Month: August 2017

УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Н.Энхболдтой Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд ярилцлаа.

-УИХ-ын хаврын чуулган завсарласнаас хойш Төрийн ордон эл хуль байна. Таны хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн ажилтай байх шиг байсан. Энэ зун амарч амжив уу?

-УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хороо Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг гардан хариуцаж хийдэг байгууллага л даа. УИХ-аас тогтоол гарч энэ ажлыг хийх үүрэг өгсөн тул чуулган завсарласнаас хойш ч гэсэн бид үүнд анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Орон даяар бүх нийтийн хэлэлцүүлэг явуулах асуудлыг Засгийн газартай хамтран явуулж байгаа. Эхний хэлэлцүүлгүүд эхэлсэн. Томоохон хэмжээний хэлэлцүүлэг тул зохион байгуулалтын нэлээд ажлууд орох нь.

-Зардал төсвийг нь хэрхэн шийдэж байгаа юм бол?

-Орон нутаг тодорхой хэсгийг нь үлдсэнийг нь Засгийн газар гаргасан. Томоохон багууд аймгуудад бүсчилэн ажиллаж байна. Завхан, Говь-Алтай, Баянхонгор, Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгуудад хэлэлцүүлэг хийгдсэн. Энэ долоо хоногийн сүүлээр Ховд, Баян-Өлгий аймгуудад хэлэлцүүлэг явагдах байх. Энэ мэтчилэн бусад аймгуудад хэлэлцүүлгүүд үргэлжилнэ. Бид энэ ажлыг хариуцлагатай хийх ёстой. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахын тулд л хийгээд байгаа юм биш. Төрийн тогтолцоо, хариуцлагын тогтолцоо, шийдвэр гаргадаг тогтолцоотой холбоотой болохгүй байгаа зүйлс бидний нүдний өмнө явж ирлээ. Үүнийг засахад чиглэсэн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал яригдаж байгаа юм. Ард иргэдээс гадна мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтэд болон заавал саналаа өгдөг Үндсэн хуулийн цэц, Ерөнхийлөгчийн институцийг бүгдийг нь хамруулсан хэлэлцүүлгүүд өрнөж байна.

орон нутагт явагдаж буй хэлэлцүүлгүүдээс гадна ирэх есдүгээр сард эрдэмтэн судлаач, улс төрийн намууд, мэргэжлийн байгууллагуудын дунд хэлэлцүүлгүүдийг явуулах юм. УИХ-ын тогтоолоор аравдугаар сарын нэгэн гэхэд ажлын хэсгүүдээс гарсан санал дүгнэлтийг байнгын хороо нэгтгэн УИХ-д өргөн барих ёстой. тэр утгаараа төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос гадна УИХ-ын тамгын газар, ЗГХЭГ-ын ажилтнууд энэ зуны турш амралтгүй ажиллаж байгаа л даа. түүнчлэн УИХ-ын гишүүд чуулганы завсарлагааны хугацаанд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлыг нэг сэдэв болгон уулзалтууд дээрээ ярьж иргэдийн санал, сэтгэгдлийг авах учиртай.

-Хэлэлцүүлэг хангалттай хэмжээнд явагдаж чадах уу?

-Улсын бага хурал, Ардын Их хурлын депутатууд 1992 онд шинэ Үндсэн хуулийг батлах үеийн хэлэлцүүлгүүдээс дутахгүй хэмжээнд аль болох олон хүнийг хамарсан ярилцлага хэлэлцүүлэг явуулах зорилготой ажиллаж байна. Хэлэлцүүлгүүд дуусаад улаанбаатарт мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтэн, судлаачдаар хэлэлцүүлэх үед бага ч гэсэн зав гарч амрах боломж гарах байх.

-УИХ дахь АН-ын бүлгээс мэдэгдэл гарган ард нийтийн санал асуулга явуулах ёстой гэсэн байна лээ. Та ард нийтийн санал асуулга явуулна гээд байдаг. Яагаад нэг зүйлийг хоёр талаас нь яриад байгаа юм бэ?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль гэж бий. энэ хуулиар заавал Ард нийтийн санал асуулга явуулж байж Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ёстой. Бид анхнаасаа ийм зорилго тавьж ажилласан. Энэ дагуу ч явна. одоо бол ард хүмүүсийн байр суурийг сонсох, санал авах хэлэлцүүлэг юм. Үүний дараа УИХ дахин хэлэлцэнэ. Гишүүдийн дийлэнх олонхиор ийм ийм асуудлаар Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ард нийтийн санал асуулга явуулъя гэдэг шийдвэр дахин гарна. Тиймээс ард нийтийн санал асуулга явагдана. Цаг хугацааны хувьд хэлж мэдэхгүй байгаа ч ирэх аравдугаар сард ИТХ-ын нөхөн сонгуулийн ажил явагдана. Амжвал нөхөн сонгуультай хамт явуулчихбал зардал мөнгө хэмнэх боломжтой.

Ардчилсан намын бүлэг хуралдсан гэнэ, Ард нийтийн санал асуулга явуулахын шаардсан гэнэ гэдэг мэдээлэл сонин дээр гарсан байна лээ. Миний хувьд үүнийг иргэд мэдээлэлгүй байгаа юм чинь гээд жүжиг тавьж байна гэж бодож байгаа. Учир нь хэлэлцүүлэг явуулж байгаа ажлын хэсэгт АН-ын бүлгийн гишүүд орчихсон. УИХ-ын тогтоол яаж гарсныг ч мэдэж байгаа шүү дээ. Ард нийтийн санал асуулга явуулахгүйгээр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болохгүй гэдэг хуулиа ч тэд мэдэж байгаа. Үүд онгорхой байхад орох гэж дайрлаа гэж үг байдаг. Хаалга хаалттай байгаа юм шиг дүр үзүүлж дайрч орж байгаа мэт мэдэж байгаа хэрнээ худлаа жүжиг тавих шаардлагагүй. Ард нийтийн санал асуулга явуулна гэдэг нь эхнээсээ тодорхой байсан. Хүмүүсийг мэдээлэл муутай байж магадгүй гээд үүн дээр нь дөрөөлж л байгаа юм байлгүй дээ. АН-ынхан бидэнтэй хамт энэ ажлыг зохион байгуулж байгаа хэрнээ тийм мэдэгдэл гаргасан байна лээ. Хоёрын хооронд инээдэмтэй, ард түмнийг бассан юм шиг зүйл гаргаж байна.

-Л.Болд гишүүн МАН парламентад 65 суудалтай. Тэднээс 40 гаруй нь шинэ гишүүд. Өмнө нь Үндсэн хууль яаж батлагдаж байсныг мэдэхгүй хүмүүс байх шиг байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт нь ард түмнийг талцуулсан ийм зам руу түлхчих вий дээ гэсэн байна лээ. Нэмэлт, өөрчлөлтийн төсөл маань өөрөө асуудалтай байгаа юм биш үү?

-Л.Болд гишүүн өөрөө ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа. Сургалт, семинар хийгээд яаж ажлаа явуулах вэ гэдгийг хамтдаа ярилцаад сууж байсан хүн л дээ. Таны асуусанчлан ийм зүйл ярьсан нь надад сонин л санагдаад байгаа юм. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр ард түмнийг талцуулж, тогтворгүй байдал үүсгэх зүйл байхгүй. Иргэдийн зарим нь мэдээлэлгүй байгааг далимдуулан ардын намынхан ийм юм хийх гэж байна гэсэн худлаа мэдээлэл тараах нь өөрөө улс төрийн тогтворгүй байдал руу түлхэнэ. Үндсэн хуульд ийм ийм нэмэлт, өөрчлөлт орох гэж байна гэсэн мэдээлэл бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гараад худалч хүнд хоёр сар болох гэж байна. тэр заалт ингэж орвол ард түмнийг талцуулах байдал руу хөтлөх гэж байна гэдгээ хэлэх хэрэгтэй шүү дээ. Худлаа цуурхал дэгдээж болохгүй гэдгийг хариуцлагатай хэлье. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг УИХ зохион байгуулж, ард түмний санал асуугаар шийднэ. тиймээс УИХ-ын гишүүд шинэ, хуучин байх нь огт хамаагүй. УИХ-д сонгогдсон гишүүн бүрийг “Энэ хүн бидний өмнөөс төрийн ямар ч асуудлыг шийдэх боломжтой” гээд итгэл хүлээлгэн явуулсан хүмүүс. УИХ-ын гишүүдийн дийлэнх нь хуучин, туршлагатай байж энэ асуудлыг шийднэ гэсэн зүйл огт байхгүй. Ийм утгагүй яриа гаргаад хэрэггүй. нэг танхимд тохой нийлүүлэн суудаг адилхан эрх, үүрэгтэй гишүүдээ басамжилж, доромжилж болохгүй. Л.Болд гишүүнийг тийм зүйл ярьсан гэхээр нь гайхаж л байна. тэгж ярих юм бол 1992 онд Үндсэн хууль батлахад шинэ цагийн Үндсэн хууль гэж юу байдгийг ч мэдэхгүй, нийгмийнхээ талаар ойлголт бүдэг тийм хүмүүс энэ хуулийг батласан шүү дээ. Л.Болд гишүүний ярьсан зүйл дэмий яриа байсан.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумих гэж байна гэсэн шүүмжлэл га-раад байгаа. Ямартай ч хууль санаачлах эрхийг нь хязгаарлаж байгаа юм билээ?

-Хууль санаачилах эрхийг нь байхгүй болгох заалт нэмэлт, өөрчлөлтөд бий. зөвхөн энэ парламентын үед гарч ирсэн санаа биш. Манай улс Үндсэн хуулиараа парламентын бүгд найрамдах улс. УИХ төрийн эрх барих дээд байгууллага. Хууль, тогтоомж эндээс гарч байх ёстой. Үндсэн хуулийн эрдэмтэд, шинжээч, судлаачид Монгол Услын Ерөнхийлөгч сонгодог парламентын засаглалтай оронд байдгаас илүү их гүйцэтгэх засаглал, Шүүх эрх мэдэлд нөлөөтэй субьект болчихсон гэдгийг хэлээд байгаа. Энэ нь сонгодог парламентын зарчмуудтай зарим талаараа зөрчилдөж байна. улс төрийн шийдвэр гаргах, хариуцлага хүлээх механизмд зарим талаараа саад тотгор болдог юм байна гэсэн дүгнэлт гаргасан байдаг. Зөвлөлдөх санал асуулгын дүн дээр зургаан сэдэв байхад жишээлбэл төрийн эрх барьдаг дээд байгууллага нь УИХ юм бол гол ачаагаа үүрдэг, засгийн газар хариуцлагаа хүлээдэг байя. Ерөнхийлөгч дундуур нь ороод байхаар сүүлдээ хэн ямар шийдвэр гаргаад түүнийхээ төлөө ямар хариуцлага хүлээдэг нь тодорхойгүй байна гэж үзээд оруулсан. Энэ нь зөвлөлдөх санал асуулгаар дэмжигдсэн. Ард нийтийн санал асуулгын үеэр ард түмэн юу гэж дүгнэ-хийг таашгүй. Өнөөдрийг хүртэлх туршлагаас харахад Ерөнхийлөгч хууль санаачилсан ч бай, үгүй ч бай цаана нь улсаа төлөөлдөг, хориг тавьдаг олон эрхүүд нь нээлттэй. Үүнийг одоо сонгогдсон Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумих гэж байна гэж ойлгож болохгүй. Нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал өнгөрсөн оны сүүлээр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэн нэр дэвшиж, хэн ялалт байгуулах нь тодорхойгүй байх үед яригдаад дарааллаараа явж байгаа ажил. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүн ийм гарчихлаа гээд харин ч өөрчлөлгүй хуучин дарааллаар нь явуулж байгаа гэдгийг зориулж хэлье.

-Иргэдийн дунд хэлэлцүүлэг, Ард нийтийн санал асуулга явагдана. Иргэд маань Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд саналаа өгөхөд бэлэн үү. Үндсэн хуулиа яг таг мэдэж байгаа юм уу?

-Тийм ч учраас бид шат шатанд нь сургалт явуулж, видео хурал хийж, яригдаж буй асуудлуудыг онол, практик талаас нь тайлбарласан материалыг олон нийтэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хүргэхийг зорьж байна. Хэвлэл мэдээллийнхэн маань энэ ажилд идэвхтэй оролцоосой гэж хүсч байгаа. Манай байнгын хороон дээр зунжин бэлтгэж хүмүүсийн гар дээр очсон материалууд гэхэд Үндсэн хууль гэж юу вэ. одоо орох өөрчлөлт нь юу байх вэ, өөрчлөлтийн үндсэн онол суурь нь юу байх вэ, өөрчлөлт орсны сайн, муу тал нь юу вэ гэдгийг аль болох олон нийтэд хүргэхийн төлөө ажиллаж байна.

Оюу толгой, эрдэнэт гэсэн зэсийн том төслүүд амжилттай хэрэгжиж байгаа. “Оюу толгой” энэ онд 130.000-160.000 тонн баяжмал дахь зэс, 100,000-140,000 унци баяжмал дахь алт үйлдвэрлэнэ хэмээн таамаглаж байна. Эрдэнэт үйлдвэр жилд 500 гаруй мянган тонн баяжмал үйлдвэрлэдэг. Цагаан суварга ажиллаад эхэлбэл жилд дунджаар 310 мянган тонн баяжмал үйлдвэрлэнэ. Оюу толгойн гүний уурхай бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаад эхэлбэл Монголын нийт баяжмалын хэмжээ хоёр сая тоннд хүрнэ гэсэн статистик бий.

Дэлхийн зах зээл дээр зэс, нүүрсний үнэ онцлохоор өсөлттэй байна. Нүүрсний тухайд коксжих нүүрсний үнэ өндөр хэвээр байгаа юм. Энэ долоо хоногт гэхэд л бага зэргийн өсөлт ажиглагдлаа. Австраличууд нүүрсээ 180 орчим ам.доллароор урд хөршид худалдаалж байгаа аж. Энэ үнэ тодорхой хугацаанд хадгалагдана гэсэн таамаг гарчээ. Манай улс эхний хагас жилд 26 сая тонн нүүрс олборлож, 19.1 сая тонныг нь экспортолсон статистик бий. Экспорт өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 98.89 хувиар өссөн гэх мэдээллийг Үндэсний статистикийн хорооноос өгсөн. Хятадад эрэлт өндөр байгаа учраас их хэмжээний нүүрс гаргасан гэх тайлбарыг Ашигт малтмалыг газраас хийж байгаа. “Эрдэнэс Таван толгой” компани дангаараа 11.5 сая тонн нүүрс экспортлох жилийн төлөвлөгөө гаргаад буй. “Энержи ресурс”-ийн хувьд хамгийн өндөр үнээр нүүрсээ экспортолж байна. Өмнөд Монголын өөртөө засах орны Гаалийн газар оны эхний хагаст 19.77 сая тонн нүүрс импортолсон, жилийн өмнөхөөс 118 хувиар өссөн дүн гэж мэдээлжээ. Мөнгөн дүнгээр нь тооцвол тэд 1.27 тэрбум ам.доллараар нүүрс худалдаж авчээ.

Нэг тонн нүүрсний дундаж ханш 64.24 ам.доллар байж. Өмнөд Монгол руу нийлүүлж буй нүүрсний дийлэнхийг манай улсаас “Ганц мод”, “Сэхэ” боомтоор дамжуулан гаргадаг юм.

Нүүрсний зах зээл өнгөтэй байгааг урд хөршийн нүүрсний том компаниудын олсон ашгаас харж болно. Хятадын нүүрсний толгой компани “Чайна Шинхуа энержи” –гийн ашиг гэхэд л оны эхний хагаст хоёр дахин өсчээ. Гол шалтгаан нь мэдээж нүүрсний үнийн өсөлт. “Шинхуа энержи” дөрвөн жил дарааллан алдагдал хүлээсний эцэст өнгөрсөн оноос ашигтай ажиллаж эхэлсэн билээ. Нүүрсний үнийн өсөлтөд урд хөршийн бодлого багагүй нөлөө үзүүлж буй. Хятадын Засгийн газар нүүрсний үнийг өсгөхийн тулд уурхайнуудын гарцыг танах ажлыг эхлүүлсэн юм. Бодлого хэрэгжсэнээр нүүрсний компаниудад өр төлбөрөө бууруулж, ашигт ажиллагаагаа сэргээх боломж нээгджээ. Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар Хятад, Монголын худалдааны хэмжээ 3.1 тэрбум давж түрүү оныхоос 44.2 хувиар өссөнд нүүрсний борлуулалт, ханш мэдрэгдэхээр нөлөө үзүүлсэн нь тодорхой.

ЗЭСИЙН ХАНШ 2020 ОН ХҮРТЭЛ БУУРАХГҮЙ

Зэсийн үнэ ч өнгөлөг байна. Сүүлийн хоёр жилийнхээ дээд цэгт хүрсэн зэсийн үнийн өсөлт цаашид ч үргэлжилнэ гэж шинжээчид онцолж байгаа аж. Зэсийн ханш тонн нь 6400 ам.доллар байна. Зэсийн үнэ өсөх хэд хэдэн шалтгаан бий гэж шинжээчид онцолдог. Эхний шалтгаан нь АНУ-ын Ерөнхийлөгч Трампийн хэрэгжүүлж буй бодлоготой холбоотой. Трамп зэсийг хамгийн ихээр хэрэглэдэг дэд бүтцийг хөгжүүлнэ гэж байгаа. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт нь өрнөж буй Оюу толгой бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах хүртэл дэлхийн зэсийн нийлүүлэлтэд өөрчлөлт гарахгүй, тэр хүртэл эрэлт өндөр хэвээр хадгалагдах учраас үнэ тэгтлээ уруудахгүй гэсэн таамаг бас бий. Машиныхаа үйлдвэрлэлийг огцом нэмэх нь тодорхой болсон “Тесла”-гийн томролт зэсийн эрэлтийг 35 мянган тонноор нэмнэ гэсэн тоо дуулддаг. Цахилгаан шугам сүлжээ, барилгын салбар, автомашины салбарт үүсэх зэсийн эрэлт цаашид өндөр хэвээр байна гэсэн таамаг бий. “Рио тинто”-гийн хувьд зэсийн зах зээлийг өөдрөгөөр төсөөлж байна. Хятадын аж үйлдвэржилт, цахилгаан хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, барилгын салбарын өргөжилт гэх мэт шалтгаанаар дэлхийн зэсийн хэрэглээ сүүлийн 50 жилд гурав дахин өсчээ. Дэлхийн зэсийн жилийн хэрэглээ 23 сая тонн, энэ хэмжээний 80 орчим хувийг есөн улс хэрэглэдэг. Зэсийн нийт хэрэглээний талыг нь урд хөрш хэрэглэдэг бол АНУ-ын хэрэглээ найм, Японы хэрэглээ дөрвөн хувийг нь эзэлдэг юм. Судлаачид зэсийн хэрэглээг жилд 1-3 хувиар өссөөр байна гэж таамаглажээ. Манай гол зах зээл болох Хятадын зэсийн хэрэглээ цаашид алгуур өсөлттэй байх нь. АНУ болон Европын улс орнуудын эрэлт ч ирэх жилүүдэд тогтвортой хадгалагдах юм байна.

Монголд 57 зэсийн орд, 1180 илрэлийн нийт 93.3 сая тн таамаг нөөц тогтоогдоод байгаа. Эдийн засгийн үр ашигтай нөөц нь 50 орчим сая тонноор хэмжигддэг.

Оюу толгой, Эрдэнэт гэсэн зэсийн том төслүүд амжилттай хэрэгжиж байгаа. “Оюу толгой” энэ онд 130.000-160.000 тонн баяжмал дахь зэс, 100,000-140,000 унци баяжмал дахь алт үйлдвэрлэнэ хэмээн таамаглаж байна. Эрдэнэт үйлдвэр жилд 500 гаруй мянган тонн баяжмал үйлдвэрлэдэг. Цагаан суварга ажиллаад эхэлбэл жилд дунджаар 310 мянган тонн баяжмал үйлдвэрлэнэ. Оюу толгойн гүний уурхай бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаад эхэлбэл Монголын нийт баяжмалын хэмжээ хоёр сая тоннд хүрнэ гэсэн статистик бий.

ЦАЙР, ХАР ТУГАЛГА ЦОЙЛЖ, АЛТ ЯЛИМГҮЙ УРУУДНА

Металлын үнэ ханшийн хувьд нөөц багасч байгаа гэсэн шалтгаанаар энэ жил 11 хувийн өсөлт үзүүлнэ гэж Дэлхийн банк таамаглаж байна. Дэлхийн банк эрдсийн тоймдоо “Цайр, хар тугалгын уурхайнууд тодорхой нөхцөлөөр эсвэл бүрмөсөн хаагдаж байгаагаас нийлүүлэлт хязгаарлагдан, үнэ нь хамгийн их өсөлттэй байхаар байна. Цайр 27 хувийн, хар тугалга 18 хувийн өсөлттэй байх нь. Зэс, никел, цагаан тугалганы үнийн өсөлтийн хувь хоёр оронтой тоонд байх төлөвтэй байна” хэмээн онцолжээ. Үнэт металлын хувьд хөрөнгө оруулалтын эрэлт сул, долларын ханш чангарч, бодит хүүгийн түвшин нэмэгдэх хүлээлтээс болж үнэ нь долоон хувь буурна гэж Дэлхийн банк таамаглажээ. Хөрөнгө оруулалтын эрэлт сул байгаагаас алтны үнэ найман хувь, харин мөнгөний үнэ дөрвөн хувиар буурах төлөвтэй байгаа аж.

Монголбанкинд тушаах алтны хэмжээ өнгөрсөн долоо хоногийн зарим өдрүүдэд 500-800 кг болж нэмэгдсэн таатай мэдээ байна. Жирийн өдрүүдэд иргэд, аж ахуйн нэгжүүд Монголбанкинд 100-200 кг алт тушаадаг юм. Алт тушаалт ингэж огцом нэмэгдсэн нь алтны үнэ өсөлттэй байгаатай холбоотой. Монголбанк нь өнгөрсөн оны сүүлээс алтны үнийг Лондонгийн үнэт металлын захын үнээр иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс худалдан авч эхэлсэн нь алт тушаалтад эерэгээр нөлөөлж буй. Он гарснаас хойшхи долоон сарын хугацаанд Монголбанканд нийт 8.94 тонн алт тушаажээ. Урд хөршийн эрэлт өссөн гэсэн шалтгаанаар төмрийн хүдрийн ханш таамаглаж байснаас өсөх төлөвтэй байгаа гэж “Goldman Sachs” онцоллоо. Тэд ойрын гурван сарын хугацаанд нэг тонн төмрийн хүдрийн ханш 55 ам.доллар байна гэж таамаглаж байсныг 70 ам.доллар болгон өсгөжээ. Жилийн эцсийн ханшийн төлөвөө ч таван ам.доллараар нэмж шинэчилжээ. “Goldman Sachs”-ийн таамаг биелвэл төмрийн хүдэр оны сүүлээр тонн нь 60 ам.долларт хүрэх нь. Сүүлийн өдрүүдэд нэг тонн төмрийн хүдрийн ханш 70 ам.доллараас даваад байна. Өнгөрсөн сарын дундуур 50 ам.доллар байсан юм.

НЭГ БАРРЕЛЬ НЕФТИЙН ҮНЭ 50 АМ.ДОЛЛАР ДАВЛАА

Нефтийн үнэ огцом өсч баррель нь 50 ам.долларыг даваад байна. ОПЕК-ийн даваа гаригийн мэдэгдэл, АНУ-ын стратегийн нөөцийн тухай тайлан долдугаар сарын турш унаж байсан нефтийн үнэ өсөх шалтгаан болжээ. 1982-1983, 1985-1986, 1992-1993, 1997-1998, 2001-2002 онуудад түүхий нефтийн үнэ унаж байж. Нефтийн үнэ унасны дараа эдийн засгийн өсөлт ажиглагдаж байсан гэж судлаачид онцолдог. Сүүлийн 50 жилийг харахад эдийн засгийн хямрал нефтийн үнийн өсөлтийг дагуулж байжээ. 2008 оны санхүүгийн хямралын өмнө нефтийн үнэ бараг гурав дахин өсч 50 ам.доллараас 140 ам.доллар хүрч байсан аж. Манай улсын хувьд 1996-2016 оны хооронд нийт 43.8 сая баррель буюу 5.9 сая тонн газрын тос олборлож, 41.6 сая баррель газрын тосыг БНХАУ-д экспортолжээ. Газрын тосны орлогоос нийт 1.1 их наяд төгрөгийг төсөвт төвлөрүүлжээ. Газрын тосны ашиглалт, олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж буй “Петрочайна дачин тамсаг” ХХК болон “Доншен газрын тос Монгол” ХХК-иуд 1993-2015 оны хооронд нийт 2.83 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байна.

Тэнгэр нь уулсдаа уусаж, уулс нь тэнгэртээ алдарсан өндөр сүндэр хангайнхаа хүглийн налайх хөвчийн хаяа, хөрвөөн тонгочох горхины хөвөө, хүүслэн дуулих сэрүүн дэнжид цавцайн туяарах хот айлуудыг өндрөөс харж өссөн балчирхан бага нас минь дурдатгалын тэртээ алсаас насан туршид минь даллан дууднам. Манай нутаг сарлагийн орон. Идэр их мөрний ай сав, Отгонтэнгэр Богд Очирвааний зүүн хойд талын хүдэнт цэнхэр уулс, зөөлөн борог, цэцгээр бялуурсан нуга хөндий угтаа сарлаг малын жаргалын нутаг. Иймээс манай нутгаар галигуулж явахад хар тарлан сарлаг жалга судаг, тал хөндий дүүргэн хаа сайгүй багшранхан, бараантанхан бэлчих нь орон дэлхийг дүүргээд, ээ дээ мөн чиг сайхан даа.

Сарлаг гэдэг сайхан амьтан. Зуны дэлгэр цаг ирэхүйд ялаа шумуулаас дайжиж голын эрэг хөвөөгөөр оодон хатган давхиж, эрэг шөргөөн хааяа нэг хүүхэрч зогсоно. Тэр үед нь морьтой, явган дөхөж туух гэвэл эрэг шөргөөсөөр байгаад үс нь ширэлдэж шороо болсон зантгар толгойгоо сэжлэн, эргэлдсэн том нүдээр урдаас тоомжиргүйхэн харснаа урд хоёр хөлөөрөө ойр ойрхон газар малтаж “Мөргөлдөх үү?” гэх шиг хэсэг хүлээнэ. Тэгснээ гэнэт цочсон мэт, хойд хоёр хөл дээрээ тулан огцом эргэж хажуу тийш харайснаа чигээрээ цааш зүглэн хоолойгоо хүүхрүүлэн мөөрч, газар шүргэсэн савгаа гишгэчих нь үү гэлтэй намируулан чирсээр, өтгөн сүүлээ саадаглаж, хүгдэгнэн түгдэгнэн давхиж гарна. Цовоо хөөрхөн тугалнууд ногоон зүлэгнээ хөөцөлдөнхөн наадна. Наадмын сүр дуулиан намжиж, хөвчид хөвших хөхөөн дуу татрах тийшээ хандан, намиа нугын шим шүлт цэцэг навчнаасаа их биедээ бууж, эрчүүд шимээсгээ хурцлан хадланд гарахын үес сарлагийн бухнууд Идэр мөрнийг өгсөж уруудан үнээ ээрч гарна даа.

Нэг л өглөө босоход сүүл, савга, сэрвээ, духанд нь хатсан шавар, өвс наалдсан ханхар том, эвэртэй эвэргүй, хоёр гурван бух үнээн зэлэн дээр ирчихсэн залуу бага гунж, дөнжнүүдийг үнэрлэн зогсох. Удалгүй сартгар том хамраасаа халуун уур пурхийлгэн амьсгаадаж, бүдүүн дуугаар бүрээдэх мэт мөөрсөөр зэлнээс багахан холдосхийнэ. Хөлөн завсраа өтгөн шар шээсээ сархийлгэн удаанаар асгана. Тэгснээ үүдэн хоймрын зайнаас бие биенээ хорсолтойёо харж, сүүлээ өргөн, хөлөө газарт бат тулж, хэсэг зуур шавж зогссоноо гэнэт өөд өөдөөсөө ухасхийж магнай духаараа түсхийтэл мөргөлдөнө. Амнаас нь өтгөн шүлс хааяахан савирч, том улаан нүд нь аяганаасаа бүлтрэх гэж байгаа мэт сүртэйеэ эргэлдэн, лужир том биеэрээ нэг нэгнийгээ уухилан түлхэлнэ. Хэн хэндээ бууж өгөхгүй хэсэг үзэлцсэнээ арайхийж салан хоёр тийш болсноо дахиад л мөргөлдөж гарна. Үнээ сааж суусан авгай хүүхнүүдийн “Зэл дайрах нь ээ!”, “Сүү асгачих вий!” гэсэн дуун хадаж “Хүүе, хаае”, “ Хаа, хөж ” болцгооно. Мөргөлдөн тэмцэлдэж буй бухыг энэ үед нь салгана гэдэг гонжийн жоо. гурамсан хуйваар тас ороолгож, нарийн шургаагаар цохиод ч тулаанаа зогсоохгүй. Биед нь наалдсан шавар шавхай унаж, дааварлан чийхрах хөлсөндөө үс хялгас нь гялталзан сортовч улайран үзэлцсээр л байх. гэвчиг мөргөлдсөн бух айлын гэр бараа, үнээн зэл дайрсан удаа манай нутагт л лав гараагүй юмдаг. Бухнууд бие биенээ дийлэх гэж үхэлдэн тэмцэлдэвч аль нэгнийгээ хажуу бөөрнөөс нь мөргөнө гэж огт үгүй. Нэг нь хажуугаас нь дайрахад нөгөө нь их биеэрээ эргэн зайлж, яг духаараа л уулзалдана. Өглөөн сааль дундуур эхэлсэн мөргөлдөөн мал сүрэг соргог сэрмүүн бэлчээртээ аль хэдийнээ хүрч, гал үд дөхөхийн хэрд арайхийн дуусч, хоёр тийшээ салан нэг нь өнөө өглөө зэлэн дээр байсан үнээнүүдийн зүг, нөгөө нь дээд хотны үхрийн бэлчээр лүү хүржигнэтэл мөөрсөөр сүгсэлзэж одно.

Сарлаг гэмээ нь Хангай нутгийнхны амин зуулгад мориноос дутуугүй үүрэгтэй амьтан. Миний багад айлууд түлээ түлшээ сарлагийн шар хөллөсөн үхэр тэргэнд ачиж ирнэ. Тэрэгнийхээ танзан дээр сууж, сарлагийн шараа хаа нэг ороолгон зөөлөн хөрс, сахлаг өвстэй довон дундуур түгдчүүлэн намбалзуулан алхуулсаар хөглөгөр хөх хөвчийн зүг ганцаархнаа ой хөвч, уул усандаа цуурай хадаан дуулж явах нэн зугаатай, бас бахтай даа. Түлээнд явах, ус зөөхдөө бага залуус үхэр тэргээ хөтлөн түнтгэр бүдүүн зоотой сарлагаа унан савсалзуулах нь бий. Уналгын сарлаг номхон гэлээ чиг гилтэлзсэн бүдүүн зоон дээр нь тогтож сурах ч бас чиг амаргүй. Нүүх суух болохоороо хотныхоо сарлагийн шарнуудыг үхэр тэргэнд хөллөн гэр бараагаа ачаалж хөдөлнө. Машин тэрэг бүү хэл, үхэр тэрэг ч явамгүй хад чулуу, бартаа саад ихтэй өвөлжөө бууцаа бараадах бол нуруу ачаад тууж орхиход газар орноо сайн мэдэх сарлагууд жимтэй жимгүй газраар өдөр шөнө, цас бороо, намаг шалбаагийг үл ажран мацсаар саадгүй хүргэдэгсэн. Нуруу ачна гэдэг бол ачаа бараагаа сарлагийн нуруунд ачиж баглахыг хэлдэг юм л даа. Сарлагийн сүү гэж будаг. Том дэлэн нь тулам шиг унжиж, ягаан хөх нь сэрийсэн сайн үүлдрийн үнээнүүдийг бодвол сарлагийн үнээний сүү бага ч гэлээ өтгөн, тослог ихтэй, амттай гэж янзын. Ижий минь хонин тогооны тэхий дундуураас дээхнэ даргилах хар цайг халбага сүүгээр сүлэн, хужир давс орхиод том гуулин шанагаар, тооноор тусах нарны туяатай цуг удтал самрахад сүү амтагдсан, аагтай, хонгор шаргал цай бэлэн болдогсон. Сарлагийн сүүг зөөлөн гал дээр дөмбийлгээд хатавчин дахь эргэнэг дээр тогоотой нь гаргахад хуруу зузаан, цөцгий нь гоожсон, шаргал өрөм тогтоно. Аавынхаа өврөөс гараагүй жаахан банди өглөө унтаж унтаж босоод ижийнхээ аягалж тавьсан арвайн гурил хавчсан, тогооны өрмийг гэрийн боорцогтой холиод зулж өгөх мөн чиг сайхан даа. Ижий минь өрөм байлгах эрдмийг гаргууд эзэмшсэн хүн явж дээ, одоо бодоход.

Манай нутгийнхан сарлагийн ашиг шимийг дүүрэн ашиглана. Хөгширсөн шар, бага залуугаасаа сувайрч үр төлөө өгөхөө больсон үнээгээ идшинд төхөөрнө. Хялгас унгасаар нь дээс томж гэрийн хошлон,тоононы чагтага, дээвэр, туурга, өрхний оосор, унины сагалдарга хийнэ. Ширий нь идээлэн элдэж сур, хуйв, хазаар ногт, морины аргамжаа, ачааны татлага… гээд малын тоног хэрэгсэл үйлдэнэ. Сүүгээр нь аарц, ааруул зэхэж, цөрөм, ээзгий буцалгаж, мэхээртэй хайлмаг бөмбөрүүлж, хонины гүзээнд цагаан тосны өрмөө хураана… Цаг улмаа намаршиж, өвсний толгойд дарайсан цагаан хяруу тогтохын үеэс сарлагийн бэлчээр хотноосоо цаашлан цаашлан алсарна. Зундаа хар аяндаа цувраад ирдэг байсан үхрүүд толгой эргүүлэхээ больж морьтой хүн хураахаас нааш хот руугаа зүглэхгүй. Энэ үед зуны сүүлч, намаржин үнээ ээрсэн бухнууд сүргээсээ тасран уулын орой өөд нэг нэгээрээ тошин алга болно. Нэг тошсон бух эзэн нь хөөж ирэхээс нааш буцна гэж үгүй дээ. Тээр жил, сартай хар бух маань Битүүтийн энгэрт асчихаад бараг өвлийн сартай золгов. Тэрнийг уулнаас тууж ирсэн аав минь “Сарлагийн дошсон бух айхтар амьтан. Цасан дунд хэвтсэн сартай хар бухыг маань босгох гэж хэдэн чоно баахан зулгаагаад арьсыг нь шүд нь даахгүй, босгож дийлэхгүй болохоороо бие рүү нь сарьж сарьж явчихаж. Бух минь өмнөөсөө ойртсон чоныг эврээрээ сэжиж шархдуулсан болтой цасан дээр баахан цус туначихсан байна лээ. Хэд ч хоносон юм бүү мэд, хөөрхий, дарайсан цагаан цасан дунд, цан хүүрэг болсон амьтан хэвтээгээрээ хивж байх юм” гэж ярьж билээ.

Сүү саам нь татарч, ихэнх нь ширгэсэн сарлаг хотондоо ирэхээ байж, хээр хонох нь бий. үед нь араас нь мордож, уул өөд мацсаар дуу хүрэх газар дөхмөгцөө хангинатал бөлбөөлж гарна даа. Хоёр гарынхаа хуруунуудыг нийлүүлэн цомойлж, амандаа бариад, уруулаа ялимгүй нээж, хэлээрээ уруулаа тогшиж урт амьсгаагаар уянгалуулан орилж бөлбөөлөхөд борог өвсөнд хошуугаа дүрсэн үхэр сүрэг толгой өргөн сэртэлзэнэ. Уулын хяраад өгсөн өгссөөр хамгийн дээр, оргилын талд байх үхрийн зүг суран дүүгүүр сүнгэнэтэл эргүүлсээр богийн шагайнаас томхон чулуу нисгэж орхино доо. дүүгүүрээс мултарсан чулуу үхрийн цаадах том хадыг ч юм уу, эсхүл үхрийг оноход сарлагууд дээрээсээ эхлэн толгой эргүүлнэ. Хэд хэд тийнхүү дүүгүүрдэхэд сарлагийн сүрэг уулын уруу бууж эхэлнэ. Тэгэх тусам улам урамшиж, эргэлдэн сүүгэх дүүгүүрийнхээ нэг оосрыг тавихад түүнээс алдран ниссэн чулуу том эврийг нь тасхийлгэн оночихвол учиргүй их баярладагсан.

Дүүгүүрийн дуунаар тарган сарлагууд энгэрийн цасыг оволзтол манаруулан, асга сайрыг нураан өнхрүүлж, сонгины хатсан шар цооргоныг хуга хуга дайран нэлмэгнэнхэн, нүүгэлтэнхэн буух нь малчин хүүгийн жаргал байж дээ. Уулын хяраас үхрээ дарсан, хацар нь улаа бутарсан банди холыг хараачлахад уулын бэлийн том хадан цохионы нөмөрт манай хот сэтгэл зүрхнээ нэг л дулаахнаар бараантаж, дүнхийтэл нуруулдсан өвс ногоорон шаргалтаж, дээлийн танан товч мэт цавцайн цайрах айлуудаас цэнхэр утаа эгц дээшээ цоргин зурайх зураг нүднээ дурайдагсан. дүүгүүрийн чулуугаар сарлагаа хурааж, оргил өндрийг эзэмдэж явсан уулын хүү миний бага нас сайхан ч байж дээ!

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Алтангэрэлийн Мягмаржав

САРЛАГТАЙ НУТГАА САНАСАН ДУРСАМЖ ЭСЭЭ