Month: October 2017

Монголын төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч О.Дашбалбарын хүү Д.Гангабаатартай ярилцлаа.

---

-Аавын тань 60 насны ой энэ жил тохиож байгаа. Ойг хэдийгээр тэмдэглэхээр төлөвлөөд байгаа вэ?

-Энэ сарын 27-нд тэмдэглэнэ.

-Ойг нь угтаад олон ажил эхлүүлсэн байна билээ. Сангийнх нь зүгээс ямар ажил хийж байна вэ?

-Уран бүтээлч хүний ой шүү дээ. Уран бүтээлч хүний хувьд өөрөө бүтээлээ туурвиад, онгод нь ороод бүтээлээсээ таашаал аваад мэдрэмжээ илэрхийлсэн бүтээлээ бусдад хүргэнэ гэдэг их чухал. Тэр утгаар аавынхаа 60 жилийн ойг тохиолдуулаад өнөө жил бүтээлийг нь хүмүүст нэлээд түгээе гэсэн зорилго тавьсан. Энэ ажлын хүрээнд бид ямар ч байсан дөрвөн номыг нь хэвлүүлчихлээ. Дахиад хэд хэдэн номыг нь хэвлүүлэхээр уншилт хийгдээд явж байна.

-О.Дашбалбар агсны номыг хүлээж байсан олон хүн байсан. Нэг ёсондоо хүлээлт үүсгээд байсан шүү?

-Бараг арваад жил ямар ч ном хэвлэгдсэнгүй шүү дээ. Өөрийг нь тэнгэрт хальснаас хойш үндсэндээ таван боть нь гарсан, түүнээс гадна ганц хоёр л ном нь хэвлэгдсэн. Аавын номыг хэвлэгдэхэд хүмүүс төсөөлөөгүй байдлаар хүлээж авч байна билээ. Маш олон хүн ном хэвлэлтээс гарсны дараа янз янзын шугамаар холбогдож баяр хүргэн эргэн дурсах боломжийг олгосонд талархаж байгаагаа хэлж байсан. Тэгээд бараг хүмүүсийн ингэж хүлээж авч байгаа уур амьсгалыг хараад бүтээлийг нь хүмүүст хүргэх юмсан, үр хүүхдийнх нь хувьд тэр үүрэг нь бидэнд байгаа юм байна гэж ойлгож ухамсарласан л даа.

-“Миний захидлууд” номыг нь уншсан. Тэнд буй захидлууд үнэхээр тансаг. Бид ямар сайхан соёлтой байсан юм бэ, биедээ яасан сайхан халуун үгс хэлдэг байсан юм бэ гэж өөрийн эрхгүй бодогдсон?

-Бид тухайн үед байсан материалуудыг нь ангилаад арваад цаасан хайрцагт хийсэн юм. Бичиг цаас, тэмдэглэлийн дэвтрүүд, шүлэг, яруу найраг, захидал гээд маш их юм байсан. Тэрэн дундаас түүж хийх гэж нэлээд олон хоногийн ажил болсон. Манай Мөнгөндалай эгч тэрэн дээр олон шөнө нойргүй сууж ажилласан даа. Хүмүүс эгчийг минь танина байх. “Өдрийн сонин”-ы Улс төр, гадаад мэдээлэл, Эрэн сурвалжлах албаны даргаар ажилладаг.

Ер нь бол захидал гэдэг чинь тэр зүйлийг гараараа барьж байна, хүрэлцэж байна, оюун санаагаа илэрхийлж байгаа бичгийн хэв, тухайн үеийн сэтгэл хөдлөл, бүх юм шингэчихсэн байгаа юм л даа. Тийм учраас компьютерийн ард и-мэйл бичих, бидний аавын үед бичдэг байсан захидал хоёрын хооронд ялгаа бий. Тэр үед их амьд харилцаа байсан юм байна. Захидлуудыг нь уншиж байхад надад тэгж бодогдсон л доо. Тэр үед хүмүүсийн үндсэн гол харилцдаг зүйл нь захидал байсан. Тэндээс хүмүүсийн бие биенээ дэмжиж, урамшуулж байгаа, хүсэл мөрөөдлөө илэрхийлж байгаа сайхан харилцааны өнгө аяс, олон сайхан зүйлийг олж харахаар юм билээ.

-Таны аав бол амьдарч байсан цагтаа амьдарсан шиг амьдарч чадсан. Хэдий хорвоогоос одсон ч уран бүтээл, хэлсэн уран цэцэн, ончтой үгсээрээ одоо ч бидний дунд байсаар байна. Тийм том аавын хүү байх хэцүү юу. Тэр их нэр төрийг нь дааж авч явна гэдэг их том ухаан байх даа?

-Би энэ хүний хүүхэд болж төрсөн учраас ийм явах ёстой, ингэх, тэгэх ёстой гэж өөртөө хатуу шаардлага тавиад тэр нь надад ачаа болоод байгаа юм байхгүй. Өөрийнхөө зөв гэсэн замаараа яваад л амьдарч байна. Аавыг минь сайнаар дурсгадаг байсан хүмүүс, найзалж нөхөрлөж, хүндэлдэг шүтэн биширдэг байсан хүмүүс бидэнд сайхан хандах, аавыг хайрладаг тэр хайраараа биднийг хайрлах, тэр харцаараа биднийг харах, сайн яваасай гэж хүсэх, ерөөл талбих энэ бүхнийг мэдрэхэд сайхан байдаг. Тэрийг мэдрэх үед харин бид чинь бас аавынхаа нэр хүндийг өндөрт өргөж авч явах ёстой үүрэгтэй юм байна гэсэн хариуцлагыг мэдэрдэг.

-Ямар нэгэн албан байгууллага, сургууль, эмнэлгээр ороход аавын тань хэлсэн “Хүмүүс ээ, амьддаа бие биеэ хайрла” гэдэг алдарт үгтэй байнга шахуу таардаг. Тэр үед ааваар тань бахархах сэтгэл төрдөг юм. Хөндлөнгийн бидэнд ийм сайхан сэтгэгдэл төрүүлдэг юм чинь үр хүүхдүүд нь өдөр болгон ааваараа бахархдаг байхдаа гэж боддог юм?

-Сайхан санагддаг. Танил дотно гэртээ ярьж байгаа юм шиг тийм мэдрэмжүүд байдаг шүү, энд тэнд хэлсэн үгүүдийг нь харахаар. Аав маань их сайн хүн байсан гэж боддог юм, хүний хувьд. Яагаад гэхээр гудамжинд алхаж яваад тааралдсан танихгүй хүмүүстэй хуучин найзтайгаа уулзаж байгаа юм шиг чин сэтгэлээсээ сайхан инээмсэглээд гар барьдаг байсан. Тэрийг нь би хараад их гайхдаг байж билээ. Би ч их дуугүй хүүхэд байлаа. Аавын минь хаанаас нь тэр их сэтгэл, огт танихгүй хүнийг хайрлах сэтгэл гардаг юм бол гэж гайхдаг байсан. Тэр нь өөрийнх нь зохиол бүтээл дээр харагддаг л даа. Амьдралыг дандаа эрж хайсан, танихыг оролдсон, таньсан мэдсэн өөрийн туршлагаасаа бусдадаа хуваалцсан байдаг. Энэ бүхнийг нь бодохоор аав минь их сайхан амьдарсан хүн юм байна. Сайхан, зөв амьдарсан хүмүүсийн үйлийн үр гэж байдаг бол тэр нь одоо хүмүүс аавыг минь сайнаар дурсах, үр хүүхдүүд нь сайны ерөөл хэлж буйтай холбоотой байх гэж баярлаж явдаг.

-Хүн аавыгаа алдсан хойноо хэлж байсан үгсийг сая санаж, сургаж байсан сургаал нь дахин дахин чихэнд сонсогдох шиг болдог. Танд аавыг тань сануулдаг сайхан дурсамж, мэдрэмж гэвэл?

-Маш олон байна л даа. Миний ээжийг Н.Борхүүхэн гэдэг. Ээж минь ажилтай завгүй байдаг ч гэрийнхээ ажлыг их сайхан аваад явчихдаг байлаа. Харин хагас бүтэн сайнд аав минь ажил хийх тохиолдол маш ховор. Ер нь гэртээ суугаад ном уншаад өнгөрөөдөг өдрүүд нь байсан юм. Хагас, бүтэн сайны өглөө эрт босоод сайхан банштай, будаатай цай чанана. Аавын минь хоол хийдэг үндсэн өдөр нь шүү дээ. Өдөр болгон цайндаа янз янзын юм холино оо, их амттай. Тэгээд эгч, ээж, дүү бид дөрвийг тойруулж суулгаж байгаад банштай цайгаа аягалж өгнө. Тэр нэг халуун дулаан гэр бүлийн амьсгалаас эхлүүлээд Энэтхэгт намайг олон жил гэрийнхнээсээ хол сурч байхад ирээд уулзаж байсан тэр мөч ч юм уу. Эсвэл хөдөө дагаж яваад Дарьгангын талаар хөтлөөд алхаж явсан үе нь ч байдаг юм уу их олон сайхан дурсамж бий.

Энэтхэгээс буцаад ирэхэд минь надтай хэдэн шөнө ярилцсан юм. Шөнийн гурав, дөрвөн цаг хүртэл хоёулаа гурван шөнө сууж билээ. Ажлаа тарж ирээд хүмүүсийг унтсан хойно бид хоёр тэгж суусан. Ярьдаг юм нь ерөнхийдөө миний ертөнцийг үзэх үзэл хэр төлөвшсөн байна гэдгийг шалгаж байсан юм байна гэдгийг сүүлд нь мэдсэн л дээ. Тэр хэдэн шөнө аавтайгаа ярилцахад хамгийн сайн найзтайгаа ярьж байгаа юм шиг мэдрэмж төрж, өөрийгөө чөлөөтэй илэрхийлэх боломж гарсан. Аав гэдэг бол хүндтэй хүн шүү дээ. Тэр хэдэн шөнүүдэд өөрийгөө чөлөөтэй илэрхийлэх, үзэл бодлоо хэлэх, ярих боломж олдож байсан. Тэгэхэд надад “Би дөч орчим жил насалж байна. Энэ хугацаандаа амьдралаас уншсан, сонссон, үзсэн харсан энэ бүхнээсээ авсан ойлгосон, сурсан ойлголт. Ойлгож авсан, мэдсэн тэр мэдлэгийг чи энэ хэдэн жилд олоод иржээ. Болсон байна. Аав нь чамаар бахархаж байна” гэж хэлсэн. Иймэрхүү байдлаар үр хүүхдээ өөрөө хөгжихөд нь хоосон магтах биш сэтгэлийн дэмийг харцаараа, үгээрээ илэрхийлдэг тийм сайхан хүн байсан.

-Хүнийг ухааруулсан, сургасан, зөвлөсөн өнгө аястай шүлгүүд олон бий шүү аавын тань бүтээлүүд дунд. Үр хүүхдэдээ их л зааж сургадаг байсан болов уу?

-Зөвхөн над дээр, манай эгч, бидэнд ч биш. Бүх хүмүүст хамааралтай мэдрэмж. Тэр хүний генийг мах, цус, яснаас нь авч төрсөн. Хоёрдугаарт, байнга хамт оршиж, хамт амьдарч байсан, нэг гэр бүлд байсан хамгийн ойр байсан энэ хүмүүс бол тэр хүнээс маш олон, бидний төсөөлснөөс ч илүү олон зүйлийг хүлээж авсан. Би өөрөө мэдэхгүйгээр ч олон зүйлийг авсан, аав, ээжээсээ. Тэгж бодохоор их олон зүйлийг маань ухааруулж өгсөн байна.

-Хүмүүсийг “О.Дашбалбарын хүү Энэтхэгт гүн ухааны чиглэлээр сурсан нэлээд гэгээрсэн маягтай залуу байдаг” гэж ярилцаж байхтай нь таарч байлаа. Одоо та хаана ямар ажил эрхэлж байна вэ?

-Арван жилд байхдаа, багаасаа сонирхдог байсан ном маань сэтгэл судлалын чиглэлийнх байсан. Сэтгэл судлалын хичээл, тэр чиглэлийн номуудыг оюутан байхдаа маш их сонирхож судалдаг байлаа. Ер нь хуулийн чиглэлээр ажиллана гэж төсөөлж байгаагүй. Одоо Монгол Улсын их сургуулийн хуулийн сургуульд багшилдаг.

Нэг өдөр аав маань надаас “Ямар сургуульд орох вэ” гэж асуулаа. Хуулийн сургуульд ер нь заавал сур гэсэн. Тэрийг бараг үүрэг болгосон л доо. Яагаад гэвэл аав маань өөрөө улстөрд ороод үзчихсэн. Нийгмийн амьдралд нэлээд идэвхтэй. Тийм болохоор энэ нийгэмд амьдарч байгаа хүн энэ нийгмийг урагшлуулж, чиглүүлж байгаа хууль тогтоомж, тоглоомын дүрэм юу байна вэ гэдгийг мөн чанарыг нь ойлголгүй амьдарч болохгүй. Ямар хуулийг нь мэдэхгүйгээр дагаж мөрдөж явдаг. Тэр нь өөрт нь заавал үйлчилнэ, тэрийг дагаж мөрдөх ёстой болдог. Чи хуульч болохгүй байж болно. Гэхдээ хуулийн мэдлэгтэй байх ёстой гэдэг шаардлагыг тавьсан. Тэгээд би хуулийн сургуульд сураад тэр чиглэлээрээ багшлаад ажиллаж байна.

-Та АНУ, Япон мөн Энэтхэгт сурч байсан. Үүнээс Энэтхэгт сурч байсан тухайгаа яривал сонирхолтой байх. Таныг гадны таван хэлээр ярьдаг гэж сонссон юм?

-1990-ээд оны эхээр шүү дээ. Бакула Ренбүчи Энэтхэгийн Элчин сайдын яаманд Элчин сайдаар ирчихсэн байна. Эрт үед Монголын оюуны улс Энэтхэгт очиж эрдэм мэдлэг сурдаг байсан тэр уламжлалыг сэргээе гээд таван хүнийг Буддын гүн ухааныг судлах боломжийг олгоё гэсэн. Ингээд нээлттэй зарлахад 200 гаруй хүүхэд цугласан юм. Шат дараалсан ярилцлагад оруулаад 25 хүүхэд үлдээгээд дахиж ярилцлагад оруулаад таван хүүхэд авсны нэг нь би байсан. Энэтхэгт буддын гүн ухааны чиглэлээр сурсан. Тэнд мэдсэн, сурсан, олж авсан дадлууд миний амьдралд маш их хэрэг болсон.

-Дүү тань хаана байгаа вэ?

-Д.Дэжидмаа маань Японд сурч ажиллаж байгаа.

-Энэ сарын 27-нд болох аавын тань ойн арга хэмжээ хаана болох вэ. Төрсөн нутагт нь болох уу?

-Ойн хүрээний үндсэн ажлууд энэ сард болж өнгөрнө. Нутагт нь наадам хийгээд янз янзын арга хэмжээ зохион байгуулна гээд төлөвлөчихсөн байтал шүлхий өвчин гараад өнөө жилдээ ерөнхийдөө хойшилж байх шиг байна. Улаанбаатар хотод эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулах гэж байна. Мөн номын нээлтийн ёслол болно. Бид нэлээд хэдэн номыг нь дахиж хэвлэхээр төлөвлөсөн. Аав маань зураг зурдаг, ая зохиодог, өөрөө их сайхан дуулж хөгжимддөг хүн байсан. Аавынхаа зурсан зургууд болон шүлгүүдийг нь уран бичлэгээр бичүүлсэн бүтээлээр үзэсгэлэн гаргана. Мөн залуучуудын дунд эссэ бичлэгийн уралдаан зарлахаар болсон. Энэ мэт төлөвлөчихсөн байгаа ажлуудаа арав, арваннэгдүгээр сардаа багтаагаад дуусгачихна. Аавынхаа 60 насны ойд зориулж бүтээлүүдийг нь хэвлэсний дараа олон хүн баярласнаа илэрхийлсэн. Тэр хүмүүстээ баярлаж талархсанаа хэлье.

Түрүүч нь №207(5774), №211(5778) дугаарт

Их зохиолчийн төрсөн бууцнаас хөдөлсөн цуваа Тайшир сумыг зорих замд “Тунгалаг Тамир”-ын Итгэлт буюу ардын жүжигчин Аюурзанын Очирбат гуайн яриа хөөрөө сэтгэлд ургаад ирлээ. Тэр жилийн арваннэгдүгээр сард юмсан. Бүр нарийн үзвэл Улс тунхагласны баярын өдөр миний бие “Богд Ар”-ын байранд Очирбат гуайнд очиж билээ. Бүрэнгийн хонхроос тодорсон нэрт жүжигчин маань хоёр нүдээ сүрхий гэгч нь эргэлдүүлж, дээш доош нь “үсэргээд” хичнээн сайхан дурсамж дурдатгалыг хуучилсан гэж санана. “Манай Лодой багш мөн ч сийрэгхэн ухаантай хүн байсан юм шүү. “Тунгалаг Тамир”-ын жүжигчдийг хоёр, гурваар нь дагуулж уулзалтад явдаг байв. Нэг удаа багштай хамт явж байтал заалнаас хүн босоод “Та цахиур Төмөрөө яагаад алчихсан юм бэ, амийг нь хороохгүй өршөөж болоогүй юм уу” гэхэд багш “Үгүй ээ хүүхээ, би алаагүй шүү дээ. Түүнийг чинь Түгжил алчихсан юм” гэв. Хүмүүс нирхийтэл инээлдээд л явчихлаа. Хэрвээ багшийн оронд би байвал юу гэж хариулах бол. “Тэр нөхрийг зайлшгүй егүүтгэх шаардлага байсан” гэж тэнэглэж магадгүй гээд хөмсгөө атируулан жуумганан инээвхийлж байсан сан. Тэрээр “Итгэлтийн дүрд тоглоно гэж ёстой зүүдлээ ч үгүй явсан даа” гэж хэлдэг. Мэдээж тэр тухай асуулгүй л яав гэж. Ардын жүжигчин ийн хариулсан байдаг.

“Лодойдамба гуайн “Тунгалаг Тамир” роман кино болох нь гэх сургаар жүжигчид тэр түүний дүрд таарна гэсэн таамаглал яриаг өөр хоорондоо хэлэлцэж эхэлсэн. Би өөрөө бодох нь байтугай бусад маань ч намайг Итгэлт болно гэж бодоогүй нь мэдээж. Тухайн үед нэг ч кинонд дүр бүтээгээгүй. Бие жижиг, дээр нь царай муутай учир найруулагчийн нүдэнд өртөөгүй байсан хэрэг л дээ. Итгэлтэд “цоохор” Мижиддорж гуайг тоглоно гэсэн яриа хүмүүсийн дунд байв, би ч тэгэх байх л гэж бодож байсан. Донровын Намдаг гуайн “Хярааны хонхорт” жүжгийн гол дүр Цэрэнжав зангид би тоглож байсан юм. Хожим нь “Харуул занги” нэртэй кино болсон. Уг жүжгийг Лодойдамба гуай үзэж л дээ. Тэгж суухдаа “Би Итгэлтээ оллоо” гэж хэлсэн гэдэг юм. Надад энэ үгийг Хо.Нацагдорж сүүлд дуулгасан. Ингэж Лодойдамба гуайн буянаар тэрхүү сонгодог сайхан кинонд Итгэлтийн дүрийг бүтээсэн хүн дээ” гэж хуучилсныг санав.

Лодойдамба гуай бүхий л кино, жүжгийнхээ дүрүүдийг өөрөө сонгодог байсан тухай олон хүний дурдатгалд тэмдэглэгдсэн байдаг. Тухайн дүрд хэнийг тоглуулах вэ гэдгээ бодож байгаад яг л онодог байж. “Өвгөн миний хамгийн эрхэм шагнал энэ юм” гэж Очирбат гуай Лодойдамбын нэрэмшит шагналтны тэмдгээ үзүүлж байсан. Ерэн хоёр онд Чадраабалын Лодойдамбын нэрэмжит шагналыг бий болгож, журмыг нь “Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч Тоомойн Очирхүү боловсруулж, тухайн үед Говь-Алтайн намын хорооны дарга байсан Вандангийн Алзахгүй тэргүүтэй хүмүүс баталж байсан гэдэг. Анхны шагналыг нь Лодойдамба зохиолчийн амьдрал, уран бүтээлийг дагнан судалж “Монголын сонгодог зохиолч Чадраабалын Лодойдамба” бүтээл туурвисан судлаач Бажуудайн Ганбат, уран бүтээлийн дотны нөхөр ахмад зохиолч Дэгээхүүгийн Сүрьяа, “Зууны манлай” “Тунгалаг Тамир”-ынх нь Итгэлтийн дүрийг бүтээсэн ардын жүжигчин А.Очирбат нарт олгожээ. Нэрт зохиолчийн төрсөн бууцнаа эдгээр гурван эрхмийн татуулсан зураг хөрөг ч байдаг. Сүрьяа гэж урт цагаан сахалтай өвгөний дүрийг Итгэлт баяны зургийн цомгоос үзэж билээ. Цээжнийхээ цаана ийм л дурсамжийг Алтайн салхинд алчуур шиг намируулаад Тайширын төвд, их зохиолчийн гэрэлт хөшөөний өмнө дөрөө мулталлаа.

Монголын урлагийн алтан үеийн сор болсон жүжигчдийн төлөөлөл Чимэдийн Долгорсүрэн гуай тэр намар ханийнхаа нутаг Хантайширт ирэхдээ зүрхнийхээ долгисоор шүлэг найргийн шад мөрүүдийг уяран ундруулсан нь бий. Алтай нутгийн тухай хэд хэдэн эвлэгхээн шүлэг тэрлэсний нэгэн нь “Эрдэнийн Тайшир” бүтээл юм. Ижийнхээ тэрхүү шүлэгт охин Насанбат нь аялгуу хийж аавынхаа унасан газар, уул нуруудад сонордуулан дуун суварга бүтээжээ. Дэлхийн сонгодог Чайковскийн хөгжмийн сургуулийг дүүргэсэн Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн түүнийг “Орчлонгийн сайхан хүүхнүүд” тэргүүт олон бүтээлээр нь ард түмэн мэднэ. “Эрдэнийн Тайшир”-ыг нь ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Баартуугийн Зангад дуулж радиогийн алтан фондод бичүүлсэн түүхтэй.

Дуу гэснээс энэ зуурт нэг зүйлийг шигтгээ болгоход, “Унаган хайр”, “Үйлсийн сайхан Улаанбаатар”, “Ухаарч амьдрах хорвоо” зэрэг хит бүтээлүүдийн эзэн, дууны шүлгийн нэрт мастер Лувсангийн Дагвадорж ерэн таван онд Насанбат гавьяатад аавд нь зориулж бичсэн “Тэнгэр буурал аав” шүлгээ өгч ая хийхийг хүссэн байдаг. “Энэ мундаг найрагч миний охиныг тоож шүлгээ өгсөн байна. Сайхан аялгуу хийгээрэй” гэж ижий нь захисан юм гэнэ лээ. “Нутаг холдсон аав минь ирэхийн цагтай ч болоосой, сайхан буурал аавыгаа санахын цаг нь урт байгаасай. Тэнгэр буурал аавтайгаа тэнцүүлж дуулах эгшиг олъё доо” хэмээн сэтгэлийн нандин утсыг хөндсөн уг дуунд охин нь ёстой л нэг асгарсан аялгуу хийж тэнгэрийн цэнхэрлиг оронд суугаа ачит эцэгтээ сонсгожээ. Тэрээр “Би жирийн нэг Насанбат биш. Лодойдамба, Долгорсүрэн нарын хүүхэд. Аав ээжийнхээ нэрийг сэвтээлгүй өндөрт өргөж явах хариуцлага бидэнд оногдсон” гэж даруухнаар өгүүлнэ. Монголын соёл урлагийн жинхэнэ алтан үеийг түүчээлж явсан эрхэм хоёр хүмүүний үр хүүхдүүд ижий аавынхаа нэрийг сэвтээлгүй явж ирснийг он жилүүд нь гэрчилнэ. Бүтээл туурвил нь хэлээд өгнө. Зөвхөн Насанбат гавьяат төдийгүй олон улсын сэтгүүлч Насанбаяр, өдгөө Лаост элчин сайдаар ажиллаж байгаа нэрт дипломатч Галбадрах гээд аугаа их Лодойдамбаар овоглосон эрхмүүд Монгол Улсын гадаад харилцаа, соёл урлаг, хэвлэл мэдээллийн байгууллагад нэртэй мөртэй ажиллаж байна.

Маргааш өглөө нь бид домогт Хантайширын нуруунаа гарсан. Хойд талд цаст цагаан Сутай хайрхан дүгрэглэн мэлтийж, наран ургах зүүн урд зүгт хангайн нурууны ноёлог оргил Отгонтэнгэрийн орой гурвалжлан цайрч, Хасагт хайрхан, Хар азаргын нуруу, Бурханбуудай уулс эргэн тойронд ханараад өндөр Алтай гэдэг чинь өнгөөрөө байлаа. “Хар азаргын нурууг харахуйд хамаг сэтгэл тийшээ нисчих юм” гэж Пүрэв баавай уяралтайхнаар хэлж байна. Алтайн домогт их уулсын хүрээлэл дунд Хантайширын тэргүүн дээр “Чадраабалын Лодойдамба сан”-гийн тэргүүн, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Бадам-Очирын Галааридтай хад сандайлж суугаад ярилцаж буй минь энэ. “Манай Алтай чинь зохиолч, найрагчдаа багтааж ядсан газар. Гэтэл Лодойдамба гуайн үр хүүхдүүд сангийнхаа тэргүүнээр намайг ажиллаач гэж хэлэхэд нь баярласан. Бид энэ хүнийг зохиолчийнх нь хувьд сайн мэддэг, харин бусад зүйлийг нь тэр бүр нарийн мэддэггүй юм байна” гэв.

Бусад зүйл гэдэгт нь тэртээ жаран гурван онд Сайд нарын зөвлөлөөр тогтоол гаргуулж Улсын хөгжимт драмын театрыг улсын драмын театр, улсын дуурь бүжгийн театр болгон хоёр салгаж Монголын сонгодог урлагт оруулсан хувь нэмэр нь багтана. Мөн Судар бичгийн хүрээлэнг шинжлэх ухааны академи болгон өргөжүүлсэн бахдам гавьяа нь орно. Сонгодог урлагаас гадна орчин үеийн урлагийн урсгал чиглэлийг бий болгон тамгалж өгсний баталгаа “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийг байгуулсан түүх нь бичигдэнэ. Чадраабалын Лодойдамба гэж хүмүүний 100 жилийн ой гэдэг зөвхөн зохиолчийнхоор тогтохгүй Монголын сонгодог урлаг, шинжлэх ухааны хөгжил цэцэглэлтийн алтан он жилүүдийн түүх давхар бичигдэж буй нь ийм учиртай. Хуучин зөвлөлтөд төмөр замын курс дүүргэж Улаанбаатар төмөр замын депогийн машинчаас ажил амьдралын гараагаа эхэлсэн Лодойдамба улмаар Төмөр замын сургуульд физикийн багш, намын дээд сургуульд философийн багшаар ажиллаж байсан. “Зохиол бүтээлд нь яагаад гүн ухаан ингэж айхтар шингэсэн байдгийн нууц философийн багш байсантай нь холбоотой юм билээ” гэж Галаарид сэтгүүлч тодотгосон.

Монголын урлагийн бүхий л сонгодгуудын замнал, хувь заяа нь Лодой зохиолчтой холбогддог нь үнэн юм. “Жараад оны үед ардын жүжигчин Г.Хайдав, А.Загдсүрэн, Ц.Пүрэвдорж нар дэлхийд дээгүүрт ордог Москвагийн хөгжмийн сургуулийг төгссөн залуус байлаа. Тухайн үед Ч.Лодойдамба Соёлын яамны сайд байсан юм. Тэр хүн л намайг Болгарт мэргэжил дээшлүүл гэж явуулсан. Загдсүрэнгийн арыг залгамжлах ирээдүй энэ хүүхдэд байна гэж итгэсэн” хэмээн дэлхийн дуурийн ноён оргилуудын нэг Монгол Улсын ардын жүжигчин, зууны манлай Хорлоогийн Уртнасан бардам хэлдэг юм. “Учиртай гурван толгой” эмгэнэлт зохиолыг бараг хошин шог болгоод найрлаад дуусгачихлаа. Шекспирийн “Отелло” эмгэнэлтэйгээр төгсдөг. Гэтэл Отелло нас барчихаад байхад найр хийснээр дуусгаж болохгүй биз дээ. Харин манай “Учиртай гурван толгой”-г тэгсэн байна. Үүнийг чи л өөрчлөн утга санааных нь дагуу найруулж чадна. Нэгэн цагт бүжгэн жүжиг болгоорой гэж Лодойдамба захисан” хэмээн сонгодог урлагийн амьд домог хөдөлмөрийн баатар, нэрт балетмейстэр Балжиннямын Жамъяндагва дурсдаг. “Лодойдамбын зоригжуулж хэлснээр би хэд хэдэн цомнол бичсэн хүн шүү дээ” гэж Базарын Ширэндэв гуайн хэлсэн үг ч бий.

Соёлын яамны уран бүтээл хариуцсан орлогч сайд байхдаа Монголын урлагийг төрөл бүрээр нь ийн хөдөлгөөнд оруулж, хүн бүхний авьяас билгийг нээн, бүтээл туурвилын санаа өгч, өөрөө үлгэр дууриал болгон жинтэйхэн бүтээлүүдийг бичиж Монголын нийгмийг босгоод ирсэн байна. Өдгөө хүн бүхэн “жараад оны алтан үе” гээд л ярьдаг. Тэрхүү алтан үеийг бүтээсэн хүний нэг нь Чадраабалын Лодойдамба гарцаагүй мөн юм байна. Туурга тусгаар улс орон сонгодог дуурийн театртай, сонгодог драмын театртай, шинжлэх ухааны академитай байна гэж зүтгэснээрээ тэрээр Монголын оюун санааны тусгаар тогтнолын дархлааг хэзээ ч ганхашгүйгээр бий болгожээ. Оюун сэтгэлгээний эх ундарга утга зохиолыг шинэ түвшинд гаргаж анхны романыг жишиг болгон бичиж, улмаар “Тунгалаг Тамир”-ыг бүтээж, “Гарын таван хуруу”, “Энэ хүүхнүүд үү” кино гээд утга зохиолын төрөл жанр бүрээр шинийг эрэлхийлсэн байдаг. Мөн тавиад оны эхээр төрийн шагналт Чойжамцын Ойдовтой “Хуйвалдлага”, төрийн хошой шагналт Донровын Намдагтай “Нэг ангийнхан”, Цэвээний Зандраатай “Эрдэнийн Дорж” жүжгүүдийг бичиж Монголын театр урлагийн тайзнаа шинэ хувьсгал хийснийг урлаг судлаачид үнэлдэг.

“Та хэдийд бичдэг вэ” гэсэн асуултад “Өдөр ажиллаад боломж ч гардаггүй. Тиймээс шөнө бичдэг. Хүн дуртай л бол ядаргаа мартагдаж, шөнийн нэг, хоёр, гурван цаг хүртэл суухад ялангуяа сайхан зохиол бичиж байхад бүхнийг умартаж чаддаг. Би тогтмол орой болгон бичдэг. Үг эвлэхгүй ч үзгээ бариад суудаг” хэмээн ярьсан нь номын хуудаснаа баримт болон үлдсэн байна. “Манай Лодой ажлаа хийнэ, хүүхдээ авна, зохиолоо бичнэ. Хачин завгүй явдаг хүн байсан. Өөрийнхөө биеийг огт бодохгүй, тогтмол хоолоо иднэ гэсэн номгүй. Шөнө орой унтдаг байсан учир өглөө эрт босохгүй. Ажлынх нь цаг болоход яараад цайгүй явдаг сан. Орой унтсаныг нь мэдэж байгаа учир өглөө эрт босгож чадахгүй хайрлаад ажлынх нь цагийг дөхүүлээд сэрээнэ. За тэгээд түргэн хувцаслана гэж байхгүй. Нэг оймсоо өмсөөд нөгөөгөө бариад минут шахам болно. Үндсэндээ хоёр нүд нь аниастай л байгаа. Хүүе түргэн хувцаслаад цай ууж юм иддэг ч болоосой гээд би үглээд хоцорно” гэж халамжит ханийнх нь дурсамжид бий.

Ингэж л өдөр нь ажиллаж, басхүү аавын үүргийг гүйцэтгэн хүүхдүүдээ асарч, шөнө нь зохиолоо бичин манайхны хэлдгээр нойр хоолыг умартан зүтгэжээ. Хүүхдүүдээ асраад гэснээс тэрээр хүүхдэд жигтэйхэн хайртай, тэдэнтэй үеийн юм шиг тоглодог энгийн, эгэл нэгэн. “Бага байхад аав бидэнтэй их тоглодог байжээ. Нуугдаж тоглоно, нуруун дээрээ үүрнэ, бид нар жүжиг тоглоно. Би хамгийн дүрсгүй нь байсан шиг санагддаг. Миний тавьсан жүжиг дуусахгүй дээ. Байрны хүүхдүүд “Лодойдамба гуай хэзээ ирэх бол” гээд л аавтай тоглох гэж, гурван дугуйтад нь суух гэж бүгдээрээ хүлээдэг сэн” гэж бага охин нь хэлж байна. Ийм л эгэлхэн амьдарсан хэрнээ ялгуусан хувь заяаны эзэн байж дээ.

Үргэлжлэл бий