бараг бүгдээрээ тэмээний нуруун дээр ч гарч үзээгүй. Говийн хүүхнүүд маань сүүлийн үед тэмээгээ биш том жийп машин хөлөглөөд л явдаг болсон тухай өмнөговийнхон өөрсдөө ярьсан шүү. Тийм байтал монголчуудыг одоо ч тэмээ унадаг, тэмээгээр л амьжиргаагаа залгуулдаг гэдэг бодлыг Европчууд төдийгүй дэлхийд гаргахаар явж буй энэ бүсгүйн аялал нь гурван сая монголчуудыг доромжилж байна. Бид сайн, муу ч “Приус” машинаа хөлөглөж, хөдөөнийхөн маань өвөлдөө “Портер”-оо, зундаа мотоциклио эр эмгүй л унаж мал аж ахуйгаа болгож яваа. Тэгтэл Н.Байгалмаа гэдэг бүсгүйг л тэмээ унадаг гэж гадныхан харахгүй. Монголын нийт хүн ам нь ердөөсөө ийм, ердийн хөсөгтэй. Тийм болохоор тэд машин тэрэг байтугай, галт тэрэг, онгоц, метро гэж мэдэхгүй. Цаашилбал хиймэл дагуул, сансар огторгуй, шинжлэх ухааныг гадарлах ч үгүй, хоёр бөхтэй тэмээтэйгээ л зууралдаж яваа ард түмэн гэж харна.

Монгол Улс Азийн цээжинд оршдог ч Ази, Европын хосолмол соёлтой, бараг европжсон орон. Гэтэл тэмээ, малтай хүчээр ойртуулж, дундад зууны төгсгөл дэх нүүдэлчдийн хэв маягаараа одоо ч байдаг гэж ойлгуулахаар улайрах нь ямар учиртай вэ. Олонд алдарших, нэр төр горилохдоо хувь хүн юу ч хийж болох ч цаана нь эх орон, улсын нэр хүнд, ард түмний ажил амьдрал, бодит үнэн бий гэдгийг яав ч мартаж боломгүй.

Монголын нэрийг гутаах, дорд харагдуулах гэсэн амьтад үгүй ээ мөн олон юм аа, мундахгүй их юм. Монгол гэхээр бүгд морь, тэмээ унана. Хийдэг ажил нь тэмээ нь ботгоо голчихоор морин хуурч гэдэг хүнийг олж авчрахаар өнөө ардын язгуур урлагийн хачин хачин дуу чимээ гаргадаг хөгжмийн зэмсгээ дуугаргаж, дуу хоолойгоо янз бүрээр цангинуулна. Тэр хооронд бяцхан охин нь бүргэдээ мөрөн дээрээ суулгаж аваад уул руу гараад ан хийж туулай, үнэг мэтийн амьтад олж ирж гэр орныхноо тэжээнэ. Тэгж байтал тэмээ, морь унасан эмч орж ирээд өвчтэй байгаа хэн нэгэнд нь мэс засал хийчихнэ. Монголын нэрийг гутааж байгаа хүмүүс яг л ийм байдлаар улсаа дэлхийд таниулж, зураг хөргөө авахуулж, кино хийцгээж, аялал зохион байгуулж байна. Өөрсдийнхөө аль л гажигтай, согогтой талыг дэлхийд харуулах гэж зорих юм. Хувийн нэр төр, ашиг сонирхлын үүднээс Монголыг гутаан доромжилж, дорд үзэгдүүлэх эрх хэнд ч байхгүй. Бид хайрлах нэртэй, хамгаалах эх оронтой баймаар байна. Кино хийж мөнгө, нэр сүр олох гэж байгаа өөрийн болон өрөөлийн улсууд Монголыг, бүдүүлэгчүүдийн туйл, соёл иргэншлээс хол, хүн төрөлхтний боловсон бүхнээс тусгаарлагдсан, уулын жалга, мухарт шигдсэн мутацид орчихсон хүн амтай орон шиг харагдуулж гутааж байна. “Буруу эргэлт” гэж аймшгийн киноны айхавтар зүстэй, хүн аймаар юмнууд шиг л харагдуулж, дэлхий дахинаа биднийг доромжлоод, дорд үзэгдүүлээд байна шүү. Бид тийм биш биз дээ?