Month: October 2017

Г.ЖАМьЯН (МУСГЗ)

Машбат бид гурав

Нам төрийн ахмад зүтгэлтэн, нэрт зохиолч, сэтгүүлч Дагвын Жамьянтай ярилцаж байна. Монголын утга зохиолд нэгэн үе хамтран ажиллаж амьдарч байсан Б.Явуухулан, Ц.Гайтав, С.Эрдэнэ, Ц.Хасбаатар, Д.Содномдорж, Даг. Жамьяан гэдэг зургаан чацуутнаас амьд сэрүүн үлдээд байгаа нь ганцхан Даг.Жамьян юм. Даг.Жамьян маань Эрдэнэтэд, хоёр нүд нь хараагүй боловч 34 дэх номоо “Насны намар” нэртэйгээр бичиж хэвлүүлээд, одоо 35 дахь номоо 108 дууны дээжээрээ хэвлүүлэх гэж бичиж туурвисаар байна.

-Таныг монголчууд зүсээр ч, уран бүтээлээр нь ч танина. Гэлээ ч залуусын дунд сайн мэдэхгүй хүмүүс байж болох юм. Өөрийгөө товчхон танилцуулах уу?

-Би 1929 онд Завхан аймгийн Дөрвөлжин сумын нутаг Бунхантын цагаан дэрс хэмээх газар төрсөн. Аав Дагва, ээж Дарьхүү нар жирийн л малчид. Улсын сайн малчид хэмээн хүлээж хүндлэгдэж явсан хүмүүс. Би эхээс арвуулаа боловч одоо ганцаараа үлдээд байна. Тэтгэвэрт гарснаасаа хойш Эрдэнэтэд ирж суурьшсан. Салга өвчин тусаад тэр маань зүгээр болтол гурван жилийн өмнө хоёр нүд хараагүй болсон.

-Сургууль ном юу билээ?

-Завхан-Мандал сумын анхны бага сургуулийн сурагч, Элдэв-Очирын нэрэмжит дунд сургуулийн долдугаар анги төгсгөөд Улаанбаатар хотод ирж Хилийн ба дотоодын цэргийн нэгдсэн сургуулийг дүүргээд ажиллаж эхэлсэн дээ. Дотоод явдлын яамны сайдын дэргэдэх, илтгэл мэдээллийн группэд ажиллаж байгаад тэндэхийн эвлэлийн хорооны дарга болсон. Тэгээд нам төр, залуучуудын байгууллагад ажиллан, хажуугаар нь шүлэг зохиолоо бичиж байсан. Би ер нь 13 настайдаа анхны шүлэг “Бөмбөн цоохор”-оо сонинд хэвлүүлсэн юм.

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллага руу хэдийд орж ирлээ?

-Би, МАХН-ын төв хорооны нариийн бичгийн дарга Ц.Дүгэрсүрэнгийн туслахаар ажиллаж байгаад, даргадаа “Би сонинд очмоор байна” гэж санал тавьсан. Дарга маань зөвшөөрч намайг 1954 оны наймдугаар сард Дорнод аймаг дахь “Үнэн” сонины тусгай сурвалжлагчаар томилсон. Тэгээд л өнөөг хүртэл 63 жил үзэг цаастай ноцолдлоо доо. “Үнэн” сонинд 35 жил ажилласны 15 жил нь хөдөөгийн сурвалжлагч, 20 жил нь утга зохиолын ажилтан, хэлтсийн дарга, “Тоншуул” сэтгүүлийн нарийн бичгийн дарга зэрэг албыг хашиж байсан байх юм.

-Ер нь уран бүтээлээ хэдийд эхэллээ дээ?

-Дөрөвдүгээр ангийн сурагч байхаасаа шүлгээ нийтийн хэвлэлд хэвлүүлснээс хойш далан хэдэн жил үзэг цааснаас салаагүй “Эхийн сэтгэл”, “Уул талын шүлгүүд” “Бодлын цагаан бороо”, “Нэгэн модны мянган мөчир”, “Монгол өнгө” зэрэг 33 ном хэвлүүлээд өнөө жил 34 дэх номоо “Насны намар” нэртэйгээр хэвлүүллээ.

-Таны зохиол гадаадад их хэвлэгдсэн байхаа?

-Нэлээн хэдэн газар хэвлэгдсээн. Орос, Хятад, Тува, Болгар, Чех улсуудад хэвлэгдэж, зарим нь өөрийн улсынхаа уран бүтээлийн шагналыг хүртээж байлаа.

-Та чацуутнуудтайгаа нэгэн үед, нэг байгууллага, тэр битгий хэл нэг өрөөнд ажиллаж байсан. Тэндээс зарим дурсамжаа хуваалцах уу?

-Ц.Гайтав, Б.Явуухулан, С.Эрдэнэ, Ц. Хасбаатар, Д.Содномдорж бид зургаа бол төө зайгүй чацуутнууд. Жаргал зовлонгоо хуваалцсан анд нөхдүүд байлаа. Ц.Гайтав бид хоёр бол олон жил нэг өрөөнд, өөд өөдөөсөө хараад сууж байв. Б.Явуухулан л гэхэд миний “Бодлын цагаан бороо” номын нэр өгч билээ. Ингээд ярьвал урт түүх үргэлжилнэ. Товчлох уу даа.

-Таныг хүмүүс Улсын есдүгээр их хуралд суусан төлөөлөгч гэх юм билээ. Энэ тухайгаа сонирхуулах уу?

-Сонин тохиолдол болсон. Улсын есдүгээр их хуралд Улаанбаатар хотын, цэргийн гурван сургуулиас хоёр хоёр онц сурлагатныг суулгасан юм. Хуралд сууж байсан чинь, миний өмнө , урдаасаа хоёрдугаар эгнээнд аавтай минь хачин адилхан хүн сууж байх юм. Нүдэндээ итгэлгүй, босч очоод өмнөөс нь харсан чинь аав минь мөн байна. Бид хоёр их хурал дээр золгож үнсэлцдэг байгаа. Аав минь нутгийн сайн малчин гэж их хуралд төлөөлөгчөөр оролцсон юм билээ.

-Таныг дууны шүлгийн их мастер гэж хүмүүс ярьдаг. Ер нь таны дууг сонсоогүй, дуулаагүй хүн монголд ховорхон байх. Энэ тухай ярилцах уу?

-Болох л юм. Хөгжмийн зохиолчидтой хамтарч олон дуу хийсэн дээ. Одооныхоор бол “хит” гэгдэж байсан дуу ч бий. “Туждаа хамт явах юмсан”, “Алтай хангайн уулс”, “Тунгаамаа” хадан цагаан чулуугаараа гэж эхэлдэг “Хэрлэн” гэх мэт олон дуу бий. Зарим дуугаараа бас тухайн үед буруудаж ч явлаа. “Талын ягаан цэцгийг тасдаж яаж болох вэ” гээд Түмэнжаргалын ая хийсэн дуу бий дээ. Орчин үеийн бүжиг хийдэг. Энэ дууг маань залуучууд их шохоорхож дуулж бүжиглэсэн чинь дээдсийн дургүйг хүргэж Намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтэст дуудагдан донго авч л байлаа.

Заримаас нь хэдүүл сонирхох уу? (Зохиолч сэтгүүлч Машбат бид гурвуул дуулж эхэлдэг байгаа. “Эх орон танаа”-г эхлээд дууллаа. Б. Цогоогийн ая. Дуулах ч гэж дээ…)

… Униар татсан хөндийд чинь,

Унаган бие минь өсөн жаргаваа

Унаган бие минь жаргасны учир

Ухаан бодлоо тандаа зориулъя…

Дараа нь Даг. Жамьянгийнхаа “Саальчин бүсгүй”-г дууллаа. Ц.Балжинням ая хийсэн аж.

…Хадтай уулын ханагар бэлээр зурайсан

Харгуй замын цайвар зурааг ширтэнхэн,

Хамгаас үнэнч хатан зүрхээ уяраанхан

Хайрын дуугаа дуулан хүлээж сууна уу даа, чи…

Дараа нь бид гурав “Өссөн нутаг” дууг нь аялахчаа боллоо. Энэ дууны аяыг ардын ансамблийн Авирмэд зохиож, дуучин Доёддорж, Норсонжав нар анх дуулсан байх юм.

… Хөхөө шувуу донгодсон

Хөвчийн өндөр уул байна.

Хөгшин аавын минь амьдарч ирсэн

Хүүгийн хайртай нутаг юм аа … гэх мэтчилэн олон сайхан дууг нь дууллаа даа. Даг. Жамьян маань гурван хундага татчихна. Тэгэхээрээ хоолой нь ямар сайхан гарна гээч. Даг.Жамьян бид хоёр бие биенээ “Амьдай” гэдэг юм. Амьдайгийн маань олон арван дуу өнөөг хүртэл дуулагдаж байгаа юм. Одоо Даг. Жамьян маань дууны шүлэг нэмэж бичээд “108 дууны шүлэг оршвой” номоо бэлтгэж байна…

-Амьдай минь, өөрийг чинь нэгэн үед Ю.Цэдэнбал даргын сурвалжлагч гэдэг байл уу даа, их л хамт явсандаа. Зарим сонирхолтой үйл явдлаа хуваалцах уу?

-“Цэдэнбал даргын сурвалжлагч” нь юу юм бэ. Ер нь дагаж явж сурвалжилдаг л байсан. Олон сонин тохиолдол болсон. Нэгийг нь сонирхуулъя л даа. Нэг удаа Цэдэнбал дарга Увс, Завханаар явсан юм. Манай суманд хүртэл очсон. Өдөржин сумын байгууллагуудаар орж ажил байдалтай нь танилцаад, иргэдтэй уулзалт зохион байгуулсан. Оройхон сумын нэг айлд зочлох болсон чинь, тэргүүний малчин манай аавынд очих болж байгаа юм. Аавын муу бор гэр дүнхийсэн цагаан гэр болчихсон байна. Ер нь их цэвэр цэмцгэр сайхан болжээ. Аав ээж, хүүхэд дүү нар байж байна. Ю.Цэдэнбал дарга манай хоёр хөгшинтэй мэндчилж золгоод хойморт гарч суулаа. Аавтай хөөрөг зөрүүлээд хэдэн үг сольж байтал аав дуугүй, доошоо хараад суугаад байх юм. Тэгснээ нулимсаа арчиж байна. Уйлж үзээгүй хүн шүү дээ.

Нэлээн хэсэг болсноо аав ярьж байна аа. “Багийн даргаас өөр хүн орж үзээгүй манай муу бор гэрт төрийн тэргүүн заларсанд би баярлаад уйлж байна” гэдэг байгаа. Цэдэнбал дарга аргадаж, бүгд инээлдэж “жавар” тайлагдлаа. Өрөм тос таваглаад цай ууцгаалаа. Ээж минь, даргыг ирнэ гэж нэг усаар сойсон нэрмэл архинаасаа дунд гарын мөнгөн аяганд мэлтэлзтэл дүүргээд Цэдэнбал даргад барилаа. Дарга тосч аваад сэржим өргөснөө амталж үзэж байна. Тэгснээ нэг амьсгаагаар уучихдаг байгаа. Ууж дуусаад дарга: “Энэ охь нэрмэл чинь хүний биед эм л гэсэн үг” гээд инээж байсансан. Дараа нь бууз жигнээд тавагласан чинь Цэдэнбал дарга дээжээс нь гурав гурван бууз аваад ээж аав хоёрт өглөө. Ээж тэр буузыг аяганд авсангүй, хадаг бололтой цэнхэр юманд тосч аваад магнайнаасаа адис авч байна. Дарга ч бараа бологчидтойгоо нэлээн идлээ. Хооллосны дараа бүгд гадаа гарч зургаа авахуулах боллоо. Аав байдаг, ээж байдаггүй. Хавь ойроор зөндөө эрлээ. Олддоггүй. “Малын хойноос явчихаж” гэж ярилцаад бүгд, ээжгүйгээр зургаа татуулж билээ. Зураг татуулж байтал, тэндээс нэг эрэгтэй хүн морины хурдаар ирж гэрийн дэргэд буугаад, морио ч уялгүй гүйгээд ирдэг юм байна. Манай нэг ах, согтуу юмуу гэсэн чинь эрүүл бололтой. Ю.Цэдэнбал даргын өмнө ирж, хормой дэвсэж сөхрөөд, алга хавсран мөргөдөг юм байна. Дарга мөрнөөс нь дэмжиж босгоод, хэрэг зоригийг асуулаа. Ах маань “эхнэр хэзээ язаагүй төрөх гэж байгаа. Тэгээд шинэ хүнд минь та нэр хайрлана уу” гэв. Дарга инээмсэглэж хэсэгхэн бодолхийлснээ: Охин төрвөл Сарангэрэл, хүү төрвөл Нармандах гэсэн нэр өгөөрэй гэсэнсэн. Ах маань ч баярлаж, бүгд инээлдэж баяссанаар бид замд гарч билээ.

-Ээж чинь олдоогүй юу? Хаа байсан юм бол?

-Ээжээс сүүлд асуусан чинь, айгаад бараа бүтээсэн брезинтэн доор нуугдчихсан гэнэ. “Би гэдэг эмгэн төрийн тэргүүнтэй патиардуулвал алдас болно” гэж бодсон гэж билээ. Ээжийг таалал төгссөний дараа хар авдрынх нь ёроолыг үзэж байтал хадаганд боодолтой гурван бөөрөнхий юм гарч ирсэн. Тэгсэн чинь нөгөөх гурван бууз хатаад чулуу болчихсон байж билээ. Манай ард түмэн чинь төрийн тэргүүнээ сүслэж хүндэтгэдэг, төрийн тэргүүн ч ард түмнийхээ итгэлийг дааж зүтгэдэг байж дээ.

-Танд, Ю.Цэдэнбал даргатай авахуулсан олон зураг байдаг гэсэн?

-Даргын , аавтай авахуулсан зургийг л амь шигээ хадгалж явдаг. Би өөрөө даргатай хамт авахуулсан зурагнуудаа Даржаагийн Сүхбаатар гэж хүнд хадгалуулчихсан юмсан.

-Амьдай минь, чи түрүү “Намын төв хороонд дуудагдан донго авч байлаа” гэсэн. Ер нь энэ дээдэст бас л ад үзэгдэж явсан хүний нэг дээ.? Заримаас нь хоёул ярилцах уу?

-Болох л юм. Ц.Лоохууз “эсэргүү” болоод Өвөрхангай аймгийн Сантад 150 хонь малласан малчин байсан үе. Байнгын хяналтанд, орсон гарсан бүхэн дээшээ мэдээлэгдэж байж л дээ.

Арнайн Гүрсэд бид хоёр сурвалжлагаар явж байгаад тэднийд очлоо. Эрдмийн зэрэг цол хамгаалсан өдрөө битүүхэн тэмдэглэж байж л дээ. Бид хоёрыг очихлоор эхнэр Бүрэнжаргал нь тогоо нэрээд жаахан ууж идлээ. Халамцуу хүмүүс сүүлдээ найр наадмын байдалд ороод өнгөрсөн юм. Улаанбаатарт эргээд ирсэн чинь “ эсэргүүнтэй найрласан” хэргээр Намын хянан шалгах хороонд байцаагдаж золтой л шоронд орчихсонгүй, намын орлогч гишүүн болж шийтгэгдээд өнгөрч билээ.

Үргэлжлэл бий

Шинжлэх ухааны академийн Тэргүүлэгчдийн газрын ахлах мэргэжилтэн, доктор Ж.Нарангэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Нүүрс гэдэг зүйлийг монголчууд ухаж гаргаад шатааж гэрээ дулаацуулах зориулалттай түүхий эд гэж ойлгодог байсан. Шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн технологи нэвтэрснээр энэхүү ойлголт өөрчлөгдөж байна?

-Нүүрс нь дээр үеэс л аж үйлдвэрийн хоёр том салбарын түүхий эд болон ашиглагдаж ирсэн. Нэг нь цахилгаан дулааны эрчим хүчний үйлдвэр нөгөө нь химийн аж үйлдвэр. Монгол Улс нүүрсээ зөвхөн эрчим хүчний зориулалтаар дотооддоо ашиглаж байгаа бол экспортоор гаргаж байгаа нүүрс маань үндсэндээ гангийн үйлдвэрийн химийн түүхий эд буюу кокс гарган авахад зориулагдаж байна.

-Нүүрснээс 250 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авч байгаа гэж сонссон. Сүүлийн үед нэвтрээд байгаа технологи гэвэл юу байна вэ?

-Нүүрс химийн үйлдвэрийн маш чухал түүхий эд. Нүүрснээс гарган авч байгаа бүтээгдэхүүний тоо, хэмжээг нарийн хэлэхэд хэцүү. Харин газрын тос болон байгалийн хийнээс гарган авдаг бүхий л бүтээгдэхүүнийг нүүрснээс гарган авч байгаа буюу гарган авах боломжтой гэдгийг дурьдах нь зүйтэй. Үүн дээр нэмэхэд дээрх хоёр түүхий эдээс гарган авах боломжгүй химийн зарим үнэт түүхий эдийг нүүрснээс гаргадаг.

Гадаадын улс орнуудад нүүрсийг байгаль орчинд хор нөлөө багатай ашиглах, чанарыг нь сайжруулах, гүнзгий боловсруулан химийн түүхий эд гаргах технологиуд байнга сайжирч байна. Сүүлийн 10 жилд гэхэд БНХАУ-д нүүрсийг гүнзгий боловсруулах зориулалттай олон үйлдвэр байгуулагдан орчин үеийн өргөн хэрэглээ болсон төрөл бүрийн нийлэг материал үйлдвэрлэж байна. Түүнчлэн ӨАБНУ-д “Сасол”, Герман улсад “Ромонто” гэдэг үйлдвэрүүд нүүрс гүнзгий боловсруулж байгаа бол БНАСАУ-д виналон нэртэй нийлэг мяндасыг олон жил нүүрснээс үйлдвэрлэж байна. Техник технологийн хувьд энэ төрлийн үйлдвэрүүд орчин үеийн өндөр түвшинд хүрсэн гэж үздэг.

-Энэ салбарын судалгаа Монголд хаана хийгдэж байдаг юм бол?

-Нүүрсний судалгаа Монгол Улсад хөгжөөд олон жил болж байгаа. ШУА-ийн Хими, химийн технологийн хүрээлэн, МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургууль, ШУТИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухааны сургуульд ажиллаж байгаа гурван баг хатуу түлш, нүүрсний судалгааны төслүүд хэрэгжүүлж байна. Харин нүүрсний шинжилгээ гүйцэтгэдэг лабораториуд бол олон бий. Судалгааны гол чиглэлүүд нь гэвэл Монголын нүүрсний бүтэц, найрлага, шинж чанарын онцлог, боловсруулах технологийн үндэслэл.

-Нүүрс боловсруулах үйлдвэртэй болох талаар манайхан олон жил ярьж байгаа ч хүссэн үр өгөөжөө өгөхгүй байна. Нүүрсийг угаах, боловсруулах, гүн боловсруулах, баяжуулах, коксжуулах зэрэг олон үйлдвэр байгуулах боломж бий юу?

-Нүүрсний чанарыг нь дээшлүүлэх зориулалттай баяжуулах буюу угаах үйлдвэр нь технологийн хувьд харьцангуй энгийн байдаг бол нүүрсийг гүнзгий боловсруулах үйлдвэр буюу хийжүүлэх, коксжуулах, шингэрүүлэх үйлдвэрүүдийн технологи нарийн. Нүүрс гүнзгий боловсруулах үйлдвэр нь гадаадын өндөр технологи, ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт, Засгийн газрын бодлого, дэмжлэг шаарддаг. Эдийн засаг бол энэ төрлийн үйлдвэр бий болох, оршин тогтнох гол хүчин зүйл. Дотоодын компаниуд ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулах боломж тааруу байгаагийн зэрэгцээ эдийн засгийн эрсдэлд орохоос болгоомжилж байгаа болов уу. Нүүрснээс гаргасан бензин, дизель түлшний үнэ нь импортын шингэн түлштэй өрсөлдөх чадвар хэр байх, улсын бодлого, дэмжлэг хэр тогтвортой байх гэх мэт хүчин зүйлс байна. Гэхдээ улс орны аюулгүй байдал, эрчим хүчний түүхий эдийн хамаарлыг бууруулах асуудал хурцаар тавигдах тохиолдолд энэ үйлдвэрлэл эрчимтэй хөгжиж ирсэн нэлээд тохиолдол гадаад улсуудад байдаг.

-Нэгэн үе нүүрс шиг хэрэггүй юм байхгүй. Хортой, утаа ихтэй гэдэг байсан. Гэвч бидний түших гол түүхий эд маань нүүрс хэвээрээ л байгаа?

-Нүүрс нь эрт дээр үеэс л түлш ба химийн түүхий эд болон ашиглагдаж ирсэн бөгөөд хүн төрөлхтний соёл иргэншил, нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, шинжлэх ухаан, техник, технологийн дэвшилд маш их үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Дэлхийн эдийн засагт үзүүлэх нүүрсний ач холбогдол ирээдүйд улам өсөн нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Нүүрс бол нөөцийн хувьд ч, эдийн засгийн ач холбогдлын хувьд ч Монгол Улсад өнөөдөр хамгийн тэргүүлэх ашигт малтмал. Гэтэл өнөөг хүртэл байгуулагдсан олон Засгийн газар нүүрсний салбарыг хөгжүүлэх тууштай бодлого, хөтөлбөргүй ажилласаар ирлээ.

-Ихэнх хүмүүс нүүрсний хэрэглээг бүрэн халснаар агаарын бохирдлоос сална гэж боддог. Гэтэл манай нөхцөлд тэгэх боломж одоогоор алга. Та үүнд судлаач хүний хувьд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Улаанбаатар хотын агаарын бохирдолд олон хүчин зүйлс нөлөөлсөн, нөлөөлсөөр ч байна. Эдгээрээс гол хүчин зүйлсүүд нь хүн амын хэт төвлөрөл, ард түмний ядуурал, Засгийн газрын туйлбаргүй бодлого, эдийн засгийн хүндрэл гэж бодож байна. Нүүрсийг шууд орлуулах түлш одоогоор байхгүй учир ойрын жилүүдэд нүүрсээ түлсээр байх болно. Агаарын бохирдлын гол эх үүсвэр болсон гэр хорооллын дулааны асуудлыг орон сууцжуулахаас гадна цахилгаан, шатдаг хийгээр шийдэх нь зөв зүйтэй. Гэхдээ эдгээр эх үүсвэрийг бий болгоход мөн цаг хугацаа шаардагдах нь ойлгомжтой. Утаа багатай нүүрс буюу антрацит, сайн чанарын чулуун нүүрс хэрэглэх, хүрэн нүүрснээс хагас кокс гарган авч утаагүй шахмал түлш үйлдвэрлэн ашиглах нь чанаргүй түүхий хүрэн нүүрс ашиглахтай харьцуулбал агаарын бохирдлыг ихээхэн хэмжээгээр бууруулах эхний үе шат байх боломжтой гэж боддог.

Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны доктор, профессор, академич, гавьяат агрономич Б.Доржтой ярилцлаа.

---

-Ургац хураалтын ажил ид өрнөж байна. Манай улс энэ жил багагүй ургац алдаж, ОХУ-аас 160 мянган тонн үр тариа худалдаж авахаар болчихлоо. Үүнийг та урьдчилан таамаглаж байв уу?

-Хаврын тариалалт хийх агро зөвлөмжийг би жил бүр гаргаж, тариаланчдад хүргэдэг. Үүнийг бичихдээ ус цаг уур орчны шинжилгээний газраас ирүүлсэн мэдээлэлд тулгуурлаж гаргадаг юм. Тариалалт хийхдээ тунадасны хэмжээ, хөрсөн дэх чийг хоёрыг маш нарийн тооцох хэрэгтэй байдаг. Тодруулбал, хөрсөнд байгаа чийгээр нь тариаг ургуулж байгаад ганд нэрвэгдэхээс өмнө зуны бороотой залгуулах арга бий. Энэ аргатай би 1974 оноос хойш ноцолдсон. Ус цаг уурын орчны шинжилгээний газраас ирүүлсэн мэдээллээр энэ зун үнэндээ их халалттай байх юм байна гэдгийг мэдсэн. Зургаа, долдугаар сард маш их халах бөгөөд тунадас хэвийн хэмжээнд байх юм байна гэдэгт үндэслээд үрийн норм, үр суулгалтын гүн, хаагуур яаж тариалах талаар зөвлөгөө гаргасан юм. Миний ойлгож байгаагаар ийм их халалттай жил 1964 онд нэг тохиосон. Тэр үед нэг гагаас авах ургацын хэмжээ 3.5 центрт хүртлээ буурсан. Түүний дараа 2002 оны их халалтаар нэг гагаас авах ургацын хэмжээ 5.7 центнр болж байлаа. Тэгэхээр энэ жилийн халалт бол 53 жилд гурав дахь удаа тохиож буй их халалт юм. Бид энэ жил алдсан зүйлээ засаад ажиллаж чадвал нэг гагаас 10 центнр ургац авах боломжтой талаар зөвлөмждөө бичсэн байгаа.

-Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны мэргэжилтнүүд нэг гагаас дунджаар 9.4 центнр ургац авч байна гэж мэдээлсэн. Тэгэхээр таны зөвлөмжийг барьж ажилласан хүмүүс хангалттай хэмжээнд ургац авч чадсан байх нь?

-Тун дөхсөн байна. 260 мянган гагаас ургац бүрдүүлж чадсан тариаланчид өнөө жилийн цаг агаарын нөхцөл байдлыг бүрэн ашиглаж чаджээ. Гэхдээ ерээд мянган га газраас ургац огт аваагүй гэж байгаа. Энэ газруудад тунадас зурвасаар ороод байсан юм болов уу гэж бодож байна. Нөгөө талаас тэд тариалах технологи дээр, тухайлбал үр суулгалтын гүн дээр алдсан юм шиг байна лээ.

-Тэгэхээр ер нь ямар ч гантай зун байлаа гэсэн тариалах технологио барьж ажиллах юм бол ургац авах боломжтой гэж ойлгож болох уу?

-Тийм. Ямар ч муу, гантай зун байлаа гэхэд тодорхой хэмжээний ургац авах нөөц заавал байдаг. Бид түүнийг зөв ашиглаад ургацаа авдаг болох хэрэгтэй. Тийм болохоор тариа тарих хугацаа гэдэг бол манай орны хувьд маш чухал үзүүлэлт болдог. Цаашдаа өөрийн нутаг орны нөхцөлд тохирсон сортуудыг гаргах, тарилангийн технологийг боловсруулах шаардлагатай байна. Ганд тэсвэртэй үр тарианы сортыг Дарханы ургамал газар тариалангийн хүрээлэнд хийж байгаа.

Өнгөрсөн хавар гэхэд бидэнд тариа тарих хоёр хугацаа байсан. Талбайн 20-30 хувьд эрт тариалаад үлдсэн хэсгийг нилээн хойно тариалах байжээ гэж харж байна. Гэхдээ үүнийг үйлдвэрлэлд зөвлөхөд их хэцүү. Яваандаа техникийн хангамж сайжраад ирвэл нэвтрүүлж болох байх гэж боддог.

-Одоо байгаа ургацаа алдахгүйн тулд хэрхэн ажиллах талаар та зөвлөөч?

-Улсын хэмжээнд 259 мянган тонн буудайн ургац авна гэж төлөвлөж байгаа. Гэхдээ ургац энэ хэмжээнд арай хүрэхгүй болов уу гэж бодож байна. Яагаад гэвэл энэ жилийн ургац их намхан байсан. 40 сантиметрээс намхан ургасан тариа комбайны жоотуунд орохдоо муу, түрүү нь таслагдах, түрүүн дээгүүр нь өнгөрчихөөд байдаг талтай. Ялангуяа хавар тариалахдаа талбайгаа тэгшилж чадаагүй бол комбайны жоотуу доогуур шороо хутгаад байдаг. Үүнээс гадна нэг ширхэг буудайн натур жин гэж байдаг. Буудайн хэмжээ хэлбэр ерөнхийдөө шувтан, шөвгөр, гонзгойдуу харагдаж байсан. Гонзгойдуу харагдаж байгаа нь механик болц гэгч юманд орсныг харуулж байгаа юм. Яг өөрийнхөө биологийн болцоор явсан бол дугуй хэлбэртэй, нэлээн бэлцгэр харагддаг. Тэгэхээр жингийн хувьд арай бага байх болов уу. Гэхдээ чанарын хувьд муу байна гэж ойлгож болохгүй.

-Тэгвэл ганд нэрвэгдсэн болон орой соёолсон буудайг яах вэ?

-Орой соёолсон буудай болон хог ургамлын ургалтыг нэмэгдүүлж хүлээгээд ногоон тэжээл болгож хадаж болно. Эсвэл ирэх жилийн тариалалтаа бодож одоо хагалах юм уу, хүнд сэндчилүүрээр боловсруулж уринш бэлтгэж болох юм.

-Манай улсын газар тариалангийн түүхэнд цасны усыг ашиглаж байсан туршлага байдаг. Харин өнөө цагт хөв цөөрмийг яаж барих вэ?

-Тариалангийн төв бүс болох Алтай, Хангай, Хэнтийн нутагт цасны ус их хуримтлагддаг. Хараа, Ерөө, Орхон голоос эхтэй Сэлэнгийн хөндийг дагасан асар их шуудуунууд байгаа. Хаврын цас, борооны усыг тэр шуудуугаар дамжуулаад авч ашигладаг байсан туршлага бидэнд бий. Аадар бороо хөрсөнд шингэхгүй урсаад өнгөрдөг. Энэ усыг их зөв зүйтэй ашиглах хэрэгтэй. Одоо бол булгийн усыг л ашиглаж байгаа болохоос цасны усыг ашиглахгүй байгаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс болоод өвөлд орох цасны хэмжээ нэмэгдэх болсон. Тэгэхээр эдгээр шуудуунуудыг ашиглаад хөв цөөрөм барьж болно. Үүнд төр засгийн бодлого үгүйлэгдэж байна. Хүмүүс ч бэлэн биш байна. Ирээдүйд энэ бол зайлшгүй хийгдэж таарна. Хамгийн гол нь экологи, орчин тойрондоо нөлөөгүй тийм аргаар усыг нь авна гэдэг чухал асуудал юм. Манай сургуульд яг энэ асуудлыг шийдвэрлэх хүсэл эрмэлзэлтэй оюутнууд сурч, хөдөлмөрлөж байна даа.

-Манай улсын газар тариалангийн салбарт ямар асуудал тулгамдаж байна. Хэтийн хөгжлийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Манай улс дотооддоо гурил будаа, төмсөөр бүрэн хангадаг боллоо. Хүнсний ногоог хангадаг болоход тун ойрхон байна. Одоо манайд дутагдаж байгаа зүйл бол жимс, тэжээл хоёр юм. Энэ хоёрыг тариалаад, дотоодын хэрэгцээгээ хангаад эхэлбэл газар тариалангийн салбар мал аж ахуйн салбартай эн зэрэгцэж ирнэ гэж боддог. Манай улс 1990 он хүртэл сая 200 мянган га талбай хагалсан. Цаашид үүнийг өргөтгөх талбай тун ховор. Тэгэхээр одоо зөвхөн манайд төдийгүй дэлхий нийтэд нэг гагаас авах ургацыг нэмэгдүүлэх асуудал хамгийн их тулгамдаж байна.

-Үүний тулд яах ёстой вэ?

-Дэлхийн улс орнууд хортон шавьжтай тэмцэх, ургамлыг хамгаалах, бордохын тулд газар тариаланг химижүүлж байсан. Гэтэл химийн бодис хөрсөнд, усанд, агаарт хуримтлагдаж, мал, ургамалд, эргээд хүнсний аюулгүй байдалд заналхийлэх болсон. Газар тариалан өндөр хөгжсөн орнууд үүнийг дайраад өнгөрсөн. Харин бид аль болох бага хохирол амсахын тулд газар тариаланг экологижуулах хэрэгтэй байна.

-Япон, Солонгос зэрэг орнуудад хөрсгүй технологи нэвтэрч эхэлсэн шүү дээ. Энэ технологи бидэнд хэр ойр байна вэ?

– Тарих газаргүй болчихсон, хэдэн сая хүн амтай улс орнууд хөрсгүй орчинд тариалалт хийх болсон. Үндсийг нь шим тэжээлийн бодисоор шүршээд агаарт тарина гэсэн үг. Дарханы ургамал, газар тариалангийн хүрээлэнд тэр судалгааг хийж байгаа. Манайх бол одоогоор цөөхөн хүн амтай, өргөн уудам газар нутагтай одоохондоо үүнд яарах шаардлагагүй болов уу. Говь-Алтай аймгийн Бигэр суманд арвай тарьдаг тариаланч олон бий. Тэнд нэг хүн га газраас 90 центнр арвай хурааж авсан гэж байгаа. Энэ бол дэлхийд ургацаараа тэргүүлж яваа Голландтай адил ургацыг говиос авч чадсан гэсэн үг. Говь нутаг маань эрт үед далайн ёроол байсан гэдэг. Органик бодис задарч эрдэс болж байж ургамалд очдог. Тэгэхээр угаасаа далайн ёроол байсан болохоор говь хээрийн бүс нутгийн хөрс эрдэс хэлбэрээрээ байж байна. Тийм учраас эндээс тийм их ургац авч чадаж байгаа юм. Монголчууд усны нөөцөө зөв ашиглаж чадвал газар тариаланд хамгийн тохиромжтой бүс ирээдүйд өнөөдөр бидний ургац авч чадахгүй байгаа говийн бүс байж болохыг үгүйсгэх аргагүй.