Month: December 2017

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

-Өнгөрөгч баасан гаригт УИХ-ын чуулганы хаалттай хуралдаанаар Б.Хурцыг БНСУ-д суух Элчин сайдаар томилохыг дэмжсэн. Гэтэл хоёр хаалганы цаана Ж.Батзандан гишүүн та хоёрын зохион байгуулсан нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнөж байлаа шүү дээ. Нээлттэй хэлэлцүүлгийг дуустал ядаж Их хурал хүлээж болоогүй юм болов уу. Энэ хэр ёс зүйтэй үйлдэл болсон гэж харж байна вэ?

-УИХ маш том хорт хавдар туссанаа харууллаа. Яаж ард түмнээсээ хол байх, ард түмнээ сонсохгүй байх, дураараа дургиж болдгийг харууллаа. Уг нь хоёр ч байнгын хороогоор хэлэлцүүлэх байсан ч хэлэлцсэнгүй.

Цаашлаад Нийтийн сонсгол, нээлттэй хэлэлцүүлэг хийх байсан ч хийлгэсэнгүй. Тусгай хяналтын дэд хороо ч хуралдсангүй. Ум хумгүй асуудлыг хүчээр шийдээд явчихлаа. Хаалттай нэрийн цаана ямар ч хэлэлцүүлэггүй Б.Хурцыг томилохыг дэмжсэн байна лээ. Ямар нэгэн хэлэлцүүлэг явуулахгүйн тулд зориуд ийм алхам хийсэн.

Энэ нь Их хурлын сул байгааг, ард түмнээсээ айж байгааг, шударга бусын талд байгаа гэдгээ нотолчихлоо. Одоо бид хөдлөх цаг болсон.

-Цаашид энэ тогтолцоог засахгүй бол улам даамжрах үүд хаалгыг нээж өглөө хэмээн ярьж байна…

-Бид сонгууль бүрийн дараа энэ бүхнийг засна гэж тайвширдаг. Одоо тэгж хүлээх цаг биш. Гэтэл Үндсэн хууль том дайрлагад өртчихлөө. Үндсэн хуулиа өөрсдийн эрх мэдлийн хүрээнд өөрчлөх гэж оролдож байна. Бид 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийг л ярьдаг. Харамсалтай нь өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд шинэ үеийн хэлмэгдүүлэлт бий болчихож. Хэлмэгдүүлдэг тогтолцоо, бүхэл бүтэн махны машин ажилладаг болчихсон юм байна. Үүнд хэн ч гэсэн өртөхгүй гэх баталгаа алга. Шударга бус нь шударга ёсныхоо дээр гарах нөхцөл бүрэн байгаа гэдгийг харууллаа. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр тэр бүх түүхүүдийг анх удаа сонслоо.

Өмнө нь ийм тийм янз бүрийн өргөдөл байна гэдэг сураг сонсогддог байсан бол жинхэнэ гэрчүүдийнх нь яриа сэтгэл сэртхийлгэж байсан. Түгшүүрийн дохио хангиналаа. Ард түмэн хөдлөхгүй бол болохгүй нь.

-Ард түмэн хөдөлнө гэхээр яг яах ёстой юм. Нээлттэй хэлэлцүүлэгт ирсэн хүмүүсийн ярьж буйг сонсоход хэцүү л байна лээ?

-Бид олны өмнө ил байдгаар нь Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярыг тэгж гэнэ. Тэр сайд, энэ гишүүнийг тэгжээ гэхэд “Больж муу хог”-ийг гээд бахаа хангаад явдаг байж. Гэтэл жирийн албан хаагчид, бизнесмэн, дургүй хүмүүсээс өшөө авах систем дээшээ доошоо нэвт явчихсан. Өнөөдөр хэн ч энэ тогтолцооны эсрэг явлаа гэхэд амь нас, эрүүл мэнд нь баталгаагүй болчихсон юм байна. Энэ байгалийн гамшиг биш. Хүний гамшиг. Эдгээрийн цаана хүн л байдаг.

Нээлттэй хэлэлцүүлэгт ирсэн хүмүүс нэр бүрээр нь зааж, оноож хэлж байсан. Тэдний ярьсан баримт бүрийг нягтлаад арга хэмжээ авч болно. Хүний бий болгосон гамшгийг ярилцаж, хэлэлцэж байж өөрчлөх ёстой. Гаргалгаа гарцны төлөө сэтгэл нэгдэн ажиллах ёстой.

Таны асуусанчлан хөдөлнө гэхээр юуны духанд хүрэлгүй гудамжинд гарч жагсахын нэр биш. Эхлээд хуулийн хүрээнд ажлын хэсэг гарах ёстой. Нээлттэй хэлэлцүүлгээс дүгнэлт гарсан. Үүнийгээ холбогдох газруудад нь танилцуулна. Хуулийн байгууллагынхан бүгдээрээ шударга бус болчихсон юм биш. Шударга бус нөхдүүд нь цөөхөн шүү дээ. Тэр цөөнх гагцхүү бүгдийг захирч, бүгдийг өөрийнхөө эрхшээлд оруулж, дарамталж, барьцаалж байна. Үүнийг өөрчлөх алхмыг хийх ёстой. Тодорхой хууль дүрэмтэй болох цаг болсон. Энэ бүхэнд саад болох юм бол хүссэн хүсээгүй гудамж руугаа гарна. Ард түмэн үгээ хэлнэ. Хүн хэзээ ч зүгээр сууж байгаад өөрийгөө элдвээр хэлүүлж, дэвслүүлнэ гэж байхгүй. Ардчилсан шинэ Үндсэн хууль чинь энэ тогтолцоог нь нээгээд өгчихсөн юм. Түүнээс биш үүнийг хамгаалж өнгөрөөд, цаг зуурын бэрхшээл мэт байж байгаад ард нь гарна гэж байгаа бол эндүүрч байна.

-Чуулганы хуралдаан хаалттай хуралдаж, Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилсноор зорилго нь биелсэн гэдэг утгаараа Б.Хурц ялсан юм шиг харагдаж байна. Нөгөө талдаа нээлттэй хэлэлцүүлэг зохион байгуулж тэр олон хүнийг дуудан авч ирж яриулснаараа Ж.Батзандан гишүүн та хоёр ялсан юм шиг дүр зураг харагдаж байна. Та өөрийн нэр хүндийг сэргээлгэнэ гэсэн тэр асуудал юу болж байна вэ?

-Энэ ялах, ялагдахын асуудал биш. Ямартай үнэн зөв ялах нь хамгийн чухал. Магадгүй энэ бүх буруу булхай зүйлийг хийж байгаа хүмүүс хүчинд автаад үүнээс салахыг хүсч байгаа. Тэдэнд үргэлж ингэж нойргүй хонож байх шаардлага байхгүй шүү дээ. Шударга ёсны дээр, хүний зовлон дээр жаргал эдэлнэ гэж байхгүй. Энэ бүхэн сайн сайханд хүргэхгүй. Тушаал нэртэй хууль зөрчин өөрсдийг нь гэмт хэрэгтэн болгодог энэ тогтолцооноос залхсан байгаа. Эцсийн эцэст ард түмнээ ялдаг Их хурал гэж байхгүй. Ард түмнээ ялдаг бүлэглэл гэж байхгүй. Ард түмнээ ялдаг ямар ч албан тушаалтан, хөрөнгөтөн байдаггүй юм. Ард түмэн ялж л таараа. Ард түмнээр дамжуулаад цаашид ардчилсан тогтолцоонд үнэн зөв нь гарч ирнэ.

Миний хувьд ч гэсэн улаан цайм гүтгүүлж, эрхээ зөрчүүлж, элдвээр хэлүүлсэн. Хоёр ч удаа шүүхэд өгөөд хүлээж авсангүй. Ганц миний өргөдлийг ч тэгээд байгаа юм биш байна лээ. Н.Алтанхуяг даргын өргөдлийг мөн хүлээж авахгүй байна гэсэн. Шүүх хурал дээр гүтгүүлсэн хүмүүсийн өргөдлийг авахгүй байгаа гэж байсан л даа. Тэглээ гээд хаашаа холдох юм. Бид байж л байна. Энэ улс нүүгээд явчихдаггүй л юм бол оршин тогтносоор байна. Хуулийн засаглал оршсоор байна. Үнэн мөн нь тогтоогдоно. Эцсээ хүртэл тэмцэж байгаад нэр хүндээ, эрхээ сэргээлгэх болно.

-Цаашид иймэрхүү зүйл тохиолдохгүй гэх газаргүй. Тэр үед нь яах юм. Тогтолцоогоо шинэчлэхгүй юм уу. Энийг чинь ярьчих уу, яах уу гээд бүгдийг нь мэддэг юм шиг. Нөгөө талд нь хүнд хэлж болохгүй олон асуудал байгаа ч юм шиг дүр зураг бий. Ж.Батзандан гишүүний хэлснээр “бөлдөгдүүлчихсэн” мэт байх юм. Үнэн мөнийг нь хэлчих вий гэхээс үхтэлээ айж байгаа ч юм шиг…

-Ийм буруу жишиг тогтож, энэ буруу бүхэн цаашид үргэлжлэхгүйн төлөө бидний тэмцэл үргэлжилнэ. Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр анх удаа тэр хүмүүсээс нөхцөл байдлын талаар сонссон. Тэр дагуу бид энэ тогтолцоонд бугшсан булхайг ил болгож арга хэмжээ авахуулна. Үүнээс бид алхам ч ухрахгүй. Бидний чадах зүйл, чадахгүй зүйл гэж бий. Тэд магадгүй ялж болно. Тэглээ гээд ард түмнээ л дарамталж байна гэсэн үг. Ард түмэн мөнх, албан тушаал эрх мэдэл хязгаартай. Мөнгө хөрөнгөтэй, хэвлэл мэдээлэлтэй байлаа гээд бүх зүйл нь хязгаарт багтдаг. Хэсэг бүлэглэл байлаа ч тэднийг давах хүч ард түмэнд байгаа юм. Үүнийг хэн ч эвдэж чадахгүй.

-Их хурал л Б.Хурц гэдэг хүнийг дэмжээд Элчин сайдаар явуулчихсан мэт хандлага харагдаж байна. Анхнаасаа Засгийн газар нэр оруулж, Ерөнхийлөгч дэмжиж, Их хурлаар зөвшилцөхөөр нэр өргөн барьсан биз дээ. Гэтэл Засгийн газрын тэргүүн У.Хүрэлсүх ч юм уу, Ерөнхийлөгч Х.Баттулга түүний нэрийг заавал оруулахгүй байж болох байсан байх, тийм үү. Юу гэх гээд байна вэ гэхээр Их хурал л буруутай юм шиг сэтгэгдэл төрүүлж байна л даа…

-Энэ бүхэн үнэнээрээ гарч ирнэ. Элчин сайдаар явлаа гэхэд тэр хүн хаашаа зугтах юм. Хуулийнхан хэнийг, хаанаас ч олоод ирнэ. Шударга бус зүйл болно, шударга нь болохгүй гэдэг хууль байхгүй. Монголд хууль, шударга ёс, ард түмэн байна. Байнга дэвсэлж, дарлаад, өөрийнхөө эршээлд байлгана гэж байхгүй. Хэн ч ингэж чадаагүй. Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд гарсан хэлмэгдүүлэлтэд хэнийг ч шийтгэлгүй, тоолгүй өнгөрч хүний эрхийн асуудал дээр буруу гарыг таслах алхам руу явах ёстой.

-Нээлттэй хэлэлцүүлгийн үеэр олон асуудал хөндөгдсөн. Хуулийн байгууллагууд үүнийг шалгах ёстой гээд байгаа. Гэтэл өнөө хүн маань томилогдох болзлоо хангачихсан. Их хурал буруу шийдвэр гаргачихсан уу. Энэ томилгоо Үндсэн хуулийн Цэц дээр очих уу?

-Хуулийн дагуу ямар ч үр дүн гарч магадгүй. Процесс дөнгөж эхэлж байна. Хэлэлцүүлгээс гарсан үр дүнг хэвлэлийнхэнд өгнө. Түүндээ бид ямар алхмууд хийхээ маш тодорхой бичсэн байгаа. Тэр дагуу явна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар өнгөрөгч бямба гаригт Төрийн шагнал хүртсэн түүхч Д.Өлзийбаатартай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Энэ жилийн Төрийн шагналыг монгол түүхийнхээ жимээр зорчсон эрхэм хоёр хүмүүнд олгосон нь нүдээ олсон шагнал боллоо гэж шуугицгааж байна. Дэмбэрэлтэй сайхан өдөр өлзийтэй алтан одонг зүүлгэнэ гэж баатар их түүхээ судалж байв уу?

-Энэ их гэнэтийн шагнал байлаа. Би төрийн шагнал авна гэж бодож ч явсангүй. Мэдсэн ч үгүй. Монгол Улсын төрийн шагналыг энэ жил миний “Монголчууд”, “Тусгаар тогтнолын түүх” гэсэн хоёр бүтээлд өглөө. Төрийн шагналыг бүтээлд олгодог юм байна. Дээрх хоёр сонсдог бүтээлийг 2013 оноос хийж, монголчууддаа хүргэсэн. Төрийн шагнал авсандаа баяртай байна. Монголчууд түүхээ хүндэлж дээдэлж байгаагийн нэг илрэл энэ байх.

-Төрийн шагналт түүхчид харьцангуй цөөхөн байдаг байх аа?

-Манай түүхчдээс Ш.Нацагдорж, Хөдөөгийн Пэрлээ, Оохнойн Батсайхан нарын олон биш хүн төрийн шагнал авсан байдаг. Дараа нь би авч байх шиг байна. Түүх, урлаг соёл, уран зохиолын бүтээлүүдэд олгодог гэдэг утгаараа их хүндтэй шагнал л даа.

-Санчирын хувьд шагнал авахаа мэдэлгүй очсон гэсэн. Та энгэр цоолохоо мэдэж байв уу?

-Хорьдугаар зууны түүхийг харуулсан баримтат кино хийхээр “Hero” студийн Баатар бид хамтарч ажиллаж байгаа юм. Энэ талаар л хуралдана гэж дуудсан. Хуралд сууна гээд өглөө гэрээсээ гараад санамсаргүй очсон. Очсон чинь л шагнал болоод явчихсан. Ерөнхийлөгч бидний бүтээлийг тааллаараа ойлгож явдаг юм байх л даа.

-Таны сонсдог ном бестселлэрийг олон сар тэргүүлсэн. Гурван жилийн өмнө нээлтэнд нь УИХ-ын дарга асан З.Энхболд очихдоо “Түүх бол сайн нь ч бидний багш, муу нь ч бас багш” гэсэн гэдэг. Түүх нэлээд сонирхдог хүн л ингэж хэлнэ дээ?

-Энхболд дарга чинь түүх их сонирхдог хүн. “Монголчууд” номоо гаргах гээд санхүүжилт хайж явахад тодорхой хүмүүстэй холбон “Энэ хүнд туслаач” гэж захиж байлаа. Г.Бадамсамбуу бид хоёр 1996 онд “Шинэ цагийн товчоон” гэдэг дөрвөн цуврал анги түүхэн баримтат кино хийсэн юм. Тэр кинонд Энхболд дарга дэмжлэг үзүүлж байсан. Хорин жилийн өмнөх түүх хожим тэгж давтагдсан. Миний гол зорилго залууст эх түүхээ л мэдүүлэх юмсан гэсэн бодол. Түүхээ л мэдэж байж хүн эх орноороо бахархана. Манай түүхчид түүхийн номуудыг их сайн бичсэн. Саяхан гэхэд манай МУИС-ийн Түүхийн тэнхимийн захирал, Дэлгэржаргал доктороор ахлуулсан ажлын хэсгийн гаргасан Монголын эртний түүхийн таван боть байна. Би харин ямар хэлбэрээр түүхээ хүн ардад хүргэх вэ л гэж бодон сонсдог номын төрлийг сонгосон хэрэг.

-Хурал болно гэж очоод төрийн хишиг хүртчихэж. Ар гэрийнхэн чинь яаж мэдэв?

-Мэдсэн хүн байхгүй. Эхнэр ажилдаа явчихсан байсан. Гэнэтийн юм болсон болохоор бүгдээрээ сандралдсан. Манай гэр бүлийнхэн бүгд зурагтын мэдээ үзэж мэдсэн гэж байсан. Төрийн ордон руу ороход гар утас хураагаад авчихдаг болохоор шагнал авснаас бүүр хойно л гарч ирэхдээ л ярьсан.

-Ах дүү, хамаатан садан чинь сонсоод яаж байх юм?

-Аав, ээж маань эрт бурхны оронд явсан. Би эцэг эхээс гурвуулаа. Ах маань нэлээд эрт өвчнөөр өнгөрчихсөн юм. Дүү Өлзийсайхан маань хувийн бизнес хийдэг хүн. Аавын өлгий нутаг Хөвсгөлийн Арбулагаас, ээжийн нутаг Өвөрхангайн Хайрхандулаанаас хүмүүс баяр хүргэж ярьж байна аа. Уг нь манайх чинь аль дөчөөд онд хотод шилжиж ирснээс хойш би төрсөн юм шүү дээ.

Харцага Бальдир овогт Дэмбэрэлийн Өлзийбаатар

Д.Өлзийбаатар 1960 онд Улаанбаатар хотноо төрсөн. 1968-1978 онд нийслэлийн 10 жилийн 24 дүгээр дунд сургууль, 1978-1982 онд МУИС-ийн Нийгмийн ухааны факультетийн түүхийн ангийг түүхч-түүхийн багш мэргэжлээр, 1980-1982 онд МУИС-ийн англи хэлний оройн ангийг тус тус төгссөн. 1982-1983 онд Баянхонгор аймгийн Жаргалант суманд түүхийн багш, 1983-1984 онд Улсын түүхийн төв архивт архивч, 1984-1988 онд НАХЯ-ны ЦДС-д түүх, нийгмийн ухааны багш, 1988-1990 онд НАХЯ-ны тусгай архивт судлаач, 1990-1991 онд Улаанбаатар хотын Цагдаагийн газарт төлөөлөгч, 1991-1993 онд Улсын түүхийн төв архивт мэргэжилтэн, дарга, 1993-1995 онд Цагаатгах ажил эрхлэх улсын комиссын дэргэдэх Хэлмэгдэгсдийн судалгааны төвд эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, 1995-2000 онд “М-Арбат” компанийн захирал, 2000-2013 онд Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий газрын дарга, 2013-2014 онд Архивын ерөнхий газрын дэд дарга бөгөөд Үндэсний төв архивын захирал, 2014-2017 онд ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтнаар ажилласан байна. ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн дэргэдэх Эрдмийн зэрэг хамгаалуулах зөвлөлд “Монгол дахь улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд гадаад хүчин зүйлсийн нөлөө” сэдвээр түүхийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Тэрээр “Алтан гадас”, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, ШУА-ийн дээд шагнал Хубилай хааны шагнал болон салбарын шагналуудаар шагнагдаж байсан. Хууль зүйн салбарын тэргүүний ажилтан, онц хилчин. “Монголчууд” сонсдог ном бүтээлээрээ олон түмний санал асуулгын дүнгээр шагнагддаг Жак Вотерфордын сангийн 2014 оны онцлох бүтээлийн шагнал хүртсэн. Эхнэр, хоёр хүүхэдтэй. Эцэг Дэмбэрэл Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын харьяат, МҮЭ-ийн байгууллагад алба хашиж байсан. Эх Ичинхорлоо Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын харьяат, нэгдсэн III эмнэлэг зэрэг байгууллагад эмчээр ажиллаж байжээ.

-Төрийн шагналаа яаж мялаах гэж байна. Уран бүтээлч хүмүүс цол дагаж бяр гэдэг шиг даацтайхан бүтээлээ ард түмэндээ толилуулах гэдэг. Таны хувьд…

-Хүн чинь төрийн дээд шагнал авчихаар одоо юу хийх билээ гэж боддог юм байна. Хэдэн түүхчидтэйгээ, Гандангийн залуу гавьж Гантөмөр, Амгалан, Бямбажав нартай хамтарч “Монголын төр, шашны түүх” гэдэг томоохон бүтээлийг хийхээр судалгааны ажлаа эхлээд явж байгаа. Би XX зууны эхний хагасыг судалдаг шинэ түүхийн чиглэлийн хүн. Тиймээс өнгөрөгч зууны түүхийг багцалж бичих цаг нь ирчихсэн юм болов уу гэж бодож байгаа. Социализмын үеийн түүх яг хуучнаараа сурах бичигт явж байна. “БНМАУ-ын түүх” гурван ботийг таван боть болгож гаргах нь гаргасан юм. Яг хорьдугаар зууны түүхийг дангаар нь бичих түүхэн шаардлага бий. Энэ зуунд монголчууд босож ирсэн юм шүү дээ. Их Монгол Улсын үеийн түүхийг бид байтугай дэлхий мэдээд бичээд байгаа. Монголчууд Манжийн эрхшээлээс гараад социализмыг бүтээн байгуулах гэсэн түүхийг цаасан хэлбэрээр гаргах бодол байна шүү.

-Та одоо хаана ажиллаж байна?

-МУИС-ийн Түүхийн тэнхимийн багш хүн л дээ, би. Шагналаа тавдахь өдөр авсан болохоор шавь нартайгаа уулзаж амжаагүй л байна. Маргааш нөгөөдрөөс хичээлээ заах гээд очно. Түүхийн мэргэжлийн ангийнхан болон мэргэжлийн бус ангийнханд “Социализм ба БНМАУ” гэсэн сэдвээр хичээл заадаг. Бид хаанаас ирээд хаа хүрэх гэж байгаагаа мэдэх хэрэгтэй. Археологич Эрдэнэбаатартай хамтарч Монгол нутаг дахь эртний түүх дурсгал, археологийн олдвор бүхий газруудын талаар нэг сонсдог ном гаргахаар ярилцсан. Архангай, Баянхонгор, Булган гээд нэлээд аймгуудад судалгаа хийгээд явж байна.

-Та археологич Эрдэнэбаатарыг Хүннүгийн талаар агуу их нээлт хийсэн эрдэмтэн гэсэн байсан. Хүннүгийн булш, түүх дурсгалын гайхамшигт олдвортой газрууд урт гартнуудын довтолгоонд их өртөөд байдаг юм биш үү?

-Хөдөөгөөр явж байхад анзаарсан нэг зүйл бол Монгол Улсын төр засаг, хууль хүчний байгууллагууд анхааралдаа авмаар зүйл чинь наад хулгайн асуудал байна. Эртний түүхэн дурсгалт газруудыг үнэхээр их тонож байгаа. Мөнгө олохын тулд юуг ч хайрлахаа байсан. Хулгайн томоохон хэмжээний сүлжээ үүсчихсэн байдаг шиг байна. Гайхамшигт олдворууд монгол нутагтаа биш голдуу гадагшаа гарч байгаа нь маш аюултай үзэгдэл. Булш бунхныг тонох эртнээс улбаатай байсан. Гэхдээ бидний энэ үед бүүр газар авлаа.

-Металл хайгч барьж очоод сөрөг, нум сумны зэвээс өгсүүлээд үнэт эрдэнэсийн зүйлсийг хүртэл тоночихдог юм биш үү?

-Хулгайчид газрын гүнд 5-10 метрийн гүнд байгаа зүйлсийг илрүүлдэг багажтай явсан сураг байдаг. Үүнд орон нутгийнхны анхаарал хяналт сул, бараг тухайн нутгийнхан хамтарч хууль бус үйлдэл гаргаж байна ч гэж хардахаар байдалтай шүү. Археологийн шинжлэх ухаан чинь мөнгө их шаарддаг салбар. Эрдэнэбаатар доктор Архангайн Эрдэнэбулган сумын Гол модны булшнаас том сүйх тэрэг, морины тоног хэрэгсэл, алт мөнгөн эдлэлүүд олсон. Энэ бол түүхэн агуу нээлт. Үүний санхүүжилтийг одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өгсөн байдаг. Их эрсдэлтэй учраас хөрөнгөтэй улс археологид хөрөнгө оруулахаас цааргалдаг. Тэгэхэд Баттулга 150-иад сая төгрөгөөр тусалсан юм билээ.

-Монгол орон ч археологийн хувьд баян сантай байж магадгүй шүү?

-Манай археологичид, эртний судлалынхан “Яг монгол язгууртнууд олдохгүй байна” гэж ярьдаг юм. Дагалдах боол, албатуудынх нь хойлог болгоод явуулчихсан зүйл олддог.

-Хойлог болгоно гэдэг чинь юу гэсэн үг билээ?

-Томоохон язгууртнуудын хойд насанд үйлчлэх хүмүүсийг морь мал, идэх уух юмтай оршуулах ёслол шүү дээ. Ноён уулын булш бол тун чухал олдвор. Оросын эрдэмтэн Козлов том олдворуудыг аваачаад Санктпетербургийн Эрмитажид тавьчихсан. Ноён уулын бүс нутаг чинь археологийн олдворын өлгий. Тиймээс бид энэ Ноён уулыг маш их анхаарч хамгаалах ёстой. Тэнд байгаа түүх, археологийн олдвор хөрсөнд байгаа жаахан алтны судлын хэмжээгээр хэмжигдэхгүй. Тэр хавийг бүхэлд нь дархан цаазтай, төрийн тахилгатай болгох хэрэгтэй байгаа юм.

-Манай бичгийн мэргэд, утга зохиолын авьяас билэгтнүүдийн хамгийн их харамсдаг зүйл нь монгол хэл, уран зохиолын хичээлийн цагийг багасгаснаас болж хойч үе маань монгол бус хүмүүн болох нь гэсэн айдас. Түүхийн хичээлийн хувьд харин цаг нь овоо байгаа юу?

-Түүхийн хичээлийг өргөн цар хүрээтэй ормоор байгаа юм. Уран зохиолтой л адил манай түүх чинь бас хичээлийн хөтөлбөрөөс хасуулаад л явж байна. Түүхээ бид ойлгож, хүндэлж чадахгүй байгаагийн илэрхийлэл энэ. Монгол шиг цөөхөн хүн амтай, хоёр их гүрний дундаа ийм жижигхэн улсын хамгаалалт дархлаа бол түүхээ л мэдэх юм. Бид социализмын үед түүхээ их үзэл сурталжуулсан учраас ард нийтээрээ түүхийг үл ойшоох болсон. Одоо бол түүхийн талаархи ойлголт өөр боллоо. Бидний түүх асар баян, маш их сонирхолтой гэдгийг мэддэг болчлоо. Бидэнд монгол хэл, соёл, ёс заншил, түүх маань байна. Үүнийгээ л үр хойчдоо өвлүүлж үлдээхгүй бол харь орны соёлд уусахад амархан болсон.

Энэ цахим орчин хүмүүсийг өөрийн мэдэлгүй харь хүн болгож байна. Эл аюулыг бид олж харах ёстой. Их гүрнүүд “Зөөлөн хүчний бодлого” гэж их ярих болсон. Кино, урлаг соёл, хувцаслалт, телевизийн нэвтрүүлгүүдээр дамжуулан их гүрнүүд өөрийнхөө соёлыг аль нэг оронд шингээгээд байгаа.

Үүнээс болж өөрийн үндэсний бүхнээ голох, үгүйсгэх, өөрсдийгөө үл тоох, гадагш дүрвэх хандлага гарч байна. Өөрсдийн түүхээ үл тооно гэдэг эх орноосоо урвасантай адил ялт үйлдэл.

-Өнгөрөгч зун Өмнөд монголоороо явж байхад Шандуугийн Шар талд Хубилай хааны найман давхар асрыг бодитоор байгуулан, олон ангит киноны зураг авч байхтай таарлаа. Зураг авч дуусуут энэ орд аялал жуулчлалын төв болох юм билээ. Хилийн чинадад байдал ийм байхад монгол туургатны гал голомт манай улсад түүх, соёлоо огт тоохгүй л байх шиг байгаа юм даа?

-Одоо л манай улс үүх түүхэндээ анхаарах ёстой юм. Бидний хэдэн түүхч, уран бүтээлчид “Монголын эзэнт гүрний гайхуулгын ордон, цогцолбор” гэсэн нэг зүйл хийж бүтээх гээд ноднингоос хөөцөлдөөд яваад байна. Их Монгол Улсын үед Алтан ордны улс, Хүлэгүгийн улс, Цагадайн улс гэж ямар юм байсныг хараг гэж монгол нутагтаа ийм төсөл хийсэн. Монгол соёл чинь эндээс л тарсан шүү дээ. Хэдийгээр харь оронд суурьшиж олон жилийн хугацаанд тухайн улсад уусан ч гэсэн монголчуудын үлдээсэн өв их. Дэлхий нийт Монгол Улсыг яг л тэр үүднээс харж байна. Чингис хааны үлдээсэн их өвийг ганцхан өмнөд хөрш ч биш дорно дахин, Орос улс гээд бүгд л булаалдаж байна. Орос орон чинь монголчуудын байлдан эзлэлтэн доор нэгдэж босож ирсэн улс шүү дээ. Догшин Иван хүртэл монгол цусны хүн. “Оросыг сайн маажвал монгол гарна” гэдэг үг хүртэл байгаа биз дээ.

Бидэнд өвөг дээдсийн үлдээсэн их өв, түүх, хэл соёл, ёс заншил, байгалийн баялаг, олон сая мал байна. Энэ их баялгийг нийгмийн салбаруудад зөв хуваарилж чадвал хөгжих өргөн боломж байна. Хөгжлийн гол чиг нь түүх соёлоо л мандуулах. Их Монгол гүрний гол гол байгууламжуудыг эх нутагтаа сүндэрлүүлчихэд дэлхийн мэлмийг баясгаж, чихийг дэлдийлгэх аялал жуулчлалын их ирээдүй харагдаж л байгаа. Өмнөд хөршийн хувьд зөөлөн хүчний бодлогыг мөнгөөр хүчтэй явуулж байна л даа. Хубилай хаан гэдэг чинь өнөөгийн Хятадыг бий болгосон хүн шүү дээ.