Month: October 2017

БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Хөх хотын “Талын дуу хоолой” радиогийн захирал Буяннэмэхийн Баясгалантай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Монгол Улсад та хэдэн удаа ирж байна?

-Монгол Улсад би олонтаа ирсэн. Хамгийн анх 2003 онд ирж байлаа. Тэр үед ямар сайхан сэтгэл цагаан, найрсаг олон түмэн бэ гэж гайхаж байсан. Хамгийн сайхан нь Улаанбаатарын зээлээр явахад бүгдээрээ монголоороо ярьж байгаа нь маш сайхан санагдаж байлаа. Халх аялга маш уянгалаг, яруу сайхан сонсогдсон. Хятад орны аливаа нэг томхон шиг хотод бүгдээрээ монголоор ярьдаггүйг та нар маш сайн мэднэ. Олон үндэстэн холилдон суудаг болохоор дан ганц монголоор ярих ямар ч боломж байхгүй шүү дээ. Би энэ удаагийнхтайгаа бараг арван хоёр удаа ирж байгаа юм уу даа. Үндэсбат дарга тэргүүтэй ӨМӨЗО-ы Засгийн газрын хэвлэл мэдээллийн албаныхан бид судалгаа хийж, туршлага судлахаар хүрэлцэн ирээд байна. Ирсээр Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн ерөнхийлөгч Б.Галаарид гуайтай уулзлаа.

-“Талын дуу хоолой” радиогийн тухай яриач?

-Манай “Талын дуу хоолой” радио Монгол Улсын “Шинэ долгион-FM 107.5” радиотой хамтарч ажилладаг, энэ сувгаар нэвтрүүлгээ сонсогчдод хүргэдэг. Бид Өмнөд Монголын элэг нэгтнүүдээ Монгол Улсын ахан дүүст танин мэдүүлэх зорилготой. Монгол Улсын сэтгүүлчид өнгөрөгч зун манай нутагт айлчилж Өмнөд Монголын түүх, соёл, урлаг, спорт, ард түмний амьдрал, эдийн засгийн хөгжилтэй танилцсан. Энэ бүхнийг Монголын ард түмэнд танин мэдүүлэх нь сэтгүүлч бидний үүрэг юм.

-Танай радио Монголын агаарын долгионоор цацагдаж байна. Монгол Улсын сонсогчид танай редакцид хэр их хандаж байна?

-Манайх өдөрт найман цагаар монгол нэвтрүүлэг цацаж байна. “Талын дуу хоолой” зургаан цагийн нэвтрүүлгийг бэлддэг. Үлдсэн хоёр цагт нь “Энх мэндийн хөөрөг” хэмээх нэвтрүүлгийг “107.5”-д ирэн ажилладаг хоёр сэтгүүлч болон тус радиогийн хөтлөгчид гүйцэтгэдэг. Эд маань Улаан-баатарт болон Монгол Ул-сад ажиллаж амьдарч буй өмнөд монголчуудынхаа тухай яриа хөөрөө хийж сонсогчдод танилцуулдаг. Өмнөд Монголын “Солонго” сэтгүүлийн агуулгыг танилцуулна. Зөв хооллохуй, эрүүл амьдрахуйн нэвтрүүлэг ч явуулж байна. Хөх хотоос бэлдсэн арван минутын мэдээг ч дамжуулна. “Үзэсгэлэнт сайхан нутаг ус” гэсэн нэвтрүүлэгт Өмнөд Монголын ганган байгаль, уул ус, жуулчлалын байгууллага, ард түмний зан заншлыг танилцуулна. “Соёлын алтан тулга” гэхэд овог өвөг нэгт нийт монголчуудынхаа түүх, дурсгалыг дээдэлсэн нэвтрүүлэг. Өнгөрөгч зун Ц.Оюундарь тэргүүтэй Монголын сэтгүүлчид очихдоо эртний хааны ордны Асар хөгжмийн чуулга, Юань улсын дээд нийслэл Шандуд очиж түүх, соёлын олон сайхан дурсгалтай танилцсан даа. “Ардын урлаг, аман билиг” гэсэн нэвтрүүлэг бий. Монголчуудын ногт чөдөр зангидахаас өгсүүлээд олон сайхан соёл зан заншил, ардын дууг таниулдаг хөтөлбөр байна.

-“Талын дуу хоолой”-г тал нутгийн монголчуудад зориулсан олон сайхан нэвтрүүлэгтэй радио гэж ойлгож болох нь ээ?

-Өмнөд монголчууд маань халх, буриад монголчуудтай адил дууч, бүжигч ард түмэн. Ардын сайхан уртын дуу, богинын дууг нэвтрүүлдэг “Тэнгэрлэг эгшиг” гэсэн нэвтрүүлэг байна. “Солонго” нэвтрүүлэг маань ая дуу, утга зохиол, мэдээллийг ерөнхийлөн нэвтрүүлдэг. Энэ бүгдээс Монголын сонсогчдод хамгийн их таалагдаж буй нэвтрүүлэг бол “Эрүүл биед саруул ухаан оршино” гэсэн нэвтрүүлэг юм.

-Эрүүл мэндийн нэвтрүүлэг байх нь ээ дээ?

-Энэ хөтөлбөрийг “Талын дуу хоолой” үүдээ нээж, өрхөө сөхсөн тэр өдрөөс Өмнөд Монголын олон улсын эмнэлгийн хороотой хамтран хийж эхэлсэн. Манай оронд нэр цууд гарсан олон сайн эмч нар шууд нэвтрүүлэгт оролцдогоороо онцлог. Эмч нартай амьд холбоо барьдаг. Энэ хөтөлбөрийг цаашид улам сайжруулах бодол байгаа. Монголчууд бид хэдийгээр үндэс нэг, зан заншил нэг боловч үг аялгын хувьд ялгарах, мэргэжлийн үг хэллэг зөрөх тохиолдол байна. Эмч нар маань өөрийн аялгаараа “үе гишүү” гэх мэтээр ярихад халхын сонсогчид маань ойлгохгүй байх нь бий. Гэтэл, энд үе мөч гэж ярьж байна шүү дээ.

-Нэр томьёо, авиа аялгууны тийм зөрүү ч нэлээд байгаа байх шүү?

-Эмчилгээний онцлогийг илтгэсэн нэр томьёо хэцүү. Босоо монгол бичигт байхгүй шинэ нэр томьёо ч гарч ирнэ. Хятадаас хөрвүүлсэн нэр томьёог гэхэд халхууд маань ойлгохгүй тохиол байна.

-Радио бол дуудлага авианы зөрөө ихтэй бол сонсогчид нь үргэчих гэмтэй салбар. Тиймээс энэ бэрхшээлийг яаж эерүүлж байна?

-Тиймээс “Талын дуу хоолой” радио Монголын радиогийн сэтгүүлч, хэл шинжлэлийн доктор, нэрт яруу найрагч Лханаагийн Мөнхтөрийг урин ажиллуулж байна. “Одон” телевизэд нэг цагийн хөтөлбөр бэлддэг Одончимэг гэж мэргэжилтэн Монгол Улсын “Сансар” кабелийн телевизээс уригдаж очин ажиллаж байна. Энэ хоёр мэргэжилтэн маань иймэрхүү үг авианы зөрүүтэй зүйл дээр хоёр орны гүүр болж байгаа гэхэд болно.

-Монгол Улсад ирээд анх хаана очиж үзэв?

-Дархан-Уул аймгийн Хонгор суманд вагоноор явж очиж байлаа. Аравдугаар сарын сүүлийн цас бороотой үе байсан ч сэтгэлд их л сайхнаар үлдсэн юм даг. Газар дэлхий шаргалтаад л, навчис алтраад, өвс бэлчээр онгоноороо байгаа нь, уулын өндөр хяр дээр сарлаг харагдаж байсан нь хүн байгалийн цогц үзэсгэлэн шиг санагдаж байсан. Ярих юм бол олон байна л даа. Тэр үед манай нутагт хорхог гэдэг хоолыг үндсэндээ мартчихсан байлаа. Одоо бол өмнөд монголчууд маань бүгд мэддэг ч, иддэг ч болсон шүү дээ. Хонгор сумын Чулуунхишиг гэдэг жуулчны баазтай малчин нөхөр бидэнд их сайхан үйлчилж байсан юм даг. Бороо цасанд нороод жаахан ядраад очсныг ч хэлэх үү, тэр хорхог ёстой сайхан байсан. Тэр үед би тоглоод бусдадаа “Дэлхий дээр хамгийн амттай хоол манай Монголд л байдаг юм” гэж байсан даа.

-Одоо ч Өмнөд Монголд хорхог, хуушуурыг их хийдэг болсон байна лээ дээ?

-Бүр их хийдэг болж. Эртний сайхан энэ монгол идээн умдаан, зоог гүнцгийг бидний үед уламжилж авчирсан халхынхандаа бид яриангүй баярлах ёстой. Өмнөд Монголд хоолон гэрт хорхог, хуушуур хийдэг болсон. Манай гэрт гэхэд эхнэр маань хүртэл хуушуур хийчихнэ. Гэхдээ эндхийн тосонд нь шарсан хуушууртай бас адилгүй шүү. Тогоон дотроо багахан тосонд хийж эргүүлж урвуулж байгаад хийж байна. Шарвин гэдэг шүү дээ.

-Тантай Өмнөд Монголоор явж байхад ахуйн соёлоос илүүтэй оюунаараа асар баялаг хүн шиг санагдсан. Б.Ринчен, Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Р.Чойном нарын Монголын зохиолч яруу найрагчдын бүтээлээс гадна Хятад, Өмнөд Монголын олон зохиолч найрагчдын шүлгийг цээжээр уншиж байгаа нь бахархал төрүүлсэн шүү. Энэ хос хэлний буян уу?

-Та намайг дэндүү их өндөр өргөж байна. Үнэнээ хэлбэл надад яруу найргийн авьяас их хомс. Багаасаа хүүрнэл зохиолд их дурлаж байлаа. Бид багадаа монгол бичгээрээ анх бичиж сурсан. Далаад онд Соёлын хувьсгал гээч аюултай юм болж, бидэнд монгол ном олдох нь ховордсон. Тэр үед “Талын түүдэг” гэдэг зохиол нууж уншдаг байлаа. Дунд сургуульд орсны хойно Хятадын сонгодог утга зохиол “Гурван улсын үлгэр”, “Ши Хүйгийн үлгэр”, “Баруун этгээдэд зорчсон тэмдэглэл”, “Улаан асрын зүүд” зэрэг номуудын орчуулгыг уншдаг байлаа.

Тэр үед ханз үзээгүй болохоор бид хятадаар ном уншиж чаддаггүй байсан. Сүүлд их сургуульд 1981 онд ороод ханз үсэг заалгаж, уран зохиол унших хэмжээнд сурсан. Сурах бичгээс Да.Нацагдоржийн “Хуучин хүү”, Цэндийн Дамдинсүрэн, Бямбын Ринчен нарын сайхан зохиолуудыг уншдаг байлаа. Манай Өмнөд Монголын Малчинхүү, А.Одсэр, Б.Бүрэнбэх, Артай, Лигдэн нарын бүтээлүүд, утга зохиолын “Өнөр цэцэг” сэтгүүлийг амтархан уншдаг сан. Соёлын хувьсгалын үед утга зохиол их эрсдэлд орсон ч намайг оюутан байх үед Хятадын утга соёлын сэргэлт болсон юм шүү. Р.Чойном, Д.Пүрэвдорж нарын шүлгийг цээжээр уншдгийн хувьд гэвэл хөндлөн монгол үсгээр компьютерт бичиж сурахын тулд уншсаар нэг л мэдэхэд унших их дуртай болсон байсан. Энэ миний халх аялгаа сайжруулах бас нэг арга болсон юм даа.

-Та ингэхэд аль нутгийн монгол билээ?

-Би Өмнөд Монголын Тунло хотын Жаруд аймгийн хүн. Хуучнаар Жирмийн аймгийнх. Жаруд гэдэг маань өвөр таван халхын нэг аймаг юм билээ. Халхаас өмнөшөө нүүдэллэн Хянганы даваа даван одооны нутагтаа очсон аймаг. Түүхийг нь яривал эрт дээр үедээ Алтайн нуруунаас зүүн тийш нүүж ирсэн байдаг. Би хиян овогтон “бүдүүн” Сангийн ач, Буяннэмэхийн хүү юм. Ээжийг маань Хүү-Дагуул гэдэг хүн байлаа. Олон охинтой айлын хүүхэд учраас бэлгэшээж хүү дагуулаарай гэж ийм нэр өгсөн юм билээ.

-Өмнөд монголчууд маань ургийн бичиг сайн хөтөлдөг учраас овог аймгаа сайн мэдээд байх шиг санагддаг?

-Манайхны зарим нэг бичиг соёлтой сурвалжит айлууд гэрийн цадиг гэж бичиг хөтөлдөг. Энэ бараг Хятадын нөлөөнөөс уламжилсан зүйл байх. Хятадууд чинь гуч дөчин үеэ биччихсэн байдаг юм шүү. Гэрийн цадиг гэдэг нь орчуулгын зүйл байх. Манай тэнд хоёр хүн ураглахад Ургийн баталбар гэж нэг юм авна. Танай энд чухам юу гэж нэрлэж байна.

-Гэрлэсний гэрчилгээ, гэрлэлтийн баталгаа ч гэж нэрлэдэг шүү.

МУИС-ийн профессор, Түүхийн шинжлэх ухааны доктор Ж.Урангуатай ярилцлаа.

-МУИС-ийн 75 жилийн ой болж байна. Та энэ сургуультай хэзээнээс холбогдож, хэдэн жил энд ажиллаж байна вэ?

-Би 1978 онд МУИС-ийн босгыг анх алхан орж суралцаад, 1982 онд сургуулиа төгсөөд багшаар үлдэж, тэр цагаас хойш сургуультайгаа ажил амьдралаа холбосон доо.

-МУИС байгуулагдаж байсан түүхээс товчхон мэдээлэл өгөөч. Бүтэц бүрэлдэхүүн, үйл ажиллагаа, анхны оюутнуудын тухай ярьж өгнө уу?

-Монгол Улсад дээд боловсролтой мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх явдал нэн чухал зорилт болон дэвшигдэж байсан тэр үед буюу 1940 оны 3-4 сард хуралдсан МАХН-ын Х их хурлын тогтоолд: “Ойрын жилийн дотор дээд сургуулийг байгуулах бэлтгэлийг хангах” тухай заалт оржээ. Түүний дараа 1940 оны арванхоёрдугаар сарын 6-нд Сайд нарын Зөвлөл дээрх тогтоолыг үндэслэн “Улаанбаатар хотноо Улсын Университет байгуулах тухай“ 45 дугаар тогтоол гаргаж “Монгол Улсын дотор анхдугаар дээд сургууль болох Улсын университетийг мал эмнэлэг, зоотехникч, сурган хүмүүжүүлэх, хүн эмнэлгийн гэсэн гурван анги тайгаар Ардыг Гэгээрүүлэх Яамны харьяанд Улаанбаатар хотноо байгуулсугай. Улсын университетийг цаашид дээр дурдсан ангиудад хөгжих гурван бүлэгтэйгээр 1941 оны аравдугаар сарын 1-ээс эхлэн нээсүгэй” гэсэн шийдвэр гаргаж, бэлтгэл ажлыг богино хугацаанд хангасан юм. Тэгээд 1942 оны аравдугаар сарын 5-нд УИС-ийг нээх ёслол Лениний нэрэмжит клубт болжээ. Ингэж Монголын ууган их сургууль байгуулагдсан түүхтэй. 1942-1943 оны анхны хичээлийн жилд 95 оюутан, 11 багштай байв. УИС 1946 онд анхны төгсөлтөөрөө бүгд 35 мэргэжилтэнг төгсгөн гаргажээ. Дээд боловсролын диплом хүртсэн эдгээр 35 хүний 12 нь онцсайн дүнтэй төгсчээ. Тэр цагаас хойш Монгол Улсын ууган их сургууль маань эх орондоо төрөл бүрийн шинжлэх ухааныг эзэмшсэн дээд боловсролтой мэргэжилтэн бэлтгэх ширгэшгүй булгийн ундраа болон оргилсоор 75 жилийн нүүрийг үзэж байна.

-Одоо энэ сургууль 75 жилийн хугацаанд хэрхэн яаж өөрчлөгдөв, хөгжлийн түүхээс ярина уу. Хичнээн оюутантай, хичнээн салбар сургуультай гэх мэт…

-МУИС нь байгуулагдсан цагаасаа эхлэн багш, ажилтныхаа эрдмийн чадавх, материаллаг баазаа өргөжүүлэн бэхжүүлэх талаар ажилласаар ирсэн. УИС нь өөрийн оронд анх удаа дээд эрдэм мэдлэгтэй хүмүүсийг төрүүлэн гаргаснаараа үндэсний дээд мэргэжилтэй сэхээтэн нарын өргөн эгнээ цогцлон бүрэлдэх эхлэлийг тавьж, Монголын соёлын түүхэнд нэгэн шинэ хуудас нээжээ.

Улсын их сургууль тус улсад дээд боловсролын систем бүрэлдэн тогтох үндэс тавьсан эрдмийн “Өрлөг эх” болсон түүхэн гавьяатай. Улсын Багшийн дээд ёургууль (1951он), Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль (1958 ), Анагаах ухааны дээд сургууль (1961), Политехникийн дээд сургууль (1982), Орос хэлний багшийн дээд сургууль (1982), Ховд дахь Улсын багшийн дээд сургууль (1993-2002 онд МУИС-ийн салбар сургууль байсан) зэрэг нийт зургаан дээд сургуулийг төрүүлж, манай эх оронд дээд боловсролын системийг буй болгон төлөвшүүлэхэд чухал суурь болон, асар их хувь нэмэр оруулсан юм.

-Улсын ууган их сургууль үүргээ хэр сайн гүйцэтгэж байна гэж та үнэлж байна вэ. Ууган сургууль одоо улсын болон хувийн их дээд сургуулиудаас нэгдүгээрт орж чадах болов уу?

-Ууган их сургууль маань 75 жил оршин тогтнохдоо улс орны өмнө хүлээсэн шинжлэх ухааны сэтгэлгээг хөгжүүлэх үүргээ зохих хэмжээгээр биелүүлж, ард түмнийхээ бахархал болсон, олон улсын хэмжээнд тус улсын хамгийн нэр хүндтэй сургууль болсон. Монголын үндэсний шинжлэх ухааны үлэмж нөөц, чадамж нь МУИС дээр төвлөрч байгаа бөгөөд бид судалгааны ажлын энэхүү бодит үр дүн, чадамждаа тохирсон санхүүжилтийг улсын төсвөөс авч, судалгааны өнөөгийн түвшингээ ахиулах, олон улсын хамтарсан судалгаанд манай судлаачдын эзлэх байр суурийг нэмэгдүүлэх, чадварлаг судлаачдаа дэмжих, урамшуулах бодлого хэрэгжүүлж байна.

Өдгөө Монгол Улсын их сургууль нь бүрэлдэхүүн таван сургууль, орон нутаг дахь харьяаллын хоёр сургууль, үндэсний статустай гурван хүрээлэн, судалгааны бусад нэгжүүдтэй, бакалавр, магистр, докторын төвшний 21.597 суралцагч, 1088 эрдэмтэн багш, 632 ажилчидтай Монгол Улсын эрдэм оюуны томоохон төв болж байна. Тус сургуулийн хамт олон МУИС-ийг сургалтад суурилсан их сургуулиас тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал бүхий академик мэдлэгийг нийгэм-эдийн засгийн эргэлтэд оруулдаг, хөгжил дэвшилд үлэмж хувь нэмэр оруулдаг судалгааны их сургууль болгон өөрчлөх зорилт тавин ажиллаж байна.

-МУИС-ийн үндсэн зорилго нь “дэлхийн түвшний сургууль болох”. Эхний алхмууд хийгдэж байна уу. Та юуг онцлох вэ. Бас хичнээн гадаад оюутан байдаг вэ?

-МУИС-ийн алсын хараа нь “Дэлхийн төвшний их сургууль” болоход оршино. Эрхэм зорилго нь: МУИС нь шинжлэх ухааны үндсэн салбаруудыг хамарсан чөлөөт мэдлэг буюу “Либерал арт” уламжлалд суурилсан хөтөлбөртэй, байгалийн ухаан, эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн суурь асуудлуудаар сургалт, судалгааны ажлыг тогтвортой эрхэлж, эрдэм мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэх эрхэм зорилготой академик буюу эрдмийн байгууллага болно.

МУИС-ийн хамт олны гишүүн бүр: 1. Академик эрх чөлөө-оюуны чөлөөт, нээлттэй эрэл хайгуул хийх, түүний үр дүнг чөлөөтэй илэрхийлэхийг бүх талаар дэмжиж, шүүмжлэлт сэтгэлгээг хөгжүүлэх, 2. Сургах, суралцах, эрдэм мэдлэгийн хүрээг тэлэх, бүтээлч сэдэл хандлагыг дэмжин хөгжүүлэх жишгийг тодорхойлох, 3. Багш, судлаач, суралцагчдын болон хувь хүний ёс зүйг дээдлэн, үнэнч шударга байж, бусдад хүндэтгэлтэй хандах, 4. Үндэсний болон нийтийн сайн сайхны төлөө зүтгэх итгэл үнэмшил бүхий манлайлагч байж, нийгэмд эерэг өөрчлөлтийг буй болгох, 5. Хүний мэдлэг, ур чадвар, бүтээлч байдал, шинэ санааг үнэлэн, хөхиүлэн дэмжиж, урамшуулах гэсэн зүйлсийг эрхэмлэн, дагаж мөрдөж явдаг болой. Манай сургууль эрдмийн чадавх, материаллаг бааз, эрдмийн эрх чөлөө, судалгааны ажлын төвшин, үр дүнгээр дэлхийн жишигт хүрэх тэмүүлэлтэй. Сургалт-судалгааны их сургуулиас Судалгааны их сургууль болох алхмуудыг амжилтай хийж байна. Жишээ дурдваас: 2014-2015 оны хичээлийн жилд МУИС-ийн багш судлаач нар Томсон Ройтерсд бүртгэлтэй олон улсын мэргэжлийн сэтгүүлүүдэд 52 бүтээл хэвлүүлсэн, 2015 онд МУИС-ийн 435 сая төгрөгийн санхүүжилтээр нийт 77 төсөл хэрэгжүүлсэн байна.

Манай сургууль гадаадын 289 их, дээд сургуультай хамтын ажиллагааны гэрээтэй. Анх 1953 оноос гадаадын оюутнуудыг хүлээн авч эхэлсэн, өдгөө гадаадын 340 оюутан бакалавр, магистр, докторт суралцаж байна.

-МУИС-ийн оюутнууд болон төгсөгчдийн хийсэн томоохон бүтээлүүд гэвэл юуг нэрлэх вэ?

-МУИС-ийг төгсөгчид улс орны хөгжилд томоохон хувь нэмэр оруулсаар ирсэн. Хамгийн сүүлийн нэг жишээ дурдахад 2017 оны долдугаар сарын 9-ний 16.50 цагт МУИС-ийн багш, судлаач Д.Эрдэнэбаатар, Т.Төртогтох, Д.Амартүвшин нарын бүтээсэн Монгол Улсын анхны “Мазаалай” хиймэл дагуул Олон улсын сансрын станцаас задгай сансарт чөлөөлөгдөн тойрог замд орж, үүргээ гүйцэтгэж эхэлсэн. “Мазаалай” 400 км өндрөөс өндөр нягтаршилтай камер ашиглан 100 метрийн нарийвчлалтай дэлхийн болон эх орныхоо зургийг сансраас хэсэгчлэн авч илгээхээс гадна шинжлэх ухааны дөрвөн туршилт хийх юм.

-МУИС-ийн 75 жилийн ойгоороо ямар арга хэмжээнүүд зохион байгуулахаар төлөвлөж байна вэ?

-Манай сургуулийн хамт олон 75 жилийн ойг ажлын өндөр амжилтаар угтаж байгаа. Ойн арга хэмжээ есдүгээр сарын 28-ны өдрөөс аравдугаар сарын 7-ны өдрүүдэд явагдана. Гадаадын төлөөлөгчид хүрэлцэн ирнэ. Мөн МУИС-ийн үе үеийн төгсөгчид эл арга хэмжээнд оролцоно. Шинэ номын сангийн нээлтийн ёслол, МУИС-Хөрөнгө оруулалтын форум-2017, Хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурах ёслолын ажиллагаа болж гэрэл зургийн үзэсгэлэн гарна. Мөн багш, ажилчид, оюутны урлаг спортын арга хэмжээнүүд, хурал, концерт, хүндэтгэлийн хүлээн авалт болно.

МУИС бол Дэлхийн Монгол судлалын томоохон төв юм. Тиймээс монголчуудын түүх, соёлыг сонирхогч хэн бүхэн ийш анхаарлаа хандуулдаг. Учир нь Монгол Улс бол монгол туургатны өлгий, гал голомт нь билээ.

-Манай сонины бодлогын үндсэн чиглэлийн нэг нь монголчуудыг боловсролтой болгох, шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд чиглэгддэг. Үүн дээр төрөөс ямар бодлого хэрэгжүүлбэл илүү үр дүнд хүрнэ гэж та боддог вэ?

-Монгол Улсын шинжлэх ухаан, технологийн хөгжилд төрөөс баримтлах бодлогын талаар цаасан дээр бол олон сайхан зүйл бичсэн нь байдаг. Гэтэл тэр бүхэн амьдрал дээр хэрэгжих нь удаашралтай байна. Ихэнх зүйл хөрөнгө мөнгөний гачигдлын улмаас зогсонги байдалд орж байгаа. Тиймээс төрөөс шинжлэх ухааныг хөгжүүлэхэд хөрөнгө мөнгө түлхүү хуваарилах ёстой гэж үздэг. Улс орныг шинжлэх ухаанчаар удирдах хэрэгтэй. Танай сонины бодлогын үндсэн чиглэлд нэн таашаалтай байна. Энэ үйлст тань улам их амжилт хүсье.

-Нийгэмд мухар сүсэг шүтэгсэд, ам дамжсан цуу ярианд итгэгсэд их болжээ. Та үүнийг анзаардаг уу. Эрдэмтэн хүний хувьд үүнийг яаж засч залруулах вэ. Эсвэл ийм бүлэг хүмүүс үеийн үед байдаг уу?

-Төр маань нийгмийг соён гэгээрүүлэх, шинжлэх ухааны мэдлэгийг түгээн дэлгэрүүлэхэд ихээхэн анхаарч, эл салбарт ажиллаж байгаа хүмүүсийг урамшуулан тэтгэх дээр илүү их анхаарах нь зүйтэй. Монголын хойч үеийн боловсролын түвшинг ямагт дээшлүүлж байхад бүхий л анхаарлаа хандуулж, эл салбарт тогтвортой, алсыг харсан шинжлэх ухааны үндэстэй бодлого боловсруулж, түүнийгээ тууштай баримтлах ёстой гэж үздэг. Харанхуй бүдүүлэг, ёс зүйгүй, боловсрол нимгэн залуу үетэй болвол улс орны хөгжил доройтохын цондон болно.

-Танаас түүхч хүнийх нь хувьд асуух зүйл байна. Монголын түүхийн шинжлэх ухаан одоо ямар төвшинд байгаа бэ?

-1990 оны Ардчилсан хувьсгалын үрээр түүхчдийн өмнө түүхийн судалгаа, түүх бичлэгт гарсан алдаа, гажуудлыг засаж залруулах, онол-арга зүйн шинэ хандлагуудыг эрэлхийлэх боломж гарсан юм. Өмнөх үеийн Түүх судлалд оршиж байсан үндсэн дутагдал нь судалгааны марксист-ленинист арга зүйтэй юуны өмнө холбоотой байсан. Монголын түүхийн аливаа асуудлыг судлан шинжлэхдээ намч, ангич зарчим, социалист үзэл суртал, пролетарийн интернационалч байр сууринаас голлон хандаж энэ хэрээрээ түүхэн үнэнээс холдож байжээ. Онол-арга зүйн энэхүү өрөөсгөл байдлаас болж, түүхийн судалгаанд догматизм, сэтгэлгээний хомсдол, хуулбарлан дуурайх арга барил газар авч, тэр гурван тахир дутуу бие биеэ нөхөн тэтгэсээр нэгэн бүхэл бүтэн үеийн дэг сургуулийг бий болгосон байв. Үүний улмаас түүхийг гуйвуулах, түүх бичлэгт цагаан толбо үлдээх, түүхэн үйл явдлыг эзэнгүйдүүлэх болсон. Эрх баригч намаас түүхийн судалгаанд ангич, намч байр суурь барихыг хатуу шаардаж цагдан хянах, олон чухал баримтыг нууцалж, архивын сан хөмрөг нээлттэй биш байсан нь түүхийг өрөөсгөл ташимгай бичих байдлыг шууд нөхцөлдүүлж байв. Харин одоо бид энэ бүхнээс ангижирч чадсан юм.

Одоо манай Их сургуулийн Түүхийн салбарын 70 жилийн ой мөн тохиож байгаа. Салбарынхаа ойг тохиолдуулан бид “Монголын түүх бичлэг шинэ зууны эхэнд: асуудал, чиг хандлага” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулж, түүнд Япон, БНХАУ, АНУ, ХБНГУ болон Монгол зэрэг орны 29 эрдэмтэн илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн бөгөөд эл хурал Дэлхийн монгол судлал, манай орны түүхийн шинжлэх ухааны хүрсэн түвшинг бүрнээ илтгэсэн арга хэмжээ болон өнгөрсөн.

О.ТУЯА

Хууль сахиулахын их сургуулийн эрдэм шинжилгээ, инновацийн газрын дарга бөгөөд их сургуулийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор, цагдаагийн хурандаа О.Зоригттой ярилцлаа.

-Хууль сахиулахын их сургууль болон бусад холбогдох байгууллагуудтай хамтран явуулдаг олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал хэд дэх жилдээ зохион байгуулагдаж байна вэ?

-Хууль сахиулахын их сургууль Монгол Улсын их хурлын хууль зүйн байнгын хороо, Хууль зүй дотоод хэргийн яам, ХБНГУ-ын Ханнс-Зайделийн сангийн Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газартай хамтарч олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулдаг уламжлалтай. Энэ жил долоо дахь жилдээ зохион байгуулж байна. Тодруулбал, “Хууль сахиулах ажиллагаа, онол практикийн тулгамдсан асуудал” сэдвээр явагдаж, Боловсрол соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам хамтран оролцож байна. Бидний ажилд дэмжлэг үзүүлж байна. Олон жил хамтран ажиллаж буй нэр бүхий байгууллагууд ч гэсэн оролцож байгаа. Энэ жилээс Боловсрол соёл, шинжлэх ухаан, спортын яам хамтран ажиллаж байгаад сургуулийнхаа эрдмийн хамт олны өмнөөс талархал илэрхийлэх нь зүйтэй.

-“Хууль сахиулах ажиллагаа, онол практикийн тулгамдсан асуудал” гэсэн сэдвийн хүрээнд явагдаж байгаа нь юугаараа онцлог юм бэ?

-Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал гэдэг бүс нутгийн нэг үндэстэн, угсаатны асуудал биш. Энэ нь дэлхийд нэг чиг үүрэгтэй салбар, нэг зорилготой эрдэмтэн судлаачдын хийсэн судалгааны бүтээлүүдийн үр дүнг харилцан бие биедээ сонсгож, мэдээлж танилцуулдаг. Ингэснээр эрдэмтэн судлаачид оюуны сүлжээ үүсгэж, (байгууллагын түвшинд) хамтран ажиллах боломжийг нээдэг олон талын ач холбогдолтой арга хэмжээ юм. Иймээс Хууль сахиулахын их сургууль олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг тогтмол зохион байгуулдаг. Цаашдаа ер нь тоо хэмжээг нь олшруулах, өргөжүүлэх бодлого чиглэлийг баримтлан ажиллаж байгаа.

Манай улсад хууль сахиулах үйл ажиллагаа гэж нэрлэдэг Цагдаагийн ерөнхий газар, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газар, Хил хамгаалах ерөнхий газар, Онцгой байдлын ерөнхий газар, Шүүх шинжилгээний байгууллага зэрэг нь улс орны дотоод аюулгүй байдлыг хангахад тодорхой үүрэг чиглэлтэй байдаг. Эдгээр байгууллагуудын үйл ажиллагааг зохицуулсан олон хууль шинээр батлагдан гарч хэрэгжиж эхлээд удаагүй байна. Ийм нөхцөл байдлыг тусгаж өгсөн. Үүгээрээ онцлогтой. Учир нь бидний шинэчилсэн хууль тогтоомжуудыг гадаад улс орнуудад хэрхэн хэрэгжүүлдэг юм бэ. Яг тус байгууллагуудын чиглэлийн ижил төстэй хуулиудыг хэрхэн яаж, өөрчилж шинэчилсэн юм бэ. Ямар үр дүн гарсан бэ, бидний хийсэн өөрчлөлт зөв шийдэл алхам мөн үү. Эсвэл илүү сайжруулах ёстой юу, дутуу зүйл юу байна вэ зэргийг мэргэжил нэгт гадаадын эрдэмтэн, судлаачидтай харилцан санал солилцож, туршлага судалж байна. Ингээд улс орныхоо өнөөгийн нөхцөл байдлыг таниулах боломжийг олгож буйгаараа онцлог.

-Хурал ямар үе шаттай явагдаж байна?

-Үндсэн хуралдаан, хоёр салбар хуралдаан, таван хэлэлцүүлэгтэйгээр хоёр өдрийн турш үргэлжилнэ. Дотоод, гадаадын нийтдээ 90 гаруй байгууллагын гурван зуугаад эрдэмтэн, судлаачид урилгаар ирж оролцож байгаа. Мөн их сургуулийн эрдэмтэн, судлаачид оролцож байна. Монгол Улсын хууль сахиулах салбар буюу хууль сахиулна гэдэг бол эцсийн дүндээ иргэдийн амар амгалан тайван амьдрах нөхцөл бололцоог хангах. Иргэдийн үндсэн хуулиар олгогдсон эрх, эрх чөлөөгөө баталгаатай эдлэх зэрэг үйл ажиллагааны чанартай шууд холбоотой билээ.

Манай сургууль улсын хэмжээнд хууль сахиулах салбарын боловсон хүчнийг бэлтгэдэг. Мөн хууль сахиулах үйл ажиллагааны онол практикийн асуудлыг судлах, эрдэм шинжилгээний судалгааны ажлыг явуулах чиг үүрэгтэй байгууллага. Иймээс хөгжиж буй бусад байгууллагуудын туршлагыг судлах шаардлага хэрэгцээ зайлшгүй байдаг. Бид олон улсын эрдэм шинжилгээний хурлыг долоо дахь удаагаа зохион байгуулж байгаа учраас харьцангуй туршлагажсан. Манай хамтын ажиллагаа нэлээд өргөжсөн. Жил жилээс хуралд оролцогчдын тоо, ирүүлж байгаа илтгэлүүд (тодорхой чиглэлээр хийгдсэн судалгааны үр дүн эрэлхийлсэн баримт бичиг)-ийн чанар чансаа, хөндөж буй асуудлын түвшин олон талын ахицтай явж байна. Үүнд манай хамт олон баяртай байдаг. Оролцогчдын сэтгэгдэл ч гэсэн өндөр байдаг юм. Гадаадаас арваад орны 30 гаруй эрдэмтэн, судлаачид ирсэн байгаа. Хоёр өдөр үргэлжлээд нэгдсэн дүнг өнөөдөр гаргана. Ингээд олон улсын эрдэм шинжилгээний хаалтын хурал явагдана.

-Хурлаар хэлэлцсэн асуудлыг дүгнэсний эцэст ямар үр дүн гардаг юм бэ?

-Олон салбар хуралдаануудын хэлэлцүүлгийн явцад гарсан дотоод, гадаадын эрдэмтэн судлаачдын үнэтэй санал зөвлөмжүүдийг нэгтгэдэг. Ингээд бүлэглэж багцлаад зөвлөмж болгон гаргана. Зөвлөмжийг практик байгууллага, хууль хяналтын байгууллага руу хүргэнэ. Энэ хүрээнд тодорхой ажлуудыг зохион байгуулдаг юм. Өмнө нь зохион байгуулагдаж байсан зөвлөмжийг дүгнэж үзсэн. Ингэхэд амжилттай хэрэгжиж, ахиц дэвшил гарсан байдаг. Тухайлбал, 2014 онд инновацийн чиглэлээр олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулж байсан. Хурлаас гарсан зөвлөмжийн дагуу хууль сахиулах салбарын хэмжээнд инновацийн дэд бүтцийг хөгжүүлэх хөтөлбөр гэдэг бодлогын том баримт боловсруулагдсан. Одоо хэрэгжээд явж байх жишээтэй.

-Гэмт хэргийн шалтгаан, нөхцөлийг хэрхэн хэлэлцдэг вэ?

-Жил жилийн хурал дээр цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой гэмт хэргийн шалтгаан нөхцөл, гэмт хэргийг мөрдөх, шалгах, илрүүлэхтэй холбоотой олон салбар чиглэлийн илтгэл судалгааны үр дүнгүүд танилцуулагддаг. Тэдгээрийн үр дүн ихээхэн түгээмэл гардаг. Хууль эрх зүйн орчныг сайжруулах чиглэлийн санал олон гардаг. Энэ бүгдийг зөвлөмжинд тусгаж, багцалж холбогдох яам, байгууллага руу хүргүүлснээр манай хуралд оролцогчдын саналууд Монгол оронд явагдаж байгаа эрх зүйн шинэчлэлийн үйл явцад тусгалаа олж, хэрэгжиж байна.

Их сургуулийн эрдэмтэн багш нар хууль эрх зүйн орчны шинэчлэлийн асуудал, хуулийн төсөл боловсруулах зэргээр маш олон ажлын хэсэгт орж ажилладаг. Иймээс хурлын үр дүн шууд бус утгаараа эрх зүйн шинэтгэлийн үйл явцад тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн. Ингэж дүгнэж болно. Бид хууль ёсыг хэрэгжүүлэх, сахиулснаар иргэдийнхээ эрх чөлөөг баталгаатай эдлүүлэх иргэдээ аюулгүй, амар тайван байлгах, цаашид улс орныхоо аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолд ач холбогдол бүхий судалгаа шинжилгээний ажлыг явуулдаг. Үүнд үндэслэж сургалт явуулж, ирээдүйд иргэдтэй тулж ажиллана. Хууль сахиулах салбарт ажиллах ирээдүйн залуу боловсон хүчнүүдийг чанартай сургаж бэлтгэх зорилго, зорилтын хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Мөн хүний эрхийн асуудлыг сүүлийн жилүүдэд онцгой авч үзэж байна. Өнөөдрийн хуралд Монгол Улсын хүний эрхийн үндэсний комиссын дарга, доктор, гавьяат хуульч Ж.Бямбадорж ирж “Хүний эрх ба хууль сахиулах ажиллагаа” гэсэн сэдвээр илтгэл тавьж, хэлэлцүүлэг өрнүүлж байх жишээтэй. Хууль сахиулах ажлыг хүн бүр “Хүний эрхийг дээдлэх” гэсэн үндсэн зарчмыг баримталж, бодож ажиллаж, хэрэгжүүлэх ёстой. Үүнийг сургалт судалгааны ажилдаа тусгаж, баримтлан явж байна.

-2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдалд та холбогдож, шалгагдаж байсан. Энэ талаар тодруулаач?

-Цаг хугацаа бол өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гэсэн гурван хэлбэртэй байдаг. Таны асуусан зүйлийн үйл явдал одоогоос арван жилийн өмнө болоод өнгөрчихсөн. Бид нарыг холбогдуулж шалгаснаас хойш долоо, найман жил өнгөрсөн байна. Хүн амьдарч байх хугацаандаа дан маргааш руугаа харж байх ёстой гэж боддог. Тэрнээс биш өнгөрсөн асуудалд тэр яасан, энэ яасан гэдгийг харгалзах нэг их сонин биш. Мэдээж хэрэг өнгөрсөндөө үнэлэлт, дүгнэлт хийж болно. Бололгүй яахав. Гэхдээ яг өнөөдрийн байдлаар энэ асуудал руу бодлоо чилээлгэмээргүй байна. Маргаашийн ажил руугаа анхаарлаа хандуулж ажиллах ёстой. Иймээс энэ талаар нэг их олон зүйл хэлээд байх юм алга. Цаг нь болоод хэлмээр санагдсан үедээ болон хүсэл төрвөл хэлэх зүйл бий. Юу болсон, яасан гэдгийг (монголчууд) бүх хүмүүс сонин хэвлэл, телевизээр харсан байх. Тухайн үед нэг хэсэг телевизийн эфирээс ч салахгүй л байдаг байсан гэдэг.

-Та яг яагаад буруутгагдсан гэж боддог вэ?

-Болсон үйл явдлыг би тайлбарлах шаардлагагүй. Биднийг холбогдуулаад шалгасан. Шийтгэсэн асуудал нь хуулийн дагуу явагдсан уу, эсвэл хууль зөрчсөн үү гэдгийг Монголын хуульч, мэргэжилтнүүд хүн бүр мэдэж байгаа. Хэвлэлээр хууль зөрчсөн үү, хуулийн дагуу явагдсан уу гэдгийг хэлэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, ингэсэн юм аа, тэгсэн юм аа гэдгийг хэлэхийг хүсэхгүй байна. Хуульч хүн бүр энэ асуудлыг мэдэж, ойлгож байгаа. Аль нь буруу юм бэ, зөв юм уу гэдгийг захын хуульчаас асуухад мэднэ. Үүнийг л хэлье.