Month: December 2017

“Монгол тусгаар тогтносон улс” ард түмний санал асуулгын үеэр. 1946 оны 10 дугаар сарын 20-ны өдөр

Сайнаасаа мууг их үзсэн нь улс төрд тэсч үлддэгийн сонгодог жишээ бол Х.Чойбалсан юм. 1930-аад оны эхээр Мал, тариалангийн яамны сайд байсан Х.Чойбалсан “Лхүмбийн хэрэг”-т сэжиглэгдэн Москва руу ачигджээ. Тэнд очоод нэлээн хэдэн сар сураггүй болсон байдаг. Тэгснээ гэнэт гарч ирээд Москвад тухайн үеийн Дотоодын хамгаалах газрын дарга байсан Гиваапил, Бадрах нарыг өөрийн биеэр байцаасан баримт Оросын архиваас олдсон байдаг юм. Гиваапилын байцаалтын протокол дотор “Чойбалсаан, та ноднин энд, миний адил Лхүмбийн хэрэгт холбогдоод сууж байсан биздээ…” хэмээн ярьсан нь мэдүүлэгт үлджээ. Энэ нь түүнийг бас баригдаж, байцаагдаж байсныг гэрчилдэг. Ингэж үйлээ үзэхдээ оросын чекистүүдийн шалгуурыг давж, сураггүй байх хугацаандаа нууцаар бэлтгэгдэж, эргээд хамт хоригдож байсан нөхдөө байцаан үнэнчээ оросуудад баталснаар Кремлийн итгэлт хүн болох замаа засч эхэлсэн бололтой.

Эндээс хойших түүний замнал их удирдагч, чимэг болон хайрлагдсан Чойбалсан болтлоо өндрөө авч, их хэлмэгдүүлэлт дундуур туучсан болой. Энэ хүн яагаад Монголыг бүтээлцсэн байхав. Хүний төлөвших, үнэнийг ойлгох, хүнд байдлаас өөрийгөө авч гарах гээд олон процесс болсон нь мэдээж. Өөртөө баараггүй үнэнч хүнийг олох Москвагийн болзлыг нэгэнт хангасан түүнд Сталин талтай буйгаа илтгэсэн нэгэн үйл явдал болсон нь нэр нөлөөгөө төдийлөн тогтоож чадаагүй Монголын жижигхэн дарга нарын нэг Х.Чойбалсангийн нэр дээр олон тооны “Газ” суудлын машиныг хойноос ирүүлсэн явдал байлаа. Түүнийг нь мань эр баруун солгойгүй тарааж байсан нь тухайн үеийн төрийн удирдлагад нэр нөлөөгөө тэлэх нэг хэлбэр нь болж байлаа. Энэ мэтээр Х.Чойбалсан нөлөөгөө тэлсээр “Монголын Сталин” болсон. Тэрээр 1940 онд Лениний одонгоор шагнуулах хүртлээ юу эсийг хийснийг энд дурдах нь илүүц биз. Нэртэй зарим нэг судлаачид, түүхчдийн их гэгээнээр харснаар бол Монголын тусгаар тогтнолыг авч гарахын тулд гэж дүгнэсэн байдаг. Түүний энэ хүртэлх замналд сайн муу бүхэн холилдон байсныг үгүйсгэх аргагүй билээ. Эцсийн дүндээ 1941 он гэхэд ардын хувьсгалын анхны долоогоос ердөө Х.Чойбалсан л цор ганцаараа үлдсэн байлаа.

Шинээр тавигдсан төмөр замын шугамыг хүлээн авах комисс явж байгаа нь. Зүүн гар талаас гурав дахь нь маршал Чойбалсан.

Гар дотроо хумьж атгасан Монголыг Х.Чойбалсан хэрхэн авч явав. Ав хомрог бүхэн дуусах шатандаа орсон үед тэрбээр Москва руу нүүр бардам очжээ. Тэр үнэнчээ нэгэнт баталсан болохоор “юм” гуйх нүүртэй байлаа. Хамгийн эхэнд Улаанбаатар хүртэлх төмөр замыг тавиулах, Мах комбинаттай болох, Цементийн завод байгуулах… гэхчлэн улс орны нийгэм эдийн засагт дорвитой өөрчлөлт авчрах өчнөөн бүтээн байгуулалт хийж өгөхийг Сталинаас гуйсан юм. Энэ үед Монгол нь 65 сая рублийн бараа ЗХУ-д гаргаж, 75 сая рублийн бараа худалдаж авдаг байсан баримт бий. Өнөөх алдарт “Малаа 200 саяд хүргэ” гэсэн Сталины захиас энэ айлчлалын үеэр болжээ. 1940 онд монголчууд 30 мянган тонн хонины ноос, мянган тонн тэмээний ноос, мянган тонн ямааны ноолуур бэлтгэж ЗХУ-д худалдахыг Сталин, Молотов нарын зүгээс хүсчээ. Энэ бүхэн бол Монгол Улсын хувьд төр засгийнх нь зүгээс албан ёсоор анх удаа хийсэн эдийн засгийн томоохон гэрээ хэлэлцээрүүд байлаа. Эндээс их зүйл эхэлсэн юм. Мөн Х.Чойбалсангийн оролцоо, зүтгэлээр Монгол улс үндэсний армитай, цэргийн мэргэжилтнүүд, зэвсэг техниктэй болох эхлэл тавигдсан нь том үйл хэрэг байлаа. Мэдээж үүнд Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн үүрэг оролцоо их. Монголын армийг улс төрийн талаас нь Воронин бэлтгэв. И.А.Плиев боловсон хүчнийг хариуцав. Алдарт Рокоссовский анхны морин хороог дасгалжуулав, В.А.Судец монголын армийн анхны нисэх хүчнийг байгуулав. Нийт цэргийн зардлыг хоёр дахин нэмж, цэргийн тоог 30 хувиар өсгөв. Зэвсэг техник 40 хувиар нэмэгдэж, цэргийн албыг гурван жил болгожээ. Энэ бүхэн бол үнэндээ цэрэг армийн стратегийн хувьд дэвшил, Монгол гэж тусгаар орон, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх эсэх торгон цаг үед том үйл явц байсныг өнөөдрийн бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой юм. Яалт ч үгүй хорьдугаар зуунд Монголыг бүтээлцэхэд орсон хувь нэмрийн нэг мөн.

Дэлхийн хоёрдугаар дайн, Ялтын хэлэлцээр, Хятад-Оросын харилцаа, дэлхийн томчуудын ойлголцолд хүрсэн алдарт уулзалтууд… тэр бүгд дээр Гадаад Монголын тусгаар тогтнолын асуудлыг Сталин ярьж, сануулж байсныг Х.Чойбалсантай холбож ойлгох ёстой. Тэр том акулуудын дэргэд жижигхэн Монголын удирдагч яаж ч харагдах билээ. Гэхдээ тэрбээр Монголын тусгаар тогтнолын асуудалд үргэлж санаа тавьсаар байсан нь түүхэн үнэн. Х.Чойбалсан хэзээ ч Оросод дагаар орох асуудлыг Ю.Цэдэнбал шиг босгож байгаагүй. 1945 оны зургадугаар сард Сталин, Хятадын талд Гадаад Монголын тусгаар тогтнолын ээлжит асуудлыг дахин тавихад тэд үхтлээ айжээ. Энэ мөчид сахалтай удирдагч Ялтын гэрээг тэдэнд сануулж, хэрэвзээ Гадаад Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй бол СССР нь японд дайн зарлахгүй гэдгээ мэдэгдэж, шантааж хийсэн нь юм. Мэдээж Сталины хувьд Монгол нь түүний цэрэг стратегийн жийргэвч байх эрх ашиг нь бидний тусгаар тогтносон байх статусыг дэмжих шалтгаан байсан ч эцсийн үр дүндээ өнөөдөр Монгол Улсад ашигтайгаар л туссан байдаг. Үүнийг тэр үеийн Монголын удирдагч Х.Чойбалсантай холбож үзэхгүй өөр хэнтэй холбох юм. Үүгээрээ тэрбээр Монголыг бүтээлцсэн хүний нэг мөн. Энэ олон үйл явдлын эцэст Сталины зүгээс Х.Чойбалсанг долдугаар сарын 4-нд Москвад дуудаж, угтаж авахдаа хүндэт харуул жагсаан, бүх томчууд нь тосч, олон улсад тусгаар тогтносон Монгол Улсын удирдагчийг хүлээн авч харагдсан нь дэлхийд Монголыг зөв, бие даасан харуулах үнэ цэнтэй үйл хэрэг болжээ. Улмаар 1945 оны чөлөөлөх дайнд Х.Чойбалсан Монголын 21 мянган залууг армид элсүүлэн дайнд оруулж, хятадыг японы түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөх үйл хэрэгт оролцсон нь тусгаар улс гэдгээ их хятадад харуулж чадсан онцгой хэрэг болсон юм. 1945 оны чөлөөлөх дайн дууссаны дараа Оросын дотоодын цэргийн төмөр замын ангиудыг оруулж Монголд төмөр замын ажлыг цаг алдалгүй эхлүүлсэн нь ч онцгой. Үүгээрээ тэрбээр улсынхаа энх цагийн бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлсэн билээ. Энэ үеэс Х.Чойбалсан эх орныхоо улс ардын аж ахуйн салбар, боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн хөгжилд онцгойлон анхаарч, удирдагчийнхаа хоёр дахь үеийг эхлүүлжээ гэж хардаг.

Х.Чойбалсангийн шийдвэрээр Монголын арми 1945 онд Хятадыг Японы түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөх дайнд оролцож Жэхэ хот хүрсэн нь Монголыг тусгаар тогтносон улс хэмээн Хятад хүлээн зөвшөөрөхөд онцгой нөлөө үзүүлсэн юм. 1945 оны наймдугаар сар. Цагаан хэрэм. Маршал Х.Чойбалсан Орос, Монголын цэргийн дарга нарын хамт

Х.Чойбалсангийн удирдлагад байсан энэ цаг үеийн хамгийн том, хамгийн гайхамшигтай үйл хэрэг бол 1945 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр “Гадаад Монгол тусгаар тогтнолынхоо төлөө байна” гэсэн ард түмний санал асуулга байв. Мэдээж Монголын ард түмний 98,4 хувь нь тусгаар тогтнолынхоо төлөө санал өгсөн юм. Чан Кайшигийн хувьд ийм тодорхой зүйлээр болзол тавьсан нь хожмоо хятадуудад бэлэн тайлбар хийх бололцоо гаргах үүднээс л хийсэн зүйл болов уу. Зэрэгцээд Сталингийн хувьд хятадуудын шаардлагаар “Ирээдүйд Гадаад Монголыг СССР-ын бүрэлдэхүүнд оруулахгүй” гэсэн үүрэг авсан юм билээ. Энэ бүхэн бол нийт монголчуудын хувьд үнэхээр түүхэн үйл явдал билээ.

Санал асуулгын дүнг үндэслэн Хятадын зүгээс БНМАУ-ыг 1946 оны нэгдүгээр сарын 6-нд албан ёсоор хүлээн зөвшөөрлөө. Үүнээс хоёр сарын дараа Москвад Монгол-Зөвлөлтийн найрамдал, харилцан туслалцах гэрээг байгуулсан нь Зөвлөлт Оросоос үнэндээ анх удаа тусгаар тогтнолыг маань хүлээн зөвшөөрсөн албан гэрээ байлаа. Залгуулаад Монгол дахь Зөвлөлт Оросын төлөөлөгчийн газрыг Онц бөгөөд Бүрэн Эрхт Элчин сайдын яам нэртэй болгов. Энэ жишгээр 1950 он гэхэд манайтай Хойд Солонгос, Хойд Вьетнам, Польш, Чех, Унгар, Румын… зэрэг орнууд дипломат харилцаа анхлан тогтоолоо. Ийнхүү нийт монголчуудын 250 жилийн туршид хүсч мөрөөдсөн зүйл Х.Чойбалсангийн үед биелэлээ олж Тусгаар тогтносон бүрэн эрхт улс боллоо. Ээдрээ түвэгтэй хорьдугаар зуунд Хорлоогийн Чойбалсан гал усны гашуун зовлон дундуур туучин байж Монголыг үүнээс илүү хэрхэн бүтээлцэх билээ.

Өнөөдөр бидний үеийнхэн Х.Чойбалсангийн үед олж авсан тусгаар тогтнол, хил хязгаар дотроо бор гэртээ богд, хар гэртээ хаан царайлан, будаагаа булаацалдан, хоорондоо хэмлэлдэн, өөрсдийн эрхээр уйлж, өөрсдийн эрхээр дуулан, монгол хэмээх нэрийг сайн муугаар дуудуулан амьдарч байна. Ингэж амьдран буй нь өөрөө аз жаргал юм. Энэ эрх дураар амьдрах боломжийг үлдээх гэж эх орончид их хядлага, уй гашуу, доромжлол, жижиг улс байхын зовлонг үзэж, тэмцэн сөрж, шүд зуун зүтгэжээ. Түүний нэгэн тусгал бол яах аргагүй Хорлоогийн Чойбалсан юм. Тэрбээр түүхэнд арилшгүй мөрөө үлдээсэн удирдагч мөн билээ.

-АУДИТЫН ШАЛГАЛТААР 14.8 ТЭРБУМ ТӨГРӨГИЙН ЗӨРЧИЛ ИЛЭРЧ, ЭРСДЭЛИЙН ҮНЭЛГЭЭ ХИЙХЭЭР БОЛЖЭЭ-

Аудитын шалгалтын дүнгийн талаар албан эх сурвалжаас авсан мэдээллээр “АСЕМ”-ын уулзалтыг зохион байгуулсан хүмүүс хувьдаа их хэмжээний мөнгө завшсан байж болзошгүй ноцтой баримт шалгалтын явцад тогтоогдсон гэдгийг онцолж байв. Ирсэн зочид буух буудал, цагаан хэрэглэлээс эхлээд хоол унд, унаа тэрэг, хуралд оролцож байгаа орнуудын туг далбаа, үзэг бал, бэлэг дурсгалын зүйлс, зөөгч, жолооч нарын хувцас, хамгаалагч нарт тусгайлан хийсэн хувцас гээд бүх зүйлийг зах зээлийн үнээс хэд дахин өндөр үнээр худалдан авсан гэх ноцтой зөрчил шалгалтын явцад илэрсэн байдаг аж. Үүнийг холбогдох газрууд нэлээд нууцалж байгаа гэх мэдээлэл байна. “АСЕМ”-ыг зохион байгуулсан Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын ажилтнууд, Гадаад харилцааны яамны дарга нар хамгийн их “шахаа” хийсэн байдаг гэнэ. Зөвхөн “АСЕМ”-ын лого бүхий арьсан цүнх, үзэгний гэрийг гэхэд нэг хүн нь хариуцсан байдаг аж. Гэхдээ маш өндөр үнээр захиалга өгч хийлгэсэн хэмээн тайландаа дурдсан байна. Харин хурлын танхимд ашиглагдах ширээ сандал, дэлгэц, бусад шаардлагатай чихэвч, микрафон зэрэг тоног төхөөрөмжийг нэг хүн нь хариуцсан байгаа гэнэ. “АСЕМ”-ыг ерөнхий том зургаар нь харвал Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Гадаад харилцааны яамны цөөн хэдэн удирдах албан тушаалтан бүхий алба хаагчид бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлэх нэрийн дор бүх ажлуудыг нь хувааж аваад дундаас нь онц их хэмжээний мөнгө “идсэн” байж болзошгүй гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл харагдаад байгаа аж. Ямар ч хүн харсан шууд л улсын мөнгийг хувьдаа завшсан байх гэсэн хардлага төрөхөөр санхүүгийн тайлан тооцоог компани аж ахуйн нэгжүүд гаргажээ. Дээрх зүйлсийг батлах мэт ноцтой зүйл нь АСЕМ-д шаардлагатай зүйлс худалдан авахдаа бараа, ажил, үйлчилгээг нээлттэй тендер шалгаруулалтын журмыг зөрчиж шууд худалдан авалт хийсэн гэдгийг Үндэсний аудитын газраас мэдэгдсэн юм.

НЭГ АВТОБУСЫГ 302 САЯ ТӨГРӨГӨӨР ХУДАЛДАН АВЧЭЭ

АСЕМ-д зориулж, БНСУ-аас 45 хүний суудалтай 43 автобус худалдан авсан байдаг. Өнөөдрийн ханшаар 13.7 тэрбум төгрөгийн өртөг бүхий 43 автобусыг БНСУ-ын “Хьюндай” компаниас тусгай захиалга өгч, худалдан авсан байдаг. Автобусуудыг Солонгосын “Экзим” банкны хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр худалдан авах гэрээ хэлэлцээр хийсэн гэнэ. “Экзим” банкнаас 5.5 сая ам.долларын зээл авчээ. Санхүүгийн шалгалтаар автобус тус бүрийг 302 сая төгрөгөөр худалдаж авсан нь тогтоогдсон байна. Шуудхан хэлэхэд, дэлхийд хаана ч байхгүй хэт өндөр үнээр автобус худалдаж авсан болох нь шалгалтын явцад тогтоогджээ. Хэдэн жилийн өмнө нийтийн тээврийн салбарт шинэчлэл хийж 400 гаруй автобус шинээр худалдан авч байсан. Тухайн үед 400 гаруй автобусыг 38 тэрбум төгрөгөөр буюу нэг автобусыг 65 сая төгрөгөөр худалдан авсан байдаг. Гэтэл “АСЕМ”-д зориулж, БНСУ-аас 45 хүний суудалтай 43 автобусыг дээрх автобуснаас хэд дахин өндөр үнээр худалдаж авсан байгаа нь холбогдох албан тушаалтнууд үүнээс онц их хэмжээний мөнгө хувьдаа завшсан байж болзошгүй гэх ноцтой санхүүгийн баримт илрээд байгаа гэдгийг албаны эх сурвалж онцолж байсан юм. БНСУ-ын “Хьюндай” компани сүүлийн арав гаруй жилд худалдаанд гаргасан автобусныхаа үнийг нэмээгүй гэх мэдээлэл байгаа аж. Тиймээс “АСЕМ”-д зориулж БНСУ-аас 43 автобус авахдаа есөн тэрбум төгрөг хувьдаа завшсан байж болзошгүй нөхцөл байдал бий болоод байгаа гэнэ. Үүнийг батлах нэг зүйл нь “АСЕМ”-д хэрэглэсэн 43 автобус Засгийн газрын автобаазын хашаанд хоёр жил гаруйн хугацаанд ашиглагдаагүй, тоос шороондоо дарагдаад “хэвтэж” байгаа юм. Уг нь нийтийн тээврийн компаниудад хөнгөлөлттэй үнээр өгөх асуудал яригдсан байна. Гэвч нийтийн тээврийн компаниуд “Тэнгэрт тулсан үнэтэй автобус манай компани худалдан авч чадахгүй. 65 сая төгрөгөөр худалдан авах автобусыг 300 гаруй сая төгрөгөөр худалдаж аваад яах юм. Ашиг гарахгүй шүү дээ. Алт, мөнгөөр тоног төхөөрөмжийг нь хийгээгүй юм бол яахаараа ийм өндөр үнэтэй байдаг юм бэ. Тэгж насан туршдаа өрөнд орохоо больё” гэх хариуг өгөөд шинэ автобусыг зээлээр авахаас бүгд татгалзжээ. Үүнээс болоод Сангийн яам “гологдсон” 43 автобусыг хааш нь ч өгч чадахгүй гацаанд орсон гэнэ.

БУЦАЛТГҮЙ ТУСЛАМЖААР ИРСЭН ТАВИЛГЫГ ТАРААЖ, О.ЗАЯАМАНДАХ ОРЧУУЛГЫН ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖИЙГ “НЬЮ ТЕРРАВОКС” КОМПАНИД БЭЛЭГЛЭВ

“Ази, Европын дээд түвшний арваннэгдүгээр уулзалт “АСЕМ”-ын хурал дуусч, ирсэн зочид төлөөлөгч буцсан. Их юмны том хаялга гэдэг шиг л зочид, төлөөлөгчдийн хэрэглэж байсан бүх зүйл хэвээрээ шахуу үлдсэн нь тодорхой. Үүнийг Гадаад харилцааны яамныхан сайдаасаа эхлээд эрх мэдэл албан тушаалаа урвуулан ашиглаж үрэн таран хийжээ. Үндэсний аудитын газраас шалгалтаар илэрсэн зөрчлөөс дурдвал Ази, Европын дээд түвшний арваннэгдүгээр уулзалт “АСЕМ”-ыг зохион байгуулах үйл ажиллагаанд зориулж БНХАУ-ын буцалтгүй тусламжаар ирсэн 578 иж бүрдэл зочид буудлын тавилга, цагаан хэрэглэлийг Гадаад харилцааны яамныхан гурван аж ахуйн нэгж, 21 иргэнд бэлэн мөнгөөр болон зээлээр худалджээ. Мөн 4787 ширхэг албан тасалгааны тавилга, тоног төхөөрөмж /сандал, ширээ, буйдан, хурлын танхимын иж бүрдэл/-ийг 33 төрийн байгууллагад шилжүүлсэн байна. Дипломат байгууллагын үйлчилгээ эрхлэх газрын захирал О.Заяамандах нь 2016 оны долдугаар сарын 19-ний өдөр “НЬЮ ТЕРРАВОКС” ХХК-тай БНХАУ-ын буцалтгүй тусламжаар ирсэн 6955 нэгж орчуулгын тоног төхөөрөмжийг түрээслүүлэхээр гурван жилийн хугацаатай “Тоног төхөөрөмж түрээслэх, түрээслүүлэх гэрээ” байгуулсан байна. Тус гэрээнд түрээслэгч тал нь гэрээний хугацаанд түрээслүүлэгч талаас зохион байгуулах арга хэмжээг өөрийн зардлаар үнэ төлбөргүйгээр хариуцан ажиллаж, гэрээний хугацаа дуусснаар тоног төхөөрөмж түрээслэгч талд үнэ төлбөргүйгээр шилжихээр түрээсийн төлбөрийг тусгасан байна. Өөрөөр хэлбэл, О.Заяамандах “НЬЮ ТЕРРАВОКС” ХХК-нд 6955 нэгж орчуулгын тоног төхөөрөмжийг түрээс нэрийн дор шууд бэлгэнд өгчихсөн байх юм.

785 ШИРХЭГ ТАВИЛГЫГ 103.0 САЯ ТӨГРӨГӨӨР ХУДАЛДСНААС ЗУРГААН САЯ ТӨГРӨГ Л ЭРГҮҮЛЭН АВЧЭЭ

БНХАУ-ын буцалтгүй тусламжаар ирсэн 5572 нэгж ширхэг албан тасалгааны тавилга, тоног төхөөрөмж /сандал, ширээ, буйдан, хурлын танхимын иж бүрдэл/-өөс 4787 ширхэгийг 33 төрийн байгууллагуудад тэдний хүсэлт болон Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газрын даргын албан бус шийдвэр /цохолт/-ээр үнэ төлбөргүй шилжүүлсэн, иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд 785 ширхэг тавилгыг 103.0 сая төгрөгөөр худалдснаас 97.3 сая төгрөгийн төлбөрийг аваагүй байна.Өөрөөр хэлбэл, 785 ширхэг сүүлийн үеийн загвар бүхий үнэтэй тавилгыг ийн тараачихсан хэрэг. Худалдан борлуулсан гэх боловч ердөө зургаан сая гаруй төгрөг авсан байдалтай байгааг илрүүлжээ. “АСЕМ”-ын үйл ажиллагаанд зарцуулахаар батлагдсан төсвөөс 70.4 сая төгрөгийг ГХЯ-ны сайд, ажилтнуудын тус үйл ажиллагааг зохион байгуулахтай холбогдолгүй гадаад томилолтын арга хэмжээнд, 117.9 сая төгрөгийг ГХЯ-ны байр болон гаднах талбайн засварт зарцуулсан зөрчил ч мөн илэрчээ.

ТЕНДЕР ЗАРЛАЛГҮЙ ХУДАЛДАН АВАЛТ ХИЙЖ, БУЦАЛТГҮЙ ТУСЛАМЖААР ИРСЭН ЗҮЙЛСИЙГ ТАРААСАН ЗӨРЧИЛД ЭРСДЭЛИЙН ШАЛГАЛТ ХИЙНЭ

Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 22-ны өдрийн 63/37 дугаар зөвлөмж, 2016 оны гуравдугаар сарын 10-ны өдрийн 4/77 дугаар албан бичгээр ГХЯ-д ирүүлсэн чиглэлийн дагуу “АСЕМ”-ын үйл ажиллагаанд зарцуулахаар батлагдсан төсвөөс 12.429.6 сая төгрөгийн бараа, ажил, үйлчилгээний ханган нийлүүлэгч, гүйцэтгэгчтэй “шууд” худалдан авах гэрээ байгуулан ажилласан байна.Гадаад харилцааны яам “АСЕМ”-ыг зохион байгуулах үйл ажиллагаанд зориулж БНХАУ-ын буцалтгүй тусламжаар ирсэн хөрөнгөөс Төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газрын шийдвэргүй хувь хүн, аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад 1.2 тэрбум төгрөгөөр худалдсан, 1.9 тэрбум төгрөгийн /гаалийн үнэлгээгээр/ орчуулгын тоног төхөөрөмжийг түрээслүүлсэн, 12.4 тэрбум төгрөгийн бараа, ажил, үйлчилгээг нээлттэй тендер шалгаруулалтын журмыг зөрчиж шууд худалдан авалт хийсэн нь хамгийн ноцтой зөрчил гэдгийг эх сурвалж онцолж байв.

ЭРСДЭЛИЙН АУДИТ ХИЙСНИЙ ДАРАА “АСЕМ”-ЫНХУРЛЫГ ЗОХИОН БАЙГУУЛСАН ХҮМҮҮСИЙГ АТГ, ЦАГДАА НАР ХЭРЭГ ҮҮСГЭН ШАЛГАЖ ЭХЛЭХ БОЛОЛТОЙ

Санхүүгийн тайлангийн болон гүйцэтгэлийн аудитаар АСЕМ-ийн үйл ажиллагааг зохион байгуулж явуулсантай холбоотой зөрчлүүд илэрч байгаа учраас Үндэсний аудитын газраас эрсдэлийн аудит хийхээр болжээ. Эрсдэлийн аудитын шалгалтаар дээрх зөрчлүүдийг дахин баталсан тохиолдолд хууль хяналтын байгууллага холбогдох хүмүүст эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгах юм байна. Өөрөөр хэлбэл, Мөрдөн байцаах газрын эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс, АТГ-ын мөрдөн байцаах албаныхан “АСЕМ”-ын хурлыг зохион байгуулсан тухайн үеийн Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын томоохон албан тушаалтнууд, Гадаад харилцааны сайд болоод бусад томоохон албан тушаалтнуудыг шалгах, дээрх үйл ажиллагаатай холбоотой баримт бүрдүүлэх нөхцөл байдал бүрдээд байгаа гэдгийг албаны эх сурвалж онцолж байсан юм. “АСЕМ” хурлын үеэр Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын гэрэл зурагчнаас эхлээд бүх дарга, мэргэжилтнүүд нь тэрбумтан болсон гэх мэдээлэл ч цацагдаад байгаа. Хэрэв АТГ-аас Ерөнхийлөгчийн тамгын газар, Гадаад харилцааны яамны хүмүүст эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгавал араасаа маш олон хүн, компани аж ахуй нэгж шалгагдах нь тодорхой юм.

“Зээлийн хүүг бууруулах үндэсний стратеги” зөвлөлдөх уулзалт өчигдөр зохион байгуулагдлаа. Зөвлөлдөх уулзалтын үеэр зарим эдийн засагчид банкны зээлийн хүүг бууруулах хэрэгтэй, бууруулах нэн шаардлага үүсээд байна гэж байсан бол зарим нь эдийн засгийн хямралтай ийм хүнд нөхцөлд зээлийн хүү бууруулах ямар ч боломж байдаггүй юм. Эдийн засгаа солонгоруулан хөгжүүлж байж зээлийн хүүг бууруулах боломжтой. Гадны өндөр хөгжилтэй орнуудын банкны зээлийн хүүтэй бид өөрсдийгөө харьцуулаад байх шаардлага байхгүй бөгөөд улстөрийн тогтворгүй, бодлогогүй байдал зээлийн хүү буурах боломжгүй шалтгаануудын нэг болсоор байна гэх зэргийг онцолж байлаа.

Мөн үүнээс гадна Монголбанк 1990-ээд онд гаргасан хоцрогдсон хууль, дүрэм журмаа одоог хүртэл хэрэгжүүлсээр байгаа. Нийгэм эдийн засгийн нөхцөл, хөгжил дэвшилд тохируулан юуг ч өөрчилдөггүй, юу ч хийдэггүй нь банкны хүүг өндөр байлгах шалтгаан болсон хэмээн шүүмжлэх хүн ч байлаа.

Ер нь нэг хэсэг нь банкны хүүг бууруулж байж, эдийн засаг сэргэн тогтворжино, иргэдийн амьдрал сайжирна, ажлын байр бий болж, аж ахуй нэгжүүд хөгжинө гэж байх юм. Харин нөгөө хэсэг нь эхлээд эдийн засгийн суурь боломжоо сайжруулж, улс төр нийгмийн байдлыг тогтворжуулаад, эдийн засаг сэргэсэн үед банкны хүүг бууруулах боломжтой гэв.

Харин бизнес эрхлэгчид болон эмэгтэйчүүдийн зөвлөл зэрэг иргэний нийгмийн байгууллагууд болохоор зээлийн хүү бууруулахыг шаардаж, хүлээсээр байгаа гэнэ. Мөн иргэний нийгмийн байгууллагынханд бараг ямар ч банк зээл олгохыг хүсдэггүй, зээл авах эрхтэй иргэний тооноос хассан байдагт бухимдалтай байдаг гэдгийг илэрхийлж байлаа.

Хэлэлцүүлгийн үеэр “Ган хийц” компанийн Ерөнхий захирал М.Даваасүрэн ярихдаа “Монголбанк арилжааны банктай холбоотой эрхзүйн актаа нэг сайн хянаад үз. Эдийн засаг хөгжөөд шал өөр болчихсон байхад зохицуулалт гэж юу ч хийхгүй байна. Олон зүйлийг өөрчлөх хэрэгтэй. Өөрчлөхгүйгээр хүнээс авдаг, шулдаг хэвээр байна. 1990-2000 онд хүнээс юм авдаг хоточ банхрууд их байсан. Тэр үед төр баахан банк дампууруулсан. Яг тэр үеийнхээрээ байгаа. Одоогийн дүрэм, журмуудаас чинь авах юм юу ч алга. Дүрмээ олигтойхон өөрчлөөд, зах зээлийн эдийн засагт тохируулаач. Айгаад байлгүй гадны банк оруулаад ирэх хэрэгтэй, гадны банк оруулж бизнес эрхлэгчид, ард түмэнд бага хүү төлөх боломж олго” гэлээ.

Одоогийн байдлаар жижиг бизнес эрхлэгчид арилжааны банкуудаас жилийн 26 орчим хувийн хүүтэй мөнгө зээлж байгаа бол дундаж хэмжээний бизнес эрхлэгчид 16-17 орчим хувийн хүүтэй байгаа. Харин томоохон бизнес эрхлэгчдэд банк жилийн 5-7 хувийн хүүтэй мөнгө зээлдэг. Мөнгө зээлдэгчдийн 0.1 хувь нь гадаадын томоохон хөрөнгө оруулагчид бөгөөд тэд жилийн 1-4-хэн хувийн хүүтэй мөнгө авч хэрэглэж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголд ийм тэгш бус зээлийн орчинд бид бизнес хийж байна гэдгийг ажил олгогчдын төлөөлөл онцоллоо.

Мөн энэ үеэр Монголын ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооны дэд Ерөнхийлөгч Х.Ганбаатар ярихдаа “Монголчуудын 1.2 хувь нь зээл авч бизнес эрхэлж бусдыгаа тэжээж байгаа. Тэд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 70 хувийг бүрдүүлж байгаа юм. 1990-1992 онд иргэд авсан зээлээрээ савхи, нэхий зэрэг ахуйн хэрэглэлээ авчихдаг байж. Харин 1990-2007 онд болохоор байшин, машин зэрэгт зээлээр авсан мөнгөө зарцуулдаг байжээ. Гэтэл 2007 оноос хойш зээлийг ахуйн зүйлд зориулахаа больсон. Зээл авч байгаа хүмүүс үйлдвэрлэл, бизнесээ өргөтгөх чиглэлд ашиглаж байна. Тиймээс зээлийн нөхцөлийг зөв болгож, бизнес эрхлэгчдээ дэмжих хэрэгтэй. Бизнес эрхлэхэд ямар хүндрэл гарч байна гэж асуухад судалгаанд оролцогчдын 70 хувь нь зээлийн хугацаа бага, хүү өндөр зээл авахад маш их хүнд сурталтай, дарамт шахалт ихтэй гэсэн байгаа юм.

Мөн үүнээс гадна барьцааны үнэлэх стандарт гэж тавигдаагүй. Банкны эдийн засагчид банкны болон зээлдэгчийн эрх ашгийг хоёуланг нь уялдуулан хамгаалах ёстой. Гэтэл тэд өөрийгөө дарга боллоо, эзэн боллоо гэж бодон зээлдэгчидтэй нохой шиг харьцдаг. Зээлдэгчийн эрх ашгийг хамгаалах тухай ойлголт манайд алга. Манай банкирууд банкирын сэтгэлгээгээр биш, зээлээр бизнесийг дэмждэг биш, нягтлан бодохын, няравын сэтгэлгээтэйгээр банкны үйл ажиллагааг явуулдаг” гэх зэргийг тэрбээр онцолж байлаа.

Монголбанкны бодлогын хүү өндөр. Монголбанкны бодлогын хүү гэдэг бол төв банкны явуулдаг гол үндсэн хэрэгсэл, үүнээс үүдээд хадгаламжийн хүү өндөр байна. Зээлийн эх үүсвэр дутагдалтай. Арилжааны банкууд дээр ч гэсэн хүндрэлтэй талууд байгаа. Монголын арилжааны банкуудад зээлдэгчдэд туслах дэмжих, эдийн засгийн хувьд чадавхжуулах зүйл байхгүй. Хадгаламжийн хүү өндөр байна, валютын ханш их хэлбэлзэж байна. Монголбанкны бодлогын хүү 12 хувь мөртлөө зээлийн баталгааны сан гэж байхгүй” гэх зэрэг байр суурийг Ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооноос хэлж байлаа.

Мөн тэд зээл аваад, сайн бүтээгдэхүүн гаргаад эхэлчихсэн ч эдийн засгийн хямралаас болоод бараа бүтээгдэхүүн нь борлогдохгүй байгаа аж ахуй нэгжүүдийн зээл төлөлтийг гурван жилээр хойшлуулаад өгөх хэрэгтэй, аж ахуй нэгжүүдэд сэхээ өгмөөр байна гэх санал хэлж байв.

Харин Монголбанкны судалгаа, статистикийн газрын дарга Д.Ган-Очир энэ үеэр тайлбар өгөхдөө “Эдийн засгийг тогтворжуулж, төрөлжүүлэх шаардлагатай байна. Төр нь хувийн хэвшлээ дэмжээд төрөлжүүлэх хэрэгтэй. Банкны зээлийн хүү өндөр байгаа нь аж үйлдвэржилт санхүүгийн салбарын зээлийн хүү, хадгаламжийн хүү өндөр байгаатай холбоотой. Хэт хавтгайруулан мөнгө тараадаг, суурь биш урсгал шинж чанартай зарцуулалтууд хийдэг. Суурь эдийн засгийн бүтэц болох тээвэрлэлтийн асуудлууд, дэд бүтэц зэрэгт хөрөнгө оруулдаггүй. Ганцхан уул уурхайн эдийн засагт түшиглэсэн зэрэг нь эдийн засгийн байдал, зээлийн хүү буурахгүй байх шалтгаанд нөлөөлж байгаа юм. 1990 оноос өмнө хийж чаддаг байсан зүйлсээ манайхан хийж чадахгүй болчихлоо гэх санал гарч байна. Мөн валютын ханш хэлбэлзэлтэй нь үнэн. Угаас манайх сүүлийн 27 жилд лав хангалттай валютын нөөцтэй байгаагүй. Хамгийн их нөөцтэй болсон үе нь “Чингис” бонд орж ирсэн үе. Гэхдээ хамгийн ихдээ 5.5 сарын хэрэгцээгээ хангах нөөцтэй байлаа. Монгол шиг ийм бага валютын нөөцтэй улс дэлхийд байхгүй. Энэ нь мөн олон хүчин зүйлтэй холбоотой” гэх зэргийг онцолж байсан юм.

Хэлэлцүүлгийн үеэр Санхүү эдийн засгийн их сургуулийн багш, эдийн засаг судлаач Ж.Дэлгэрсайханаас дараахь зүйлсийг тодрууллаа.

-Зээлийн хүүг бууруулах эдийн засгийн боломж байна уу?

-Улстөр эдийн засаг нийгмийн суурь хүчин зүйлүүдтэй холбоотой учраас зээлийн хүү буурах боломж бага байна. Монголбанк, Сангийн яам оролцоод хүүг бууруулахад хэрхэн яаж ажиллах нь чухал вэ гэх зөв тооцоолол гаргах хэрэгтэй.

-Тэгвэл хүүг бууруулах ямар тооцоолол гаргах уу, ямар боломж байна?

-Хүүг бууруулна гээд яриад байгаа боловч хүү өндөр байгааг нарийн судлаад гаргаад ирчихсэн судалгаа байхгүй тухай ярихгүй байгаа нь харамсалтай. Зээлийн хүүг өндөр хөгжилтэй орнуудтай харьцуулж, шалтаг шалтгаан тоочиж байна. Ингэж тайлбарлах нь үнэхээр харамсалтай. Эхлээд бид хүүг бууруулахгүй байгаа үндсэн шалтгааныг тодруулах ёстой юм. Бидний хийсэн судалгаанаас харахад хүү өндөр байгаа нь нийгэм, эдийн засгийн суурь шалтгаанаас үүдэлтэй. Улстөр эдийн засгийн тогтворгүй байдал, эрсдлийн түвшин өндөр байна. Энэ шалтгаанаа тодорхойлсны дараа, төрөөс цогц арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Гэхдээ зээлийн хүүгийн асуудлыг хөндөж, олон нийтийн анхааралд хандуулж байгаа нь зөв.

Хамгийн түрүүнд төрийн шинэчлэл хэрэгтэй. Төр өөрөө намын шинэчлэл хийж байж шийдэгдэнэ. Жишээ нь эрх баригч намын суурь бодлого, төсвийн зөв бодлого, эдийн засгийн зөв бодлого маш чухал. Ийм хэлбэлзэлтэй төсөвтэй төр засгийн бодлого нь цаг зуурын байгаа үед зээлийн хүү бууруулах тухай ярих утгагүй ойлголт. Нийгэм эдийн засаг сэргэж, улстөрийн бодлого тогтворжиж байж зээлийн хүү буурах боломжтой.

-Хадгаламжийн хүү өндөр байгаа нь зээлийн хүү өндөр байх шалтгаан болоод байна гэх санал гарч байна?

-Харамсалтай нь зээлийн хүүг өнгөц харж байна. Энэ буруу. Хадгаламж бол олон шалтгаантайгаар тогтдог зүйл. Эдийн засаг нийгмийн суурь шалтгаантай. Ядуурлаа бууруулах зэрэг бусад асуудлууд байна. Барууны өндөр хөгжилтэй орнуудын зээлийн хүү бага байгаа нь үнэн. Тиймээс ямар, нийгэмтэй, улс төртэй, ямар нөхцөлтэй аль улсад зээлийн хүү нь харьцангуй бага байна вэ гэдгийг судлаад үзчих хэрэгтэй.

-Эдийн засаг өсөлттэй гарсан гэж байгаа ч ажилгүйдэл, ядуурал улам бүр нэмэгдсэн гэх судалгаа байна. Эдийн засгийн сэргэлт ядуурал хоёр харилцан хамааралтай баймаар юм?

-Ядуурал ажилгүйдлийн гол шалтгаан бол 2014- 2016 онуудад гарсан. Сүүлийн гурван улирал дараалаад эдийн засаг өсөлттэй гарсан байгаа. Гэхдээ энэ нь нийгэмд нөлөөлөх болоогүй байна. Эдийн засаг 5-8 хувь өссөн боловч татваруудын болон НӨАТ-ын нөлөөлөл өндөр байх шиг. Дахиад 3-4 улирал өсөлттэй явчихвал ард иргэдэд мэдрэгдэнэ. Эдийн засгийн өсөлтийг тогтвортой удаан барьж, эдийн засгийн зөв бодлого явуулах нь чухал.

Н.ГаНчимЭГ