Month: December 2017

Түрүүч нь №261(5828) дугаарт

Олон түмнээ “Боролдой” хэмээх овгоор танигдсан найруулагч, зураач Содномпилийн Мягмартай хөөрөлдлөө.

-Одооны хүмүүсийн яс чанар муудаж, залуус их тэвчээргүй болж гээд шүүмжлэх зүйл нийгэмд их байх шиг. Нэр алдартай хүмүүс хар тамхи татлаа, зодоон цохион хийлээ гээд элдэв ярианы бай их болох юм?

-Бид ардчилалд орж байгаа тэр үедээ сайн муу бүгдийг мэдэж л байсан. Ардчилал гэдэг чинь хүн төрөлхтний ололт, их сайхан юм. Тэр үед гадны нэг хүн “Та нар ардчилалд ороход сайнтай муутай нь авна. Ардчиллыг та нар ДОХ-той нь авна шүү. Чөлөөт зах зээлтэй нь, хүний эрх, эрх чөлөөтэй нь авна. Гэхдээ дээрэм тонуул, ядууралтай нь авна шүү” гэж хэлж байсан. Тэр үед чинь ард түмэн тэгтлээ ядуурчихсан байгаагүй бүгд жигд амьдралтай байлаа. Баячуудын хүүхдүүд хар тамхи татах, эсвэл бүр ядуу хүний хүүхэд хар тамхинд орно гэдэг бол ерөөсөө л энэ нийгмийн араншин. Гэхдээ бид энэ ардчиллыг нэг буруу л авчихсан юм даа гэсэн нэг хүний үг бий. Ардчиллыг бид авахдаа дээр нь жаахан монгол маягаар сэтгэчихсэн бол, хоорондоо зөв зохицчихсон бол болчих байсан юм, энэ Хятадыг хар даа гээд байсан юм. Одоо Хятадыг харсан чинь нийгмийн их сонин байгууламж яваад байна шүү дээ.

-Хятад ч социалист баримжаатай капиталист нийгэмд орчихлоо шүү?

-Хүн ард ядраагүй, зовоогүй. Ядуурлын тоог хэдэн зуун саяар нь буулгасан ийм л нийгэмтэй болчихсон. Бид нийгмийн замналаа сонгохдоо нөгөө монгол сэтгэлгээгээ хаяад хэдэн нөхөд огцомхон гадаад маягаар аваад явчихсан гэсэн бодол төрөөд байдаг юм.

Бид маш том алхсан. Агуу их эрх чөлөөнд хүрсэн. Энэ эрх чөлөөгөө бид зөв эдэлж чадах уу, үгүй юу гэдэг л байгаа юм. Ер нь монголчууд гайхалтай эрх чөлөөтэй ард түмэн. Нүүдэлчид шиг эрх чөлөөт ард түмэн байдаггүй шүү дээ. “Болор цом”-ын хошой шагналт яруу найрагч Цэндийн Чимэддоржийн шүлэгт гэхэд “Албаны тамгатай цаасыг униндаа хавчуулаад мартчихдаг…” гээд биччихсэн байдаг биз дээ. Энэ чинь одоо юу гэсэн үг вэ. Агуу эрх чөлөө шүү дээ. Би үүнтэй холбоотой “Сүүлчийн нүүдэлчин” гээд нэг уран бүтээл хийх гэж байгаа. Ж.П.Сартрын “Огиудас” гэж зохиол байдаг.

-Та тайзнаа тавиа биз дээ?

-Тавиагүй ээ. Тэр зохиолоор нэг жүжиг хийнэ. Одоо бүр огиудас хүрээд байдаг болчихож.

-Утаанд хахаж цацаад уу?

-Хөгжим сонсох, орчин үеийн уран зураг харахаар арай гайгүй гэсэн санаатай юм, тэр жүжиг. Нээрээ тоглоомгүй саяын тэр Хурцын үйл явдал, энэ Ц.Нямдоржийн байж байгаа, энэ хэдэн юмнуудын аяглаж байгаа, 65-уулаа байж намаа хагалж байгаа бүхэн огиудас хүрмээр. Энэ бүхэн ард түмэнд их муухайгаар тусдаг. Ер нь л огиудас хүрмээр байна. Огих гэхээр утаанаас болоод огьж ч чадахгүй л байна л даа.

-Огьж ч чадахгүй яваа та одоо ямар алба ажил эрхэлж байна?

-Монголын үндэсний олон нийтийн радио телевизийн Удирдах зөвлөлд байгаа. Би чинь хууль гаруут л энэ байгууллагын анхны ерөнхий захирлаар ажиллаж байлаа. Зургаан сарын дотор бүх бичиг баримтыг нь сайхан янзалж өгсөн. Дараа нь найман сар ажиллаад ажлаа өгсөн. Миний ажил биш юм байна лээ. Тэнд насаараа ажилласны хувьд тодорхой хэмжээгээр тус болох ёстой л гэж бодсон. Төрөөс хараат бус байх сэтгэлээр очсон.

Хэзээ ч хараат бус болохгүй юм байна лээ. Нэг нөхөр орж ирж хүчиндчихээд өглөө нь нэрээ ч хэлэхгүй гараад явчихдаг л юм билээ. Нэрээ бас хэлж болно оо доо. Ажил хийлгэхгүй, хөгжүүлэхгүй, үймүүлдэг. Сая хэд хоног бас л үймүүллээ. Ерөнхий захирлын оронд очих хэд хэдэн хүний нэр тодроод цүнхтэй мөнгө барьж гүйгээд, бидэн рүү таньдаг хүнээрээ өдөрт хэдэн арван удаа яриулаад, албан тушаал амлаад баллаж өгөх юм. МҮОНРТ нэлээд хэдэн тэрбум төгрөгийн төсөвтэй байдаг юм.

-Тэр их төсөв чинь л хорхойг нь гозолзуулж байна даа?

-Тэр хүмүүс өөрсдийгөө ерөөс голохгүй юм. Өнөөгийн хүний нэг муу тал нь өөрийгөө ерөөсөө голохоо байчихаж. МҮОНРТ чинь Монголын оюун санааны төв болсон соён гэгээрүүлэгчдийн өлгий шүү дээ. Энд би Удирдах зөвлөлийн гишүүнээр ажил-лаж байхдаа нэг сайн үйлс бүтээмээр байгаа юм. Социализмын үед урлаг соёл, телевиз, киноны мэргэжилтэн бэлтгэхээр намар намарт вагон вагоноор нь явуулдаг байсан юм. Гурван вагонд битүү сууж аваад Москва руу гардаг байлаа ш дээ. Энэ их давалгааг үргэлжлүүлэх юм сан гэж боддог. Цэдэнбал-Филатова бол урлагийн хүмүүсийг удам хөөж сургуульд явуулдаг байсан. Сэвжидийн хүү Сүхбаатарыг шууд дуудаад сургуульд явуулдаг. Хуурч Жамьян, агуу их удирдаач, хөгжмийн зохиолч Чулууны хүүг гэх мэтээр урлаг соёлынхныг бүхий л төрлөөр нь үр хүүхдүүдийг нь сургуульд томилдог байж. Тэгж Монголын урлагийн алтан үе чинь бий болсон юм. Авьяас удам дагадаг. Удам дагадаггүй юм аа гэхэд тэр айлд эдийн болоод оюун санааны их өв цуглачихсан байдаг. Ядамсүрэнгийн хүү Үржнээд аавынх нь бүхий л уран бүтээл болоод эд хэрэглэл нь үлдэнэ ээ дээ. Одоо Хурцад хадгалагдаж байгааг чи харсан уу. Гайхамшигтай зургууд, судалгааны ажлууд, үнэтэй бурхан тахилууд гээд гайхамшигтай өв байгаа юм чинь.

-Авьяас удамшдаг гэлээ. Танай хүүхдүүд ч бас мундаг шүү?

-Боролдойг маш сайн уран бүтээлч гэж хэлж болно. Миний дэргэд маш олон реклам хийсэн. Реклам гэдэг бол секундээр хэмжигддэг. Үг богино байхдаа жинтэй байдагтай адил авьяас богино байхдаа авьяас болдог. Боролдойг би тусгайлан бэлдсэн. Хятад, орос, англи гурван хэлтэй. АНУ-д суралцаж, БНХАУ-д Театр киноны академи төгссөн хүн. Сэтгэлгээ өөр. Боролдойн ах Ангараг шаггүй зураг авна. Тэгэхээр ийм хүмүүсийг л Монголдоо бэлдэх юм сан гэж мөрөөдөөд байгаа юм. Би ганцыг бэлдэх өөр хэрэг. Улсын төрийн бодлогоор бэлдэх хэрэгтэй. Театр, киноны уран бүтээлч болох сэтгэлтэй, мастерт сурчих хүн байвал надад хандаж болно гэж танай сониноор дамжуулж хэлье. Гадаадын өчнөөн олон Засгийн газрын тэтгэлгийн дөнгөж арав хорин хувийг ашиглаад бусдыг нь бид үхүүлээд байна.

-Боролдой Мягмар гэхээр л бортогон малгай духдуулсан нөхөр санаанд ордог. Арваннаймдугаар зууны Европын язгууртны дүр төрх үзүүлж жүжиглээд байгаа ч юм шиг санагдах юм?

-Хүн ер нь өөртөө нэг имиж бүрдүүлэх ёстой юм. Баабарын дээлтэй зургийг танай сонин мөнхжүүллээ ш дээ. Хүн бүхэн өөрийн имижтэй байвал зүгээр. Гэхдээ “Бандааш” гэдэг имижтэй болчихвол муу л даа. Би зураач хүн. Нэг мэдсэн чинь миний имиж надад зохьж харагдсан. Өөр хүн миний малгайг өмсөж чаддаггүй. Надад бортогон малгай зохьдог. Дотоод хүний минь эрэл хайгуулд ч их зохьдог.

-Та жүжгээс гадна дэлгэцийн урлагт хүч сорихгүй юм уу?

-Хоёр гурван кино хийх гээд бэлтгэлдээ орж байна. Франц зохиолчоор киногоо бичүүлж авлаа. Арай л өөр юм. Хийх киногоо Каннын фестиваль энэ тэр рүү дөхүүлэх санаатай. Сая Турк явж оператор, дууны инженерээ тохироод ирлээ.

-Юун тухай кино байх вэ?

-Манай Монголын нүүдлийн агуу том соёл бий. Одоо хүн төрөлхтөнд том асуудал болоод хувирчихсан үхэх эрхийн тухай кино юм. Амьд явахын эрхийн тухай бид маш их ярьдаг. Үхэх эрхийн тухай өчнөөн маргаад гарах шийдвэр байдаггүй. Гэтэл монголчууд үхэх эрхийг ямар агуу хүнлэг бөгөөд энэрэнгүй шийдээ вэ. “Өөх үмхүүлэх ач” гэж бий дээ.

-“Сүүл үмхүүлэх ач, сүү амсуулах охин” гэдэг байх шүү?

-Нүүдэлчин хүн уулын мухарт, усны холд амьдарч байгаа үед нүүдлийн ая даахаа болин өвдөж зовон, өтөлж доройтсон хүн хэд хоноод ямар хэрэг байна.

-Америкийн их зохиолч Жек Лондоны зохиолд гардаг индиануудын отог дээрээ хаяад явдаг ёс ч бас эвгүй шүү?

-Тэр чинь бидний л ёс. Гэхдээ манайх нүүдлээр хаяж зовоодоггүй. Япончууд шиг ууланд хөөж гаргаад, үүдэн шүдийг нь цөм цохиод хоол идэх аргагүй болгож хаядаггүй. Зүгээр л сайхан өдөр, цагийг нь хараад, хамаатан саднаа цуглуулаад сайн ачийн буянаар хахаж үхнэ гэдэг сайхан. Цагаан хурганы сүүлэнд цадаж үхэж байна шүү дээ. Тэрнээс өлсөж үхээгүй л байхгүй юу. Тэр хүн буян заяагаа эдэлж өөх үмхэж үхэж байна. Энэ л гоё. Энэ бол аюултай мундаг сэдэв. Би цөөхөн кино хийнэ ээ. Тэгэхээр энэ киноны сэдэв өнөө цагт асуудал болоод явчихаж байгаа юм. Киноны маань зохиолч ирээд манай хууль, шүүхийнхэнтэй уулзаад “Энэ монголчууд чинь ямар агуу философитой юм бэ, ямар их ухаан нь тэлчихсэн юм бэ” гэж шагшраад буцсан. Европт бол энэ аюул болно. Зөндөө олон түүх байдаг даа. Нэг эмч олон хүнийг өөрсдийнх нь хүсэлтээр алчихсан байж гэнэ гээд шуугьж л байсан даа. Хөөрхий зайлуул, саяхан нэг хөгшин хүн өсвөр насны жоохон охиныг оролдоод шоронд орлоо ш дээ. Энэ киногоор бодоход, тийм хүнийг жижигхэн охинтойгоо гэртээ орхичихоод малаа туугаад явбал яахав. Тэгэхээр тэр хүн өөх үмхэх цаг нь болчихсон л байгаа байхгүй юу.

-Эвгүй л жишээ дурдаж байна шүү, та?

-Тийм шар сэмжилчихсэн хүнийг тэгээд одоо яах юм, байлгаад байх юм уу. Тэр хүн дотуураа сэтгэцийн тийм өвчтэй байвал яах юм. Тэгэхээр өөх үмхүүлнэ гэдэг агуу энэрэнгүй юм. Гэтэл үүнийг хүн алсанд тооцоод байдаг. Өвөг дээдэс минь ийм л энэрэнгүй ёс заншилтай байж. Манай нэг хуульч нэг сонин юм ярьж байгаа юм. Энэ тохиолдол бол ямар ч хохирогч байхгүй зүйл гэж. Манай франц зохиолч Симон үүнийг л их энэрэнгүй юм гэж гайхаад байгаа юм. Би бас нэг хүндэт зохиолчоос нэг зохиол бичээд өг гэж гуйгаад л байгаа.

-Ямар кино билээ?

-Хүн хүндээ хандах хандлагын тухай юм даа. Нэг япон хүүхнийг манай нэг адуучин залуу хүчирхийлчихэж. Нөгөө хүүхэн ч яахав, жуулчны зааврын дагуу мэдэгдчихээд нутаг буцаад явчихаж. Гэтэл хүүхэнд нөгөө залуугийн байсан байдал, тэр сайхан үнэр танар, тэр гайхамшигт авиа, унаган байгалийнхаараа хүч тэнхээ бодогдоод болихоо больж. Тэсэлгүй дараа жил нь хүрээд иртэл адуучин залуу шоронд орчихсон байгаа юм. Нөгөө адуучин залуугийн найзууд нь нөгөө хүүхнийг чинь нэг нүдээрээ ч үздэггүй. Орчин үеийн хүний хүн чанар ингэж алдагдаж байгаа тухай юм. Хүн чанар гэдгийг би зөвхөн харилцаан дээр ярихгүй байна. Хүн чанар гэдэгт бүх зүйл багтдаг цогц асуудал. Хүний чанарын тухай яриад байгаа болохоос хүн чанар гэдэг сэтгэлийн тухай яриагүй байна.

Сүүлийн үед залуусын дунд хит болоод байгаа хошин урлагийн нэгэн төрөл бол “Стэнд ап” буюу тайзны ярианы урлаг юм. Монголд хөгжөөд төдийлөн удаагүй байгаа ч шинэ үеийн залуусыг байлдан дагуулж чадсан “Ub comedy club”-ын үүсгэн байгуулагчдын нэг Б.Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Стэнд ап гэдэг энэ урлаг ер нь яг хаанаас үүсэлтэй, хэдий үеэс нийтэд түгсэн талаар яриагаа эхэлье.

-Анх энэ урлаг 1800-гаад оны үеэс эхлэн дуурь, жүжгийн үзэгдэл, завсарлага дундуур үзэгчдийг уйдаахгүй байх зорилгоор тухайн театрын хэн нэгэн гарч ирж элдэв хөгжилтэй онигоо, элэглэл гэх мэт зүйлийн тухай ярьдаг байснаас стэнд ап-ыг үүссэн гэж үздэг. Тэр нь явсаар ярих хугацаа нь уртсаад, зөвхөн нэг элэглэл ярих төдий байхаа больж нийгэм рүү хандсан, амьдралд байдаг зүйлсийг арай өөр өнцгөөс нь харж ярьдаг болж өргөжсөн. Английн театруудаас үүсээд Америк руу салбарлаж орж. Одоо бол стэнд ап-ын хамгийн том төлөөллүүд Америкт байгаа. Сүүлийн үед зөвхөн Америк гэлтгүй Азийн орнуудад маш хүчтэй орж ирж байна л даа. Азийн бүх л орнуудад стэнд ап комеди гээд клубууд үйл ажиллагаа явуулдаг болсон. Хоорондын өрсөлдөөн ч тун ширүүн болсон. Монголын хувьд үүсэн бий болоод гурван жил орчим л болжээ. Бид одоогоор арвуулаа байна. 2018 онд Ази тивдээ тэргүүлэх хэмжээнд очихын төлөө зорилго тавиад ажиллаж байна даа. Ер нь дэлхийн стандарт, дуугаралт, гэрэлтүүлэг болон бусад дагалдах үйлчилгээ ямар байна тэр хэмжээнд очихын тулд ажиллаж байгаа. Тэгээд зөвхөн тайзан дээр хэдэн хүн гараад юм яриад өнгөрөх биш, үзэж байгаа үйлчлүүлэгчийн ая тухаас эхлээд бүх л зүйлийг сайн байлгахын төлөө “үзэж тарж” байна.

-Дэлхийн чиг хандлага, Ази дахинд хөгжил нь ийм байдаг байж. Ингэхэд та нар анх хэдүүлээ нийлж байгуулагдаж байсан билээ?

-Анх Батбилэг гээд манай нэг залуу ганцаараа эхэлж байсан. Ганцаараа “Open mic” төрлөөр эхлүүлсэн. Энэ төрөл нь яг цэвэр стэнд ап биш. “Нээлттэй микрофон”-ы үдэш буюу үзэгчдээс хэн ярих сонирхолтой байна тэр хүн шууд гараад ярьж болдог төрлөөр эхэлж байсан. Батбилэгийн хийж байсан арга хэмжээнүүдийг үздэг байсан зарим залуус хамтарч энэ бүхнийг хөгжүүлцгээе, хамтаръя гэсэн санал тавьж өргөжих эхлэл нь тавигдсан юм л даа. Тэгээд гурвуулаа, дөрвүүлээ болоод. Дараа нь тавуулаа болж аваад нэг хэсэг, бараг жил гаран “үзээд”. Хэсэг хугацааны дараа нэмэгдсээр одоо арвуулаа болчихоод байж байна.

-Нэг эмэгтэй гишүүн байгаад байх шиг байсан. Эмэгтэй гишүүн дахиж нэмэгдэв үү?

-Одоогоор албан ёсоор нэг л эмэгтэй гишүүнтэй. Орост сурдаг Оля гэж бүсгүй. Оля маань орост бас стэнд-ап хийж байсан туршлагатай. Тэнд амьдарч, сурдаг байсан юм. Гэхдээ бид бас эмэгтэй гишүүнээр бүл нэмчих гээд өөр нэг эмэгтэйтэй ярьж байгаа. Шинэ гишүүн болж магадгүй эмэгтэй маань “Нээлттэй микрофоны үдэш”-т болон үндсэн гол тоглолтууд дээр ч стэнд ап хийдэг.

-Та хэд бас аялан тоглолт хийцгээсэн. Хэдэн орноор явж үзэгчдэд стэнд ап-ын урлагийг хүргэв?

-Одоогоор бид Азийн гурван орноор, Америкийн Лос-Анжелест очиж тоглосон.

-Очсон газарт чинь тэгээд монголчууд та нарыг хэр хүлээж авч байх юм?

-Бид нар ч “Өө шууд тэнд очоод тоглочихъё” гээд явчихгүй л дээ. Гадаад оронд байгаа монголчууд манай пэйж хуудсаар дамжаад, бидэнтэй холбогдоод “Та нар манай энд ирж тоглооч ээ. Энд ийм байна, тийм байна. Тоглолтыг чинь зохион байгуулж өгье” гэх мэтээр ханддаг. Иймэрхүү хандалтууд дээр үндэслэж л явдаг. Харин гадны оронд байгаа монголчууд биднийг маш таатай угтаж авдаг. Жишээ нь, бид Сөүлд хоёр хоног тоглоход нийтдээ 400-500 орчим хүн үзсэн. Гол нь тоглолтынхоо өдрийг л сайн товлох ёстой юм байна лээ. Монголчуудынхаа цаг заванд тааруулж.

-Та хэд тэгээд санхүүжилтээ яаж босгож байна…

-Санхүүжилт бол өөрсдөө. Тоглолт бүрээсээ тодорхой орлогыг хуримтлуулаад сан үүсгэчихнэ. Тэгээд тухайн жилдээ хаашаа явах эсэхээ төлөвлөсний дагуу л үйл ажиллагаагаа явуулна даа.

-Та хэд санаагаа хаанаас олж аваад байна. Бодвол шинэ санаа олохын тулд юм болгоныг анхаарч харж, үзэж явдаг байх нь ээ дээ?

-Өө тэгээд байж болох бүх л зүйлээс санаа авна. Хоол идээд сууж байхаасаа эхлээд л. Найзуудтайгаа уулзаад юм яриад сууж байхдаа ч юм уу. Тэгээд боломжийн гэсэн санаагаа тэмдэглэж авна. Аль болох мартахгүйн тулд түлхүүр үгээр тэмдэглэж аваад баяжуулна даа. Мөн тэдгээрийгээ ярьж үзэх хэрэгтэй. Үзэгчид хүлээж авч байвал илүү сайн баяжуулаад явна.

-Танай тоглолтуудыг үзэж байхад зарим зүйл анзаарагддаг л даа. Мэдээж хүмүүс бүгдээрээ адилхан хүлээж авахгүй. Зарим нэг нь таатайгаар хүлээж авч байхад зарим нь дургүйцэх хандлагатай байх гэх мэт. Хориотой ч гэдэг юм уу бохир үг хэллэг хэрэглээд байна гэх нь байх шиг?

-Мэдээж олны олон дундаас янз бүрийн хандлага гаралгүй яахав. Гэхдээ энэ урлаг маань өөрөө дандаа цэвэр юм ярина гэсэн зүйл байхгүй. Тодорхой хэмжээнд жишээ нь, хоёрдугаар сувгийн ч юм уу ярианы хэллэг их ордог л доо. Тайзны сонгодог урлагаас ялгаатай, ямар нэгэн хатуу цензургүй л ярьдаг урлаг л даа. Харин бид тоглолтоо эхлэхийн өмнө нас зааж өгдөг. Мөн ийм ийм зүйл яригддаг аа. Хэрэв та ийм ярианд эмзэг, мэдрэг бол манай тоглолтыг үзэхгүй байх ёстой гэх мэт.

-Энд тэнд өөр залуус та хэдийн яг ийм төрлөөр гарч ирж байна уу?

-Эхнээсээ бий болж байгаа. Японд гурван залуу байна. “T-comedy” гэдэг нэртэй. Тэндээ болдог хөгжилтэй, сонирхолтой зүйлсийг ярьдаг. Долоо хоногт нэг удаа, хагас сайн өдөрт тоглолтоо хийдэг. Токиогийн “Ulaanbaatar Irish” гэдэг газар тоглодог. Америкт бас нэг бий. “Бадарчин” нэртэй. Ер нь энд тэнд монгол залуус энэ урлагаар тодорхой юм хийж байгаа л даа. Энэ урлаг бол хотожсон, суурин иргэншлийн урлаг. Дэлхийд яг тайзан дээр гараад үзүүлдэг хошин урлагийн уламжлалт төрөл ерөнхийдөө хумигдаад, ярианы энэ урлаг тун боломжийн хэмжээнд тэлээд байгаа тухай тодорхой салбарын урлаг судлаачид бас бичсэн байдаг. Тэгэхээр энэ урлаг маань тун сайн хөгжих ирээдүй харагдаж байгаа л даа.

-Тэгвэл стэнд ап хийж байхад үзэгчийн хошин шогийн мэдрэмж их нөлөөлнө биз?

-Тэгэлгүй яахав. Монголчууд хошин шогийн мэдрэмж их өндөртэй. Харьцангуй хэлэх гэсэн санааг ойлгодог, өөрсдөө дотроо баяжуулж боддог гээд. Үзэгчид хүлээж авч байгаа байдал гээд тухайн хувь хүнээс их шалтгаална аа.

-Та хэд саявтархан “Корперейт”-ийн заалыг дүүргэх шиг болсон доо. Их л нүсэр тоглолт болсон.

-Аравдугаар сарын 20, 21-нд хоёр тоглолт хийгээд. Ямартай ч үзэгчдийн заал дүүрсээн. 1100 хүний суудалтай заал л даа. Манай тоглолтын бичлэг “Юнивишн”-ий видео санд орсон. Үзэлт ч муугүй байгаа. Гадаадад оршин суудаг монголчууд маш их үздэг юм байна лээ. Ер нь гадаадад байгаа монголчууд монгол контентоор их дутдаг юм билээ. Тэр ч утгаараа байх, “Look TV”-гээр гаднаас олон үзэгч үзэж байх шиг байна лээ.

-Та хэд “Ардын буйдан” нэвтрүүлэгт оролцдог. Тэр дөрвөн нөхөр чинь одоо “анхны-7” гэдэг шиг анхны хэд нь үү?

-Тийм. Анх бид нар “МонголHD” телевизийн нэвтрүүлэгт ороод ийм урлагийг хөгжүүлж байгаа талаараа танилцуулж, ярьж байсан юм. Тэгээд тэр нэвтрүүлгээс болсон уу, бидэнд “Ардын буйдан”-д оролцох санал тавьж, тодорхой шалгуурыг даваад тэгээд л буйдан дээр хоёр жил суусан даа.

-Та нарыг “Ардын буйдан”-д орсноос хойш хүмүүс бас илүү таньдаг мэддэг болох шиг болсон шүү…

-Өө тэгсэн. Энд тэнд явж байхад “Буйдангийнхан” байна гээд их таньдаг болсон.

-Одоо танай хэд шоуны хөтлөгч хийдэг болоод байна. Хэн хэн хаана юу юу хөтөлж байна. Та энд тэнд янз бүрийн арга хэмжээ хөтөлж байна уу. Ядаж л тэмдэглэлийн дэвтэр хөтөлж байгаа биз? (Ярилцагч маань өөрөө “Манай хэд тв-ээр юм хөтөлдөг боллоо. Би ядаж тэмдэглэлийн дэвтэр ч болов хөтлөе дөө” гэж бичсэн байсан нь миний инээдийг их л хүргэсэн учир ингэж асуулаа)

-(инээв). Манай Идэр-Од “Шарк танк”-ын хөтлөгчөөр ажиллаж байна. Батбилэг, Амартүвшин хоёр “Боловсрол” тв-ийн “Оддын академи” шоуг амжилттай хөтөлж байгаа. Төгөлдөр удахгүй олны хүртээл болох “Voice” шоуг хөтлөх байх. Би өөрөө бол одоохондоо тэмдэглэлийн дэвтрээ л хөтөлж байна даа.

-Тэгэхээр мэргэжлийн хөтлөгчид шоуг хөтөлдөг гэсэн уламжлалт хэв маягт танай хэд бас салхи оруулж байна аа даа?

-Харин тийм. Яг бидний дунд ямар нэгэн урлагийн сургууль төгссөн хүн байхгүй. Бүгд өөр, өөр мэргэжилтэй. Санхүүгийн, тогооч, инженер гээд. Гэхдээ өөр мэргэжлийн хүмүүс ийм урлагийн төлөө явж л байгаа бол яалтгүй суралцах хэрэгтэй болдог юм билээ. Дор хаяж л яаж үзэгчтэйгээ харьцах вэ гэдэг ч юм уу. Гэхдээ стэнд ап маань өөрөө бас л тайзны урлагийн нэг төрөл учраас хөтлөх гэдэг нь бас ч ойр байгаа юм л даа. Давуу тал бас харагдаад байгаа юм. Мэргэжлийнхний хажууд харьцангуй хямд. Хөтлөхийн хажуугаар үзэгчдээ инээлгэчихнэ гээд.

-Одоо хийгдэж байгаа тоглолтууд хаагуур голдуухан тоглогдож байна?

-Бид өөрсдөө ямар ч гэсэн клубтэй болсон. Хуучнаар 50 дугаар дэлгүүрийн урд “Сант-Асар” төвийн хоёрдугаар давхарт. “Ub comedy club” гэж байгуулаад лав нэг улирал боллоо. Бид долоо хоногт зургаан удаагийн тоглолттой байгаа. Стэнд ап-ын хэд хэдэн төрлөөр үйл ажиллагаа явагдаж байна. Голдуу 25-32 насны залуус манай клубт их ирнэ. Бид өөрсдөө ч гэсэн яг л энэ насныхан. Анх хонгилын давхарт тавхан үзэгчтэй эхэлж байснаа бодвол бас ч гэж үзэгчтэй, клубтэй болчихсоон. Одоо манай тоглолтуудыг 150-240 хүн үздэг болсон нь муугүй амжилт шүү. Долоо хоногт бүр урьд нь ирж байгаагүй 400 орчим хүн шинээр ирдэг болсон.

-Сүүлийн үед шүлэг дууны цомгууд их ч гардаг болж. Яг хүч үзэж, хөгжүүлж байгаа энэ төрлөөрөө дагнасан CD ч юм уу, DVD гаргах ойрын төлөвлөгөө байна уу?

-Энэ урлаг өндөр хөгжсөн Америкт гэхэд улсаараа бүтэн аялан тоглолт хийдэг юм байна лээ. Тэгээд тухайн аялан тоглолтоороо бүрэн хэмжээний DVD гаргадаг. Зах зээл нь өргөн болохоор борлуулалт ч маш өндөр юм билээ. Гол нь ярианы сэдэв нь байнга шинэ байдаг, цаг үетэйгээ холбогдож байдаг болохоор сонсогч их байх бололцоотой. Дуучин хүн байлаа гэхэд нэг хит дуу гаргаад түүнийгээ хоёр гурван жил дуулчихаж болдог. Гэтэл бидний хөгжүүлж байгаа урлаг тийм биш. Нэг яриагаа хоёр удаа ярихад л “Өө, та нар хуучнаа яриад байна” гэх жишээтэй. Тиймээс байнга шинийг эрэлхийлж, шинэ юм ол гэсэн шаардлагыг үзэгчид тавьдаг л даа. DVD гаргачихлаа гэхэд бүх зүйл бичлэгт үлдэнэ. Тэгэхээр тэр яриаг дахиж ярих боломжгүй болно гэсэн үг. Үзэгч, сонсогчоо уйдааж үргээхгүйн тулд шүү дээ.

-Стэнд ап-ын энэ төрөл ингэхэд залууст хэр үлгэр дуурайл болох юм бэ. Мэдээж та нарын шүүмжилж байгаа, ярьж байгаагаас залуус өөрсдөдөө бага ч болов дүгнэлт хийх гэдэг ч юм уу, элдэв муу зуршлаа хаях ч гэдэг юм уу?

-Тиймэрхүү хандлага анзаарагддаг шүү. Жишээ нь, ядаж л нэлээн өөдгүй араншин болох тамхины иш, нус цэрээ хаа хамаагүй хаядаг тухай ярихад тухайн үед инээж хүлээж авсан ч гэсэн дотроо бас ухамсарлаад байх шиг байгаа юм л даа. Цөөн ч болов хүний ухамсарт эерэг хандлага суулгаж байвал болно. Бид лут соён гэгээрүүлэгчид биш ч гэлээ өөрсдийн чадах хэмжээндээ залууст дуурайл болох гэж хичээж байгаа.

-Ингэхэд та нарыг аав ээж, ах дүү нар чинь яаж хүлээж авч байна?

-Харьцангуй залуу аав ээжтэй залуус маань гайгүй ээ. Эхлээд жаахан тиймхэн байдлаар хүлээж авах гээд байдаг байсан. “Чи тайзан дээр гарчихаад олны өмнө ийм юм яриад байхдаа яадаг юм” гэдэг ч юм уу. Цагаан сараар ах дүүгийнд очиход “Та нар хоёрдугаар сувгийн юм их ярьж байна. Ичдэггүй юм уу. Чи зурагтаар тийм юм яриад байх юм. Хүмүүс тэгээд уурлахгүй байна уу” гэх мэт. Ер нь заримдаа хэцүү л дээ. Яахав тэгээд, дэмжих нь ч байна, дэмжихгүй нь ч байгаа л даа.

Гэхдээ дэмжихгүй нэгнээс урам зориг өгч байгаа нь олон учраас бид энийгээ орхихгүй хөгжүүлж байгаа хэрэг. Анх тайзан дээр ярихад үзэгчид “Зайлаач ээ, буу” гээд усны сав шидэхээс эхлээд янз бүрийн сэтгэл хөдлөл харуулдаг байсан. Одоо бол эрс өөр болсон л доо.

Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын төлөө манай сонин олон нийтлэл, цуврал сурвалжлага, өгүүлэл, ярилцлага нийтэлжээ. Тэдгээрийн нэг нь хүүхдийн дотуур байрны асуудал юм. “Хонины хурга зутарна гэж хоньчны хүүхэд бэтгэрэх ёстой юу”, “Хүүхдийн баяраар дотуур байр гэх шоронг халъя”, “Дотуур байр гэх боловсон шорон хүүхдийг ямар хүн болгосоор байна вэ”, “Дотуур байрны хүүхэд доголон сэтгэлгээтэй төлөвшдөг юм биш үү” зэрэг цуврал нийтлэлээр дотуур байранд хүүхдийн эрхийг хэрхэн зөрчиж байгаа талаар асуудал дэвшүүлэн нийгэмд түгээсэн юм. Харамсалтай нь, дотуур байрны асуудал өнөөдөр манайд хэвээрээ байсаар. Жил бүр дотуур байрны багш нарыг цуглуулж байгаад хуралддаг хурал саяхан боллоо. Тэнд дурдагдсан мэдээллээр өдгөө манайд 517 дотуур байранд 6-18 насны 35 мянган хүүхэд амьдарч байгаа аж. Ирэх жил 18 дотуур байр нэмж барина хэмээн салбарын сайд нь баяртайгаар мэдэгдлээ. Мөн нэг цугласных яаж зүгээр байхав гэдэг шиг дотуур байрыг хүүхдийн хөгжлийн орчин болгох зорилт тавилаа.

Сонсоход сайхан сайхан зүйл ярьж байх юмаа, дотуур байрны тухай. Хүртээмж бага учраас нэмэх хэрэгтэй л гэнэ. Хүүхдүүд дотуур байрандаа тав тухтай сайхан амьдардаг л гэнэ. Хоол унд хүрэлцээтэй, хүүхдүүд тэнд жаргаж байдаг юм байх. Гэтэл бодит байдал дээр халаалтгүй дотуур байранд хүүхдүүд амьдарч байна. Малчид өвлийн хүйтэнд малынхаа хашаа хороог битүүлж, салхи ч орохоогүй пүнхийтэл дулаалдаг байтал малчны хүүхдүүд жавар хургасан хүйтэн байранд “жаргаж” суудаг. Тэнд эхийнхээ мөөмнөөс ч гараагүй шахам зургаан настнуудыг “ном сур” гэж суулгадаг. Эцэг, эхийн хайр халамжинд байх ёстой бяцхан үрс гэнэт л харь танихгүй хүмүүсийн дунд орж, бие дааж амьдарна гэдэг насанд нь хэтэрхий ахадсан цэвдэг хандлага юм. Хувцас хунараа угааж цэвэрлэх, хичээлээ хийх, хүйтэн харанхуй шөнөөр гадаа гарч жорлонд бие засахаас эхлээд гэрээ санахын зовлон барагдахгүй. Ядахад дотуур байранд олон жил болсон томчууд багыгаа дээрэлхэнэ, юмыг нь булаана. Байрны хоол хэзээ ч гэрийн хоолыг гүйцэхгүй. Нэгдүгээр хоолоо идээд хоёрдугаар хоолноосоо хоцрохгүйн тулд бүгд л яаран дайрна. Хоол идээд байгаа хэрнээ өлөн зэлмүүн сэтгэлтэй болж өсдөг. Байрны багш эцэг, эхийн хайрыг орлохгүй. Захирч зандарсан хандлагаар л хүүхдүүдтэй харилцдаг. Ийм байдал хүүхдийн хүмүүжилд бага багаар нөлөөлсөөр амиа бодсон, бусдыг үзэн ядсан, дээрэлхүү, атаархуу бие хүн болж төлөвшдөг. Хичээлээ хийхэд нь тусалдаг, даалгавраа хийсэн эсэхийг шалгаж анхаардаг хүнгүй болохоор байрны хүүхдүүд сурлага муутай байдаг. Дотуур байрны онц сурлагатан гэж тун цөөхөн дөө. Байрны хүүхдүүд жилийн 12 сарын есөн сард нь гэрээсээ хол амьдардаг. Хүүхэд нас нь тэр чигээрээ аав, ээжийнхээ хайр халамжаас хол өнгөрдөг гэсэн үг.

Гэтэл Монгол Улс НҮБ-аас баталсан Хүүхдийн эрхийн конвенцид нэгдэж ороод 30-аад жил болжээ. Түүнд “Эцэг, эх нь муухай харьцаж, үл ойшоодог биш л бол хүүхдийг эцэг, эхээс нь салгаж болохгүй” гээд тов тодорхой заасан байдаг. Бид дэлхийн соёлт хүн төрөлхтний мөрддөг энэ дүрмийн эсрэг амьдарч байна. Хүүхдээ хайрлаж байгаа нь энэ гээд хар нялхаас нь дотуур байранд аваачаад хаячихдаг. Нэг талаар хүүхдээ ном сургаж эрдэмтэй хүн болгох аав, ээжийн санааг ойлгож болох ч хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн эцэг, эхийн үүрэг хариуцлагаас цэвэрхэн мултарч байгааг зөвтгөх аргагүй юм. “Монголын онцлог шүү дээ. Малчид тэгээд хүүхдүүдээ яаж сургуульд суулгах юм, битгий тэнгэрийн юм яриад бай” гэж гөжих хүн олон гардаг. Тэгвэл хар нялхаараа дотуур байранд хаягдаж, тэнд өсөж өндийж, бүр насанд хүрч байгаа олон олон хүүхдийн хүмүүжил, тэдэнд тохиолддог хүндрэл бэрхшээлийг бид байнга ил гаргаж, хүүхдийн эрхийн төлөө дуугарч байх ёстой, үүрэгтэй юм. Үнэндээ хүүхдийн эрхийг малаас дор үзэж байгаа энэ төр засгийн бодлогыг хүн рүүгээ чиглүүлэхийн төлөө байнга энэ асуудлыг хөндсөөр байх болно. Албан тушаалын төлөө үхэлдэн тэмцдэг шигээ ард түмнээ сайхан амьдруулахын төлөө толгойгоо гашилгадаг болтол нь бичих юм. Дотуур байраар хангана гэдэг шийдэл биш. Шорон мэт болсон дотуур байрыг огт өөр түвшинд аваачих, хүний эрх ялангуяа хүүхдийг эцэг, эхтэйгээ хамт амьдрах боломжоор төр хангах ёстой.

Япон, Солонгост суурин амьдардаг танилуудаасаа “бага, дунд сургуулийн дотуур байрных нь тухай мэдээлэл явуулаач” гэхэд “Энд тийм юм байдаггүй” гээд толгой сэгсэрч байна. Хүний эрхийг дээдэлдэг Америк тэргүүтэй барууны орнуудад хүүхдийг ингэж хар нялхаас нь эцэг, эхээс нь салгадаг дотуур байрны тухай яриад ойлгох ч үгүй биз. Дэлхийн 200 орон мөрддөг Хүүхдийн эрхийн конвенцийн тогтоосон олон улсын эрхзүйн хэм хэмжээний дагуу хүүхэд бүр ямар ч алагчлалгүйгээр аз жаргал, хайр энэрэл, ойлголцол бүрдсэн орчинд өсөн торних ёстой. Хүүхдийн эрх нь хүүхдэд олгож буй тусгай эрх биш харин хүн бүрт тэр дундаа хүүхдэд төрөлхөөс заяагдмал үндсэн эрх. Хүүхдийн эрхийг хангах нь сонголтоор хийх зүйл биш, эсвэл сайхан сэтгэл, сайн санааны үүднээс хийх зүйл биш. Харин энэ нь бүх нийтээр хүндэтгэн дагах ёстой үүрэг хариуцлага мөн гэдгийг Конвенц тодорхойлсон юм.

“Өнөөдрийн хотын замд өмнүүрээ ганц машин оруулчих сэтгэл байхгүй, өөрөө ч чадахгүй, өрөөлийг ч болгохгүй тийм хүмүүс зөндөө байна. “Энэ удаадаа тэр маань хожиг дээ, дараад нь надад ээлж ирэх байх” гэсэн сэтгэлтэй хүн бидний дунд алга. Жаахан л хожигдох гээд ирвэл орилоод дайрчих хүмүүс л олон юм. Интернэтийн мэдээний дор сэтгэгдэл бичиж байгаа хүмүүс ч тэр. Өчүүхэн жаахан, атгаг. Энэ бол дотуур байрныхны сэтгэлгээ, тэдэнтэй адил өрсөлдөж, арсалдаж сурсан манай нийгмийн онцлог” хэмээн дотуур байрны талаар нийтлэлч Э.Энэрэл бичжээ. Японы метрод бие биенээ элдвээр харааж, нэгийгээ алчих дөхсөн монгол залуусын зодоон ч манай дотуур байрны сэтгэлгээний нэг л хэлбэр шүү дээ.

Монголын хүүхдүүдийг малнаас дор үздэг дотуур байр гэх боловсон шоронгоос даруйхан салах цаг болжээ.

ХБНГУ-ын Фридрих-Эбертийн сангийн Монголыг хариуцсан суурин төлөөлөгч, улс төр судлаач доктор Нийлс Хегевиштэй баруун Европ болон Монголын улс төрийн намуудад тулгамдаж буй асуудлын талаар ярилцсан юм.

---

-Таны бичсэн социал-демократ үзлийн тухай нийтлэлийг уншлаа. Та дижитал капитализм гэсэн нэр томьёог нэлээд хэрэглэсэн байна. Яриагаа үүнээс эхэлье гэж бодлоо.

-Дижитал капитализм гэдэг нэр томьёог Карл Марксын “Капитал” хэмээх алдарт бүтээл хэвлэгдсэний 150 жилийн ойн арга хэмжээн дээр тавьсан илтгэлдээ хэрэглэсэн. Капитализм ялалт байгуулж зорилгоо биелүүлсэн гэж үзсэн учраас 1999 он хүртэл энэ бүтээл баруунд төдийлөн уншигдахаа байж, түүнд ач холбогдол өгөхөө ч больсон байлаа. 2008 оны эдийн засгийн хямралын үед Марксын онолоор дижиталчлал зэрэг техникийн дэвшлийн улмаас капиатализмд орсон гүнзгий өөрчлөлтүүдийг тайлбарлахад илүү хялбар байсан учраас К. Марксын бүтээлийг дахин шинээр нээсэн юм. Технологийн салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон компаниуд үйлдвэрлэлийн хэрэгсдүүдийг монопольчилсон юм. Алгоритмууд, тооцоолон бодох машины багтаамж, үйлчлүүлэгчдийн хувийн мэдээлэл зэрэг нь өнөөгийн үйлдвэрлэлийн хэрэгслүүд юм. Үүнээс гадна ажилчдыг хамт олноор нь бус нэг нэгээр нь ажиллуулж хоол нийлүүлэгчид, таксиний жолооч, илгээмж хүргэгчид хэлбэрээр компаниас хараат байдалд байлгадаг.

2008 оны эдийн засгийн хямралаас хойш хүмүүс капитализмын юу нь буруу байсныг олж харахын тулд энэ бүтээлийг дахин уншиж, дүгнэлт хийж, капитализмыг шүүмжилж эхэлсэн. Ингээд К.Марксын бүтээлийг эргэн харах болсон. Уг бүтээлд хөгжил, капитализмын парадоксын талаар маш сайн тайлбарласан байгаа. Ингээд 2008 онд К.Маркс эргэн ирж, түүний бүтээлийг шинээр нээж дижитал капитализмыг нээсэн гэж болно. Үүнд үйлдвэрлэлийг монопольчлох, ажил олгогчид ажил эрхлэгчдийгээ хэрхэн мөлжиж байгаа зэрэг нь багтана. XIX зууны санхүүгийн хямрал нь дижитал капитализмын эхлэл байсан. Түүнээс бид өнөөгийн тулгараад буй асуудлын хариултыг олно. Тэр нь бүтэц зэрэгт дүн шинжилгээ хийх гараа нь болж өгнө.

-Дижитал капитализм гэсэн нэр томьёог та яг юу гэж тайлбарлах вэ?

-Дижитал капитализм гэдэг ойлголт хоёр зуун солигдох зааг дээр бий болж сүүлийн 5 жилд хэрэглэгдэх болсон. Үйлдвэрлэл, амьдрал арга хэлбэр нь интернэтийн нөлөөгөөр бүрмөсөн өөрчлөгдсөн. Хүний хийдэг байсан ажлуудыг машин техник, компьютерээр орлох болсон. Зарим тмоохон концернууд жишээ Facebook зэрэг нь монополчлолоо тогтоосон. Гэтэл хэрэглэгч бүр түүнд нь хувь нэмэр оруулснаар эдгээр бизнесийг эрхлэгчид нь ашиг олоод зогсохгүй хэнд ч, ямар ч төлбөр төлдөггүй. Apple, Amazon зэрэг нь эдийн засгийн хувьд дэлхийн улс орнуудаас илүү нөлөө бүхий хүчирхэг болсон.

Үйлчилгээ, үйлдвэрлэлийн салбар дахь уламжлалт ажлын байрууд үгүй болсоор байна. Компьютер, машинууд улам олон ажлын байран дээр хүмүүсийг орлох боллоо. Фейсбүүк зэрэг цөөхөн хэдэн олон улсын концернууд дэлхий дахинд монопольчлолоо тогтоож байна. Эдгээр компаниудын ашгийг нэмэгдүүлэхэд хэрэглэгч бүр хувь нэмрээ оруулдагч цалин авдаг хүн бараг үгүй. Аpple, Аmаzon зэрэг концернуудын эдийн засаг, улс төрийн эрх мэдэл дангаараа дэлхийн олон улсуудаас давсан байна. Хөдөлмөрийн ертөнц үндсээрээ өөрчлөгдөж нийгмийн даатгалд заавал хамрагддаг хөдөлмөр эрхлэлтийн эзлэх хувь буурсаар. Харин бие даан хувиараа хөдөлмөр эрхлэгсэд мэт өнгөн дээрээ харагддаг хөдөлмөрчдийн тоо өссөөр байна. Эдгээр нь жишээлбэл: хоол хүргэгчид, таксины жолооч нар юм. Тэд интернетийн App-аар дамжуулан захиалгаа авч олсон ашгийн багаахан хэсгээр цалинждаг. Харин апп эрхлэгсэд ашгийн дийлэнхийг ямар ч нийгмийн хариуцлага хүлээхгүйгээр хүртэж суудаг. Бусад нь интернетээс орчуулга, дизайн, зэрэг компьютераар гүйцэтгэж болох захиалгуудыг олж аван klickworker буюу компьтераар хийх ажлыг гүйцэтгэж огт нийгмийн хамгаалалд хамрагдалгүйгээр ажиллаж мөнгөө олдог. Хэрвээ кликворкерууд өвдөх, насан өндөр болох зэрэг амьдралын эрсдэлд өртсөн нөхцөлд компани тэдний төлөө юу ч хийхгүй, төрд даатгаад орхидог.

-Дижитал капитализм гэсэн томьёог баруунд яг хэдийнээс хэрэглэж болов?

-Дижитал капитализм яг хэдийнээс эхэлсэн гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Ямар ч байсан сүүлийн таван жилд нэлээд хэрэглэгдэж байгаа. Энэ нь шинэ технологийн салбарт монопольчлол бий болж байгаатай холбоотой. Өнөөдөр Amazon, Apple, Microsoft, Google, Facebook гээд томоохон компаниуд монополио тогтоочиход байна. Дижитал ертөнцөд тогтсон энэ монпольчлол нь маш ихээр нөлөөлсөн. Монголчууд олон нийтийн сүлжээг маш ихээр хэрэглэдэг. Жишээ нь Facebook-т Монгол ямар хуультай нь огтхон ч сонин биш. Түүнээс гадна өөрсдийгөө төрөөс илүү чухал хэмээн үздэг концернууд байна. Тэдгээр нь хэдэн мянган хүнийг ямар ч хөлс өгөхгүйгээр ажиллуулдаг. Бид олон нийтийн сүлжээгээр дамжуулан өөрсдөө ч мэдэхгүй хөдөлмөрөө мөлжүүлдэг. Жишээ нь Монголд songo гээд веб хуудас бий. Интернэтээр дамжуулан хүнсний бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг. Иймэрхүү үйлчилгээг хараад тэнд ажилладаг хүмүүс нь бие даан ажиллаж байна гэж боддог. Үнэндээ бол тэд байгуулсан гэрээнийхээ тоогоор цалинждаг, ажлын нөхцөл нь шаардлага хангадаггүй. Үүнийг klickworking гэдэг. Гэрээний дагуух хөдөлмөрийн хөлс нь маш бага, эрүүл мэнд, нийгмийн зэрэг даатгалыг төлдөггүй. Нэг жишээ дурьдя. Баруунд Uber хэмээх машин түрээслэх үйлчилгээ байдаг. Хүмүүст машин хөлслүүлдэг. Осол зэрэг гарахад Uber компани нь ямар нэгэн хариуцлага хүлээдэггүй,хохирогчийн бүх төлбөрийг улс төлдөг.Энэ нь нөгөө дижитал капитализмын нэг жишээ.

-Тэгэхлээр хоёулаа өөр сэдэв рүү орьё. Та Фридрих- Эбэртийн сангийн Монгол дахь төлөөлөгч. Танай сан Германы Социал-Демократ намд харьяалалттай. Яагаад өнгөрсөн есдүгээр сард болсон сонгуульд танай нам дахин ялагдал хүлээв?

-Германы Социал-Демократ намын уугуул сонгогчид нь жирийн албан хаагчид, ажилчид юм. Тэдний тоо цөөрч нийгмийн өөрчлөлт, техникийн дэвшил, хөдөлмөрийн ертөнц дөх өөрчлөлтүүдийн улмаас социалд емократ намтай холбогдох холбоос нь суларсаар байна. Дижитал капитализмын нөлөөгөөр сонгогчдын бүтэц мөн өөрчлөгдөж байна. Канцлер Герхард Шройдерийн эхлүүлсэн нийгмийн системийн өөрчлөлтүүд олон түмэнд таалагдаагүй ч германы нийгмийн баримжаат төрийн тогтвортой санхүүжилтийг хангахын тулд зайлшгүй хийгдэх ёстой шинэчлэлүүд байсан. Нийгмийн байдлын хувьд төдийлөн сайн биш хүмүүс уг шинэчлэлд илүүтэй өртөж орлого нь буурсан учраас хүмүүсийн дургүйцлийг төрүүлсэн юм.

-Тэгвэл Германы Социал-Демократ нам өнгөрсөн есдүгээр сард болсон сонгуулиар дахин ялагдлаа. Үүний шалтгаан нь юу вэ?

-Хоорондоо холбоотой маш олон шалтгаантай. Нэг шалтгаан нь Социал-Демократ намыг дэмждэг үйлдвэрийн ажилчдын тоо багассантай холбоотой. Энэ нь нөгөө л нэг дижитал ертөнцтэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл Германд үйлдвэрийн ажилчид, сонгодог хэмээн нэрлэдэг ажилчдын тоо багассан. Үйлчилгээний салбарт ажиллаж сайн цалин авдаг хүмүүсийн тоо улам нэмэгдэж байна. Сонгодог полетарчуудын тоо багасчихлаа. Сонгогчдын бүтэц ч гэж хэлж болно. Хоёр дахь шалтгаан нь шинэчлэл хийсэнтэй холбоотой. Шинэчлэл нь олон хүний хувьд хүнд туссан хэдий ч түүнийг хийх шаардлагатай байсан. Олон хүн шинэчлэлд сэтгэл дундуур байгаа. Одоогоос арван жилийн өмнө хийгсдэн шинэчлэл хэдий ч өнөөдөр хүртэл хүмүүс мартаагүй. Ажилгүйчүүдийн тоо нэмэгдсэн. Энэ нь бол Германы Социал-Демократ намын хувьд хүзүүнд уясан хүнд чулуу мэт болсон. Гурав дахь шалтгаан нь сонгуулийн сурталчилгаа, зохион байгуулалттай холбоотой. 2005 он хүртэл сонгуулийн сурталчилгааг маш эрчимтэй хийж байсан. 2005 оноос хойш зохион байгуулалт зэрэгт нэлээд өөрчлөлт орсон. Намын бүтэц урьдынх шигээ үр өгөөжтэй ажиллаж чадахгүй байна. Түүнээс гадна сонгуулийн сурталчилгаанд шинэ арга барилыг ашигладаг болж, зохион байгуулалтын ажлууд нэлээд доголдсон. Улс төрийн ерөнхий нөхцөл байдал өөрчлөгдөж, сонгогчид намууд тэдний үзэл бодол, ашиг сонирхолыг хамгаалах ёстой хэмээн үздэг. Германы Социал-Демократ нам нь эвсэлд байсан тул зарим нэгэн асуудал дээр буулт хийхээс өөр аргагүй болсон. Сонгогчид үүнийг ялагдал гэж үздэг. Сонгуульд ялагдал хүлээсэн гол шалтгаанууд нь энэ. Түүнээс гадна Германд төдийгүй Европт улс төрийн намууд гүнзгий хямралд орчихоод байгаа. Хүмүүс ард түмний нам хэмээн нэрлэгддэг бүх салбарт бодлогын шийдлүүдийг санал болгодог том намуудаас илүүтэй зөвхөн тэдний онцлог асуудалд анхаарал хандуулдаг явцуу хөтөлбөртэй намуудыг сонгохыг илүүд үздэг болсон. Ардын гэсэн нэртэй намуудын үе нь өнгөрсөн гэж болно. Тиймээс өдгөө манай засгийн эрхийг барьж буй Христосын Ардчилсан намд ч удахгүй мөн ийм бэрхшээл тулгарна. Өөрөөр хэлбэл нэг талаас Социал-Демокарт намын хямрал, нөгөө талаас намын бүтэц томоохон шинэчлэл хийх шаардлагатай болсон гэсэн үг.

-Улс төрийн намын энэ байдал нь намын даргатай холбоотой юу?

-Улс төрийн хүчний мандал эсвэл уналтанд нэг хүнийг буруутгах нь маш амархан л даа. Мэдээжийн хэрэг намын удирдагчтай холбоотой. Германы Социал-Демократ намын хувьд бол зөвхөн одоогийн дарга М.Шульцтэй холбоотой юм биш. Түүнээс өмнө энэ албыг хашиж байсан хүнтэй холбоотой. Намын дарга нь ганцаараа намыг аврах эсвэл унагахад хүргэнэ гэдэг бол асуудлыг маш өнгөц харж байгаа хэрэг. Энэ удаагийн сонгуулийн сурталчилгааны ажил тийм ч сайн байгаагүй, түүнээс гадна М.Шульцэд цаг маш бага байсан. Тэр сонгуулийн өмнөхөн дарга болсон тул төдийлөн нөлөөлж чадаагүй.

-Тэгэхлээр Германы Социал-Демокарт намд шинэчлэл хийх шаардлагатай гэсэн үг үү. Миний бодоход олон намд шинэчлэл хийх шаардлагатай болсон гэж бодож байгаа. Энэ нь зөвхөн Германд ч хамаатай юм биш, манайд ч мөн адил. Дижитал капитализмын үед намыг яаж шинэчлэх ёстой вэ?

-Хамгийн гол нь цаг хугацаа хэрэгтэй. Маш тайвнаар нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ хийх. Дижиталын эрин үед ажлын байрны зах зээл тэр чигтээ өөрчлөгдөнө. Монголд ч гэсэн удахгүй ийм үе ирнэ. Өөрөөр хэлбэл ажлын байрны тоо багасна. Үүнийг аж ахуй, бизнес эрхлэгчид ч ашиглана. Ийм нөхцөл байдалд яах ёстой гэдгийг ул суурьтайгаар бодох хэрэгтэй. Хүмүүс байсаар байна, ажлын байр нь үгүй болно. Тэгэхлээр яахав. Хэрхэхийг сайн бодох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, намын тань төлөө саналаа өгсөн хүмүүс дээр очиж тэд хэрхэн амьдарч байгааг харах хэрэгтэй. Тэдэнтэй уулзаж, сэтгэлийг нь зовоож байгаа асуудлаар, юу хүсч байгаа талаар нь ярилцах хэрэгтэй. Ярьсныг нь нухацтайгаар хүлээж авах нь чухал. Германы Социал-Демократ нам үүн дээр маш бага ажилласан. Санал асуулгын дүнд итгэж, ухаантай санал хэлэх биш сонгогчдын саналыг сонсох явдал. Үүнд дээр тулгуурлан үүсээд буй нөхцөл байдлын талаар дүгнэлт хийгээд түүн дээрээ тулгуурлан хөтөлбөрөө боловсруулах. Энэ бүхэн нэлээд цаг шаардах ажил. Гэхдээ улстөрчид ингэх цаг зав байхгүй гэдэг.

-Өнөө үед ажлын байр улам бүр бага болно гэж та хэллээ. Баялагыг ард иргэдэд тэгш хуваах хэрэгтэйг та нийтлэлдээ бичсэн. Энэ бүхнийг сонсоход коммунизмыг санагдуулж байна. Ер нь энэ зарчим ирээдүйд хэр зэрэг тохирох вэ?

-Өчигдрийн хоолны жороор маргааш амттай хоол хийнэ гэсэн үг байдаг.Өнөөдрийн байдлаар хүний хөдөлмөрийг машинаар орлуулж байна. Германд ингээд эхэлчихсэн. Машин үйлдвэрлэлийн салбар үүний нэг жишээ. Монголд ч гэсэн мөн ийм болж байна. Жишээ нь танай томоохон банкуудад ихэнх ажлыг комьютерийн тусламжтайгаар гүйцэтгэдэг. Эдгээр хүмүүс 20 жилийн дараа гэхэд ажлын байраа алдах байх. Гэхдээ банк зэрэг байгууллага нь ашиг олсоор байна. Тэгэхлээр эдгээр хүмүүст юу гэхэв, та нар азгүй байна гэж хэлж болохгүй шүү дээ. Байдал ийм байхад нийгэм тогтвортой байх уу. Эсвэл машин хүний хийх ажлыг гүйцэтгэж түүнээс олсон ашгийг нь хүн амд хувааж амьжиргааг нь залгуулах уу. Гэхдээ иймэрхүү арга явахгүй болов уу, социализмын үед хэрэглэж үзсэн боловч үр дүнд хүрээгүй. Германд бол жишээ нь ард иргэдийн үндсэн орлого нь ямар байх талаар яригдах болсон. Жишээ нь машинуудад татвар тогтооч гэсэн санал байгаа. Миний хувьд бол нийгэмд хэрэгтэй ажил хийж байгаа хүмүүс жишээ нь уран бүтээлчид, хүүхэд асрагчид үндсэн цалин авдаг байх ёстой. Зүгээр гэртээ зурагтны өмнө суугаад байгаа хүнд улсаас үндсэн орлого олгохгүй гэх жишээний. 20 жилийн дараа ажлын байрууд үгүй болоход яах вэ гэдэг нь ирээдүйн маш том тулгамдсан асуудал болно.

-Энэ бол эрх барьж буй улс төрийн хүчнүүдийн шийдэх асуудал. Гэтэл намуудапд маш их тулгамдсан асуудалтай байгаа. анайд гэхэд намын санхүүжилтын асуудлууд сонгуулийн өмнө хурцаар тавигддаг. Энэ асуудлыг Германд яаж шийддэг вэ?

-Улс төрийн намууд ихэвчлэн улсаас санхүүждэг. Жишээ нь сонгуулийн сурталчилгааны зардалыг улсаас өгдөг. Ингэхдээ сонгуулиар хэдэн хувийн санал авсанаас шалтгаалан хэдий хэмжээний мөнгө өгөхийг шийднэ. Хувь хүмүүс улс төрийн хүчнүүдэд хандив өргөнө, түүнээс нь улс татвар авна. Үндсэн зарчим нь намууд улсаас хэдий чинээ их санхүүгийн дэмжлэг авна төдий чинээ хараат бус байж чаддаг. Гэхдээ татвар төлөгчид төрөөс улс төрийн хүчнүүдийг санхүүжүүлж байна хэмээн шүүмжилдэг. Гэхдээ ингэснээр намууд хээл хахуулиас ангид байж чаддаг.

-Танайд улс төрийн нам нь сонгуулиар хичнээн хэмжээний хандив авч болдог вэ. Үүнийг хуулиар хэрхэн зохицуулсан байдаг вэ?

Улс төрийн намууд 10 мянган евроноос дээш хэмжээний хандив авсан бол жил тутмын санхүүгийн тайландаа заавал тусгаж санхүүгийн тайлангаа нийтлэх үүрэг хүлээдэг. 50 мянган евроноос дээш хэмжээний хандив авсан бол авсан даруйдаа Бундестагийн цахим хуудас дээр нийтлэх ёстой. Харин хандивын дээд хэмжээг хуулиар тогтоодоггүй. Хэрвээ хандивлагч 5 удаа 10 мянган еврогийн хандив өглөө гэж үзвэл хандив хүлээн авсан нам санхүүгийн тайландаа тусган нийтлэх үүргээс чөлөөлөгдөхгүй. Улс төрийн намууд уг журмыг мөрдөөгүй, хандивын нуун дарагдуулсан бол хандивын хэмжээг хоёр дахин нугалж Бундест тушаах үүрэг хүлээдэг.

Мэдээжийн хэрэг манайд ч намын санхүүжилттэй холбоотой маргаан гардаг.

-Ер нь байдлыг харахад манайд болон танайд улс төрийн намуудын байдал нэлээд төстэй юм шиг. Энэ нь дэлхий нийтэд тулгамдсан асуудал болсон. Улс төр судлаачын хувьд намуудын тулгамдсан асуудлыг шийдэх арга зам байна уу гэж асуумаар байна?

-Монголын улс төрийн намуудыг хямралыг ингэж шийднэ гэж хэлэхэд хэцүү байна. Би ч ямар нэгэн зөвлөгөө өгөхдөө болгоомжтой хандана. Миний бодоход Монголд юу ярьж байгаа, юуг хийх ёстой болон юу хийж байгаагийг хооронд нэлээд ялгаатай байна. Ер нь бол аль ч оронд юм амлаад түүнийгээ хийх, эсвэл хийж чадах юмаа амлана гэдэг чухал. Энэ бол Германы улс төрд ч тулгамдсан асуудал болоод байгаа. Хоёрдугаарт, улс төрийн нам үнэт зүйлсээ нандигнах ёстой. Социал-Демократууд бол нийгмийн эмзэг давхаргын анхаардаг байх жишээтэй. Тэдгээрийн амьдралыг хүндэтгэх ёстой. Монголын улс төрийн намууд нийгмийн эмзэг давхаргын иргэдэд санаа тавьж тэдэнд хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Миний бодлоор Монголын улс төрийн хүчнүүд ч үнэт зүйлсээ эрхэмлийг хичнээн ажиллаж байгаа.

-Өнөөдөр баруун Европын намууд хямрал орчихоод байгааг бид бүгд сайн мэднэ. Улс төр судлаачын хувьд үүнээс гарах ямар арга зам байна гэж бодож байна?

-Миний бодоход Германд бол намын зохион байгуулалтын асуудал нэлээд чухал. Бидний ажигласнаар бол иргэд улс төр сонирхож, түүнд идэвхтэй оролцох хүсэлтэй. Яагаад намуудын нэр хүнд ингэж унаад байгаа нь том асуудал. Жишээ нь Германы Социал-Демократ намынхан энэ талаар ярилцсан. Намд элсэх хүсэлтэй хүний тооөсч байгаа ч насан өндөр болсны улмаас намаас гарч буй гишүүдийн тооноос цөөн байна. Намын дэвшүүлж буй асуудлуудыг хэлэлцэх зэрэгт идэвхтэй оролцоход бэлэн байгаа боловч гишүүнээр элсэх гэж яардаггүй. Гишүүдийн татварын хэмжээ буурч байгаа нөхцөлд төрийн санхүүжилтийн ач холбогдол улам бүр өсөж байна. Өөрөөр хэлбэл намууд илүү нээлттэй болох хэрэгтэй гэсэн үг. Эдгээр хүмүүстэй ажиллахад нам санхүүжилт гаргах ёстой. Төр улс төрийн намуудыг санхүүжүүлж байгаа тул түүгээр зөвхөн намын гишүүдээ бус олон түмнийг санаа бодлыг нээх ажилд зориулах ёстой. Хоёрдугаарт, улстөрчид маань ямар хэлээр ярьдаг нь маш чухал. Германд гэхэд намууд жирийн иргэд сонсоод ойлгодоггүй тийм хэлээр ярьдаг . Өөрөөр хэлбэл технократ маягаар ярихгүй байх, жирийн хүмүүсийн хэлээр ярих хэрэгтэй гэсэн үг. Иймэрхүү байдлаар ард иргэд дунд гүн орсноор тэднийг илүү сайн ойлгоно. Намууд нь иргэдэд шүүмжлэлтэй асуудлуудаар санал бодлыг сонсоогүй, хэтэрхий их бие даан шийдвэр гаргасан гэсэн үг. Намууд нээлттэй болох ёстой. Ингэх амаргүй, маш эмзэг тусах хэдий ч үүнийг ч хийх ёстой.

Ю.Дэлгэрмаа