Month: August 2017

МАН-ын 1964 оны гишүүн, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, сэтгүүлч Галсангийн Жамъянтай ярилцаж байна.

---

-Та энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд, намаасаа нэр дэвшигчийн эсрэг санал өгсөн сураг байна. Хоёул эндээс яриагаа эхлэх үү?

-Тэгсэн. Жар гаруй жил МАН-аа дэмжиж, сонгууль болгонд энэ намаас нэр дэвшигчийн төлөө санал өгч байлаа. Энэ удаад тэвчээр барагдаад, намаасаа нэр дэвшигчийн эсрэг санал өгчихсөн.

-Та саяын сонгуулиар огт дуугараагүй байх шүү. Юу амыг чинь барьчихав?

-Олон цензуртай хэцүү байна. Эхлээд эхнэрийн цензур, “Чи насаараа үнэний төлөө дуугарч, үйл тамаа үзлээ. Наалдсан юм юу байна. Гуйлгачин хэвээрээ. Өөрөө зовж, биднийг зовоохоо боль! Дуугүй бай” гэнэ. Дараа нь хүүхдүүдийн цензур “Аав боль л доо. Аав чинь манай намыг шүүмжилдэг. Чамайг хална гээд байна” гэх. Гол нь хэвлэлийн удирдлагын цензур “Танаас болоод бид хоолгүй болоод яахав дээ” гэцгээнэ. Дөрөв дэх нь шуудан холбооны цензур. Тэнд мэдээлэгч ажиллана. Төр засгийг шүүмжилсэн юм байвал, дор нь мэдэгдэж, тараахаас өмнө устгуулна. Тав дахь нь цагдаа тагнуулынхан. ТВ сониныг чинь хаана. Бичигчийг баривчлана” гэх. Сонгуулийн үеэр ТВ-9-ийг хаахаар завдаж Т.Баасансүрэн тулдаа л заргаа авсан. Дээд цензур нь төр. “Сайхан мэдээрэй Жамъян гуай. Хувь заяа чинь хутганы ирэн дээр байгаа шүү” гэсэн шиг хандана. Ийм нөхцөлд алгын чинээ мэдээ гаргах гэж яах юм.

-Олон хүн энэ төр засагт ч шүүмжлэлтэй хандлаа шүү дээ?

-Тэд чинь араа даах хүчтэй хүмүүс. Миний ард бол Т.Баасансүрэн доктор Базарсадын Төмөртогоо, Гомбын Золжаргал, Го.Бадарч, “Монхор” Галсан, модернист Галсансүх… намайг байтугай амиа яая гэж байгаа хүмүүс л байна.

-Та чинь яахаараа Миеэгомбын Энхболд гэж хүнээс тэгтлээ нүүр буруулдаг билээ. Танайхан олон жил нэг довон дээр зуссан сайн хөршүүд юм биш үү?

-Тиймээ. Бид олон жилийн сайн хөршүүд. Миеэгомбо, Цэдэв бид чинь аяга амандахаа хуваасан сайн андууд байлаа. Тэр хоёр маань үнэхээр бурханлаг сайхан хүмүүс. “Бүдүүн Болдоо” чинь манай хүүхдүүдтэй тоглож өссөн нэг үеийнхэн. Энхболдыг зөв явбал би чинь үзгээ элтэл магтах хүн. Буруу явбал бут алгадахаас ч буцахгүй л хүн. Сүүлийн үед дэндүү “эвдэрсэн”. Өндөр албан тушаал, өөдгүй тойрон хүрээлэгчид, хүнийг ийм болгочихдог юм байна. Тэгээд л Болдоогийнхоо эсрэг санал өгчихсөн дөө. Манай намын гишүүдийн бараг тал хувь нь над шиг тэвчээр алдсан байх.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хоёр дахь санал хураалтанд шалгараад, гайгүй байсан юм биш үү?

-Гайгүй биш.Сонгуулийн насны бүх хүнийхээ хорь гаруйхан хувийн санал авлаа. Хоёр сая гаруй сонгогчдоос дөрвөн зуун мянган хүний санал авна гэдэг чинь дэндүү чамлалттай тоо. Та бодоод үздээ! Парламентад 65 суудалтай эрх баригч намын дарга, Улсын их хурлын дарга хүн, халаагаа өгөх гэж байгаа Ерөнхийлөгчөөрөө дэмжүүлээд, хууль хүчний бүх байгууллага, Сонгуулийн ерөнхий хороо, Үндэсний олон нийтийн телевиз мэтээр хүч түрүүлээд гадаад, дотоодын их мөнгийг цацлаад, төрийн машиныг бүхэлд нь хөдөлгөөд сонгуулийн насны бүх хүний хорь гаруйхан хувийн санал авна гэдэг нэг бодоход ичгэвтэр, нөгөө бодоход эмгэнэл юм даа.

-Гол нь юу нөлөөллөө гэж та бодож байна?!

-Ерөөсөө л хувийн эрх ашиг. Нийгэм, М.Энхболдоос өөр хүнийг хүсч хүлээгээд байхад М.Энхболд зөвхөн хувийн эрх ашигтаа хөтлөгдөн тийшээ юунд үхэн хатан зүтгэнэ вэ? Ард түмэн чинь их ухаан сууж, туршлага хуримтлуулсан байна. Сонгуульд хэн шударгаар өрсөлдөж байна, хэн баг өмсөөд, тархи угааж явна гэдгийг чинь мэдэхтэй болж. Манай намд шууд Ерөнхийлөгч болчихоор ямар олон хүн байгаа гээч.

-Таны хэлдгээр өөрөө “үхэн хатан” зүтгээгүй, МАН-ын Бага хурал, Удирдах зөвлөл нь шийдсэн юм биш үү?

-МАН-ын түрүүчийн их хурлаар энэ Энхболдынхон чинь (хотын фракц) өөрсдөдөө ая тал засдаг 300 гаруй хүнээр Бага хурал гэгчийг байгуулчихсан юм. Бага хурлын гишүүдийн 70-80 хувь нь ах дүү, төрөл садан, нэг ангийнхан, нэг нутаг усныхан нэгдсэн байгаа. Нэг ёсондоо М.Энхболдын “дуулгавартай албат”-ууд. Эдгээр хүмүүс бол намын даргын дохио зангаагаар л хөдлөнө. Өндөр дээд албан тушаалд дэвшигдэж, сонгогдох болбол эднээс, шагнал урамшил хүртэх, ял зэмээс мултрах болбол эднээс л хувь хүртэнэ. Удирдах зөвлөл гэгч нь, энэ хүмүүсээс шилэгдсэн, бүр ойр дотных нь хүмүүс байна. Жирийн намын гишүүд бол “хүн биш” л дээ. М.Энхболд маань үүндээ эрдэж бардаад Ерөнхийлөгчийн сэнтий рүү зүтгэсэн байхгүй юу. Цаана нь 200 гаруй мянган гишүүд бий, хоёр сая гаруй сонгогч бий гэдгийг тооцоолж бодох ухаан дутсан.

-Гишүүд нь санал санаачилга гаргаад, намынхаа энэ толгой талыг өөрчилчихөж болоогүй юм уу?

-М.Энхболдыг намын дарга болж, багаа бүрдүүлэхээс эхлээд л гишүүд эсэргүүцсэн. Манай намын нэр нөлөө бүхий мөн ч олон хүн шүүмжилсэн дээ. “Илжигний чихэнд ус ч хийсэн сэгсэрнэ, тос хийсэн ч сэгсэрнэ” гэгч л болдог. Би хүртэл гишүүдийнхээ хэлсэн ярьсан, дамжуулсан зүйлийг намын хэдэн дарга нартаа бичгээр болон сонин хэвлэлээр хүргэж байлаа. Санаа авах нь бүү хэл, хөгцтэй араандаа зууна.

-Та, “Багаа бүрдүүлэхээс нь эхлээд хэлсэн ярьсан” гэлээ. Баг бүрдүүлэхэд, юу нь энэ олон түмэнд таалагдаагүй юм бол?

-Хар л даа. Улсын их хурал, Засгийн газар гэж юутай болчихоод байна. Манай намаас УИХ–д нэр дэвшүүлэх хүнийг ганцхан шалгуураар сонгож авсан. “Хэн их мөнгөтэй баян байна, надад яаж тус болох вэ?” гэсэн шалгуурыг гол болгосон. Тэгээд МАН-ын нэр дээр зүсэн бүрийн “шаар шавхруу”-нууд нэр дэвшээд их мөнгөөр сонгогдчихсон. Би 65 гишүүдийг бүгдийг хэлэхгүй. Тал хувь нь шударга сайн хүмүүс бий. Долдугаар сарын 1-ний цуст аллагын гол гэмтнүүд, намаа ялагдахаар гадагшаа оргож гарагсад, Монголын мөнгийг гадаадын оффшор бүсэд хулгайлж нуугсад, шорон оронгоор дамжиж явсан гэмт этгээдүүд, уяачдын холбоог мөнгөөр хахуулдагчид, манай намыг муу хэлээд өөр намд зүтгэж байсан хүмүүс хүртэл баг өмсчихөөд УИХ-д орж ирцгээсэн.

-Тэгээд УИХ гэж ямар байгууллага бий болов?

-Би Монголд Улсын их хуралтай болсон цаг үеэс 10 жил парламентын сурвалжлагчаар ажилласан. Тэр үеийн УИХ-ыг одоогийн парламенттай жишиж, харьцуулж хардаг юм. Өдөр шөнө шиг зөрөөтэй болсон байна. Монголын парламент М.Энхболдын үед замбараагүй хэсэг бүлэг хүмүүсийн цуглуулга болсон гэхэд хилсдэхгүй болов уу.

-Та УИХ-ын тухай ярилаа. Засгийн газрыг байгуулахад М.Энхболд даргын оролцоо шийдвэрлэх үүрэгтэй байсан байж таарна. Одоогийн Засгийн газрын талаар та ямар бодолтой явна?

-М.Энхболд “давхар дээлтэй” Засгийн газар байгуулсныг хар даа. Хүмүүс энэ Засгийн газрыг “Ураг төрлийн Засгийн газар”,” Уяачдын Засгийн газар” гэж цаашлуулаад удаж байна. Хамгийн аймшигтай нь “Долоон сарын 1-ний цуст яргалалд” гол үүрэг гүйцэтгэсэн багын найзаа сайд болгоод л эхэлж байгаа юм. Олон түмний дургүйцлийг хамгийн их хүргэсэн томилгоо энэ. ГХЯ, үе үеийн дипломат төлөөлөгчдийн зүгээс байнга гарч байгаа нэг гомдол бол: “Монголд Ц.Мөнх-Оргилоос өөр сайд хийчихээр дипломат ажилтан олдсонгүй гэж үү.

Засгийн газрын бас нэг гишүүний тухай яриа улам хүчээ авч байна. Санхүү эдийн засгийн ямар ч мэдлэг мэргэжилгүй зөвхөн намын даргын дотно хүн гэсэн тодотголтой Б.Чойжилсүрэн гэж хүн Сангийн сайд болчихоод яаж манаргаж байгааг та нар харсан. Ийм хүн л Олон улсын валютын санд очоод 5.5 тэрбум ам.долларын өр тавьчихаад ирж байгаа юм даа. Энэ их өр чинь, үр ачийнхаа хоолыг дээрэмдэж идэж байгаа нүгэл байхгүй юу! Ийм их өр тавилгүйгээр, түрүүчийн бондуудаас хуваагаад идчихсэн, оффшор бүсэд аваачаад нуучихсан мөнгийг оруулаад ирэхэд, Монгол өрөө барагдуулаад сайн сайхан амьдрах юм билээ. Хуваагаад идчихсэн хүмүүсийн зонхилох хэсэг нь МАН-ынхан болохоор, тэдэндээ халдаж чаддаггүй, нэмж л өр тавиад байдаг.Б.Чойжилсүрэн сайдын ОУВС-д буулт хийсэн нэг ноцтой хэргийг манайхан анзаарсан байх. Төсөв батлахад шударга гишүүний саналаар Оюу толгойн ашиг орлогыг Монголын банкаар дамжуулж байх заалт оруулчихсан. Тэгтэл ОУВС, Рио-Тинтогийнхон энэ заалтыг өөрчлөх шаардлага тавиад болиулчихаж байгаа юм. Манай сайд дарга нар яагаад гадныханд ингэж бууж өгсөн бэ? гэсэн чинь “Та нар энэ заалтаа авч хаяхгүй бол Рио-Тинтогийн түрүүчийн захирлуудаас авлигад авсан олон тэрбум ам.долларыг чинь дэлгэж тавина шүү” гэж айлгасан дам сураг байна. Тэгээд Б.Чойжилсүрэн, Н.Баяртсайхан хоёр “сүүлээ хавчин” зугтааж ирээд төсвийн хуулиа өөрчилсөн гэсэн яриа явна.

Засгийн газрын гишүүн, Эрүүл мэндийн сайдыг хар даа. Эрүүл мэндийн салбарыг шаварт хутгачихлаа гэхэд хилсдэхгүй болуу. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө Эрүүл мэндийн байгууллагынхныг хөдөө тийш нь хөөж явуулаад Гэмтэл согог сэргээн засах төвийн 10 эмчийг осолд орууллаа. Хэд хэдэн хүн нь сэхээнд байгаа, “Сонгуулийн өмнө үхүүлж болохгүй” гэсэн хатуу даалгавартай гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслэлээр цацагдсан. Тэгээд хатуу нууцлагдсан. Эрүүл мэндийн салбарт хариуцлагын тогтолцоо үнэн алдагдсан. Том даргын ойрын ивээлийн хүн гээд тэр сайдад хариуцлага тооцох нь бүү хэл толгойг нь илээд л суугаа.

Өнөөгийн Засгийн газрын хамаг булхайн эзэн бол ЗГХЭГ-ын дарга, төрийн сайд Жамъянгийн Мөнхбат. Дөрөв тавхан жилийн өмнө “Үнэн” сонины эрхлэгч, жирийн сэтгүүлч байсан энэ хүн Монголын толгой баячуудын нэг болж гэнэ. Ж.Мөнхбат тэргүүтэй Засгийн газрын гишүүд концессийн гэрээ нэрээр олон тэрбум төгрөгийг, төсөвт тусгалгүй нууцаар УИХ-д оруулж ирэн хувааж авах гэж байсан явдал. Тэр концессийн гэрээ гэх их мөнгө хаана, хэний гараар орж байгаа нь мэдэгдэхгүй таг чиг болсон…

Ийм байдлаар зөвхөн мөнгө төгрөг, хувийн ашиг сонирхлын төлөө нэгдсэн Засгийн газар эхний жилд ард түмнээсээ “сул” дүн авлаа. Энэ бол МАН-ын даргын байгуулсан “Ураг төрлийн” Засгийн газар. Ийм УИХ, Засгийн газартай болгосон М.Энхболд гэж хүнийг Намын даргаас зайлуулж хариуцлага хүлээлгэх ёстой гэж манай намын жирийн гишүүд санал санаачилга гаргаад дийлээгүй Ерөнхийлөгчид нэрийг нь дэвшүүлчихсэн, харин дүнгээ хоёр шатны сонгуулиар тавилаа.

-Харин ч гайгүй олон хүний санал авчихсан юм биш үү?

-Монголын төр засаг тэр чигтээ дэмжихэд, нийт сонгогчдын хорь гаруйхан хувийн санал авна гэдэг бол дэндүү харамсалтай хэрэг. Зөвхөн тараасан мөнгө нь л гэхэд 170 тэрбум гээ биз дээ. Хүмүүсийн жинхэнэ дүр төрх ч энд танигдсан. М.Энхболдын их хөрөнгө мөнгө, албан тушаал, гавъяа шагнал хүртсэн хүмүүс эрээ цээргүй үйлчлэнэ билээ. Эндээс би хоёрхон хүнийг сонгож авбал ойлгомжтой болов уу. Би, УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж, Ө.Энхтүвшин хоёрыг, гайгүй шударга юм яриад байна гээд дотроо хүндэлж явдаг байсан юм. Энэ хоёр, сонгуулийн өмнө М.Энхболдыг магтах гэж яаж заваарав аа! Ц.Нямдорж нь М.Энхболдыг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихэд хоёр хацар, духан дээр нь гурав үнсэж байгаа юм. Манайхан ийм онигоо гаргасан байна.

Ө.Энхтүвшин, сонинд хоёр гурван нүүр материал нийтлүүлэхдээ бүхэлд нь М.Энхболдыг долигонон магтсан. Манай намд М.Энхболдоос өөр Ерөнхийлөгчид бэлтгэгдсэн хүн байхгүй юм байх. Би бүр, сүүлдээ тэр материалыг уншихаас дургүй хүрсэн. Дотроо бол намын даргаа надад өгчих л гэж гуйж байгаа юм билээ л дээ.

-Та түрүүн хууль хүчний байгууллага бүхлээрээ М.Энхболдод үйлчиллээ гэсэн. Энэ тухайгаа тодруулна уу?

-Хэний ч нүдэн дээр ил байгаа. 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа М.Энхболдын хийсэн гол ажил нь хууль хүчний байгууллагуудын шударга удирдлагуудыг халж, дан өөрсдийнхөө хүнийг тавьсан. Ямар ч үнээр хамаагүй Ерөнхийлөгч болно, Үндсэн хуулийг өөрсөддөө тохируулан өөрчлөх бодолтой байсан нь нууц биш. Хууль хүчний байгууллагын удирдлагууд илт өөрт нь үйлчлээ биз дээ.

Өрсөлдөгч С.Ганбаатарын 50 мянган вонын асуудал босч ирэхэд цагдаа, шүүхийнхэн бараг л өдөрт нь шалгаж барагдуулж байв. Тэгтэл 60 тэрбумын хэрэг явдлыг одоо хүртэл шийдээгүй л байна.

Эхний санал хураалтын дүн гарахад хэдэн газрын дүн мэдээ саатсан.Говь -Алтайд кабелийг зориудаар тасалж саатуулсан ноцтой хэрэг гарсан. Мэдээллээр бол зориуд тасалсан, өндөр мэргэжлийн хүн тэр олон утаснаас мэдээ дамжуулах хоёрхон шугамыг олж тасалсан гэх юм билээ. Лав л жирийн нэг малчин юм уу, нутгийн хулгайч очоод тасалчихаагүй. Их дээрээс, зохион байгуулалттай хийсэн халдлага гэж байснаа нам дарагдсан. Үүний цаана хэн байв. МАН-ын удирдлага их мөнгө тараасан. Энэ бол нууц биш. Хамгийн ойрын баримт гэхэд л манай Баянгол дүүргийн намын хороо над руу олон дахин утасдсан “Жамъян гуай хөгшинтөйгөө ирээд мөнгөө авчих. Заавал гарын үсэг зурж байгаа юм” гэсэн. Бид хоёр аваагүй. Нэг эмэгтэйд “Жамъян гуай нь гуйлгачнаараа дуусъя даа” гэсэн чинь утсаа тасалчихна билээ. Сүүлд сонсох нь ээ нь намын гишүүний батлахаа үзүүлээд 20-50 мянган төгрөг авч байсан юм уу даа. Хаа байна, нөгөө цагдаа хуулийнхан.

-Арай ч үгүй л баймаар юм даа. Ер нь тэр их мөнгө хаанаас гарлаа гэж та бодож байна?

-Энэ төр засагт чинь мөнгө бий. Асар их мөнгө бий. Даанч ард түмнээсээ нуучихаад байгаа юм. Хар даа, сан хоосорлоо гэж үглээд байсан эрх баригчид яг санал өгдгийн даваан дээр хүүхдийн 20 мянгыг ялгаваргүй олгож, эхчүүдэд их хэмжээний мөнгө амлаж лусын эзэн шиг загнаа биз дээ. Өр зээлээр авсан хөрөнгө мөнгө одоо ч их байгаа.Ард түмнийхээ амьдрал, бүтээн байгуулалтын үйлсэд багахан хэсгийг нь харуулаад, дийлэнх хэсгийг энэ хэдэн хүн чинь эхнэр хүүхэд, садан төрлийнхөө нэр дээр оффшор бүсэд аваачаад нуучихыг байг гэх газаргүй.

-Тэгвэл энэ их мөнгийг юунд зарах хэрэгтэй байсан юм?

-Монгол гэдэг их айлд юм юм л хэрэгтэй байлгүй яахав. Тэхдээ гол гурван зүйлд анхаараач гэж би засаг солигдох болгонд, сайд томилогдох болгонд хэлдэг, бичдэг.

-Ямар гурван зүйл билээ?

-Нийслэлийн баруун дүүрэг чинь “жорлон” боллоо. Тэнд ажиллаж амьдарч байгаа хүмүүс жорлонд сууж байгаа юм шиг нөхцөлд байна. Юуны түрүүн цэвэрлэх байгууламжаа бариач гэдэг юм. Хоёрдугаарт, Монголоос гал түймэр, ган зуд салахгүй. Гал унтраах хоёр нисдэг тэрэг, уулын цасны хэдэн трактор аваач гэдэг. Хар даа, өнөөдөр уулын түймэр унтраахаар моринд дөчийн бидон ганзагалаад өгсөж байна. Дэндүү дүлий төр шүү. Австралийн ширэнгэнд гарсан галыг нисдэг тэргээр ус цацаад л унтраачихдаг юм билээ. Гуравдугаарт нь би, хотын утааг гуравхан сарын дотор 50-60 хувь бууруулах инженер Рэнцэндоржийн төслийг хэрэгжүүлээч гэдэг.Ярилцлага, төсөл, бүгдийг хэвлүүлсэн. Телевиз радиогоор ярьсан. Бас л таг чиг. Санаачлагч маань саяхан таалал төгссөн. Хотын утаа бууруулах энэ мэт олон төсөл, санаачлагууд байгаа юм. Дарга сайд нар бол утаатай байлгаж өөрсдийнхөө “Утаагүй зуух”, “Шахмал түлш”-ний компаниудад жилд тэрбум тэрбумаар нь мөнгө өгч байх сонирхолтой. Ийм л хүмүүс төрийн толгойг “өтүүлээд” байна.

-Энэ зун Монгол бараг л хуйхлагдлаа. Энэ чинь байгалиас болов уу, хүнээс болов уу?

-Ганцхан, хүнээс.Хүний хариуцлагагүйгээс болж байна. Ой модны аж үйлдвэрийн Яам гэж чухал яам байсныг тараагаад ажил үүргийг нь ХХААХҮ-ийн яам, БОАЖ-ын яаманд харьяалуулсан. Энэ хоёр яамны удирдлага хэтэрхий хариуцлагагүй хандсанаас Монгол хуйхлагдлаа. Энэ хоёр Яамны удирдлагыг огцруулах, хариуцлага тооцох ч багадна. Би ганцхан баримт авъя. Миний хадам аав Ойн байгууллагад олон жил ажиллаж байсан. Сарын эцэст ой хамгаалагчид цалингаа авахаар ирэхдээ манайд цуглана. Ажил ярьдаг, ажил хийдэг л хүмүүс байсан. Цэрэн гуай, Мягмар гуай… гээд ойн төлөө төрсөн хүмүүс байж билээ. Тэрэлжийн ноёлог оргил дээр “Гонгорын гозгор” гэж нэг оромж бий. Гонгор гуай өдөр шөнийн аль ч улиралд тэр шовгортоо дуран бариад сууна. Дэргэдээ морио уячихсан. Нэг муу хуучин карбин буутай. Ой руу хүмүүс явахад тэр доор нь давхиж очоод хэлдэг, анхааруулдаг байж билээ. Түүний үрээр хамгийн их хөл хөдөлгөөнтэй Тэрэлжид Гонгор гуайн хамгаалагчаар ажилласан арван хэдэн жилд нэг ч удаа түймэр гараагүй юм. Өнөөдөр ой нь нэмэгдээгүй, байгаль хамгаалагчид нь хэд дахин нэмэгдсэн. Хурдан буу, хурдан унаатай болсон. Энэ хэдэн “ногоон сахал”-ыг хуйхлалгүй аваад үлдэж болно доо. Даанч сэтгэл дутаж байна. Яамдын удирдлага нь намчирхаж аль хэрэгцээтэй, мэргэжлийн хүмүүсийг нь халаад хаячихсан, оронд нь танил тал, ах дүү, төрөл саднаа чихчихсэн, шаардлага тавьж чаддаггүй, хариуцлага тооцож чаддаггүй, ийм нөхцөлд Монгол Улс газрын зураг дээр байгаа нь их юм болоод байна.

Ажилтай, нэр хүндтэй хүмүүс рүүгээ уулгалан дайрна. Хар даа У.Хүрэлсүхийг яаж доромжилж байна?! Шадар сайд У.Хүрэлсүх гэж хүн сайд нарын өмнөөс Монголын хамаг хүнд ажлыг үүрээд, хажуугаар нь өнөө жилийн наадмыг ямар сайхан зохион байгуулав. “Бөхгүй тэмээ” шиг зүтгэж байгаа энэ хүнийг харлуулахын тулд яаж дайрч давшилж байна гээ. У.Хүрэлсүхийг их дээрээс тагнан чагнасан, гэмт хэрэгт холбогдуулахаар нууц ажиллагаа явуулсан онц ноцтой хэрэг гарлаа. Энэ хэрэг явдал, С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн дараах дуулиант хэрэг болон өрнөх байдал ажиглагдаж байна. Шударга сайн хүмүүсээ ингэж дардаг шүү дээ. Их мөнгөний эзэд юу ч хийхээс буцахгүй болоод байна.

-МАН-ын удирдлагын зүгээс “Намын нэр хүнд өндөр байгаа. Бат бэх эв нэгдэлтэй байгаа” тухайгаа удаа дараа мэдэгдлээ. Энэ үнэн юм уу?

-Манай нам задардгаа аль хэдийнээ задарчихсан. Гол нь хуучинсаг удирдлагыг тойрон хүрээлэгчид, нөгөө нь намаа шинэчлэхийн төлөө хөдөлгөөнүүдийн нэгдэл юм. Өнгөрсөн жил УИХ–ын гишүүн, доктор Т.Аюурсайханаар ахлуулсан “МАН-ын шинэчлэл хөгжлийн хороо” байгуулагдаж их хурлаа хийсэн. Энэ их хуралд манай намын шинэ үеийн залуучууд гурван үеийн олон зуун төлөөлөгч оролцон, бүтэц бүрэлдэхүүнээ шийдсэн. Уриалга гаргасан. Хорооныхоо дэргэд шинэчлэгч залуучуудаар бүрдсэн “Бодлогын зөвлөл” байгуулаад олон чухал бичиг баримт боловсрууллаа. Бодлогын зөвлөлд ахмадуудаас МАН–ын нэрт зүтгэлтэн П.Дамдин, Л.Лантуу, Ж.Гомбожав… нарын зэрэг ахмад хүмүүс зөвлөж, сургаж байна. Үүнээс гадна МАН-ын Улаанбаатар хотын намын хорооны дэд дарга Ганбаатараар ахлуулсан олон зуун залуусын хөдөлгөөн хүчээ авч байна. Намын онц их хурлыг хуралдуулах, М.Энхболд, Ж.Эрдэнэбат нарыг огцруулах хөдөлгөөн байгуулагдлаа.МАН-ын удирдлагыг бүхэлд нь өөрчлөх тухай уриалга гаргасныг манай намын гишүүд газар сайгүй дэмжлээ. Ер нь, МАН энэ хэдэн хүнээс болж мөхөх үү, шинэчлэгдээд цааш явах уу гэдэг торгон мөчид тулаад байна.

-Удахгүй МАН–ын Бага хурал хуралдаж, Их хурлынхаа товыг зарлана гэсэн. Энэ шийдвэрлэх юм байгаа биз дээ?

-Тэгнэ. Түрүүчийн их хурал шиг дээрээс нэр зааж төлөөлөгчдөө ирүүлээд, өөрсдийгөө баахан магтуулан, танил талынхаа хүрээнд Бага хурлаа байгуулж, өөрсдөө тогтож үлдэхийг хичээвэл нам нурна. Иймээс МАН–ын Их хуралд бэлтгэх түр хороо юмуу комисс байгуулан Намын жирийн шударга гишүүдийг Их хурлын төлөөлөгчөөр сонгож, Бага хурлаа залуучууд гололсон дайчин бүрэлдэхүүнтэй байгуулах хэрэгтэй юм. Өөр зам байхгүй.

-Та, намын удирдлагадаа ямар хүмүүсийг гараасай гэж бодож байна?

-Манай намд юу байна, чадалтай залуучууд л байна. Тэд мөнгөгүй учраас их мөнгөтэй олигархиудад дарагдаад байна. Улсын их хурал, Засгийн газарт л гэхэд Т.Аюурсайхан, Ж.Энхбаяр, У.Хүрэлсүх, Л.Оюун-Эрдэнэ, Ч.Хүрэлбаатар гээд.

-Та ядаж ганц эмэгтэй нэрлэчих л дээ?

-Болноо болно. Өргөдлийн байнгын хорооны хамаг хүнд ажлыг нугалж байгаа, үзэг нэгт дүү маань болох Д.Сарангэрэл.

-Тантай ярилцсаных, Үндсэн хуульд оруулах гэж байгаа өөрчлөлтийн талаар сонирхмоор байна.

-Миний бодлоор бол сүүлд нэмсэн долоон заалтыг хасаад л болоо. Шинэ Үндсэн хуулийг чинь манай сор болсон ухаантнууд хэдэн сар хэлэлцэж байж баталсан юм. Өөрчлөнө гээд байгаа зургаан заалт нь дан дээдсийн ашиг сонирхолд нийцсэн, эрх ямбаа булаацалдсан, ард түмний нийтлэг эрх ашигт нийцээгүй заалтууд байна билээ.

-Яриа өндөрлөх гэж байна.Та шинээр сонгогдсон Ерөнхийлөгчийнхөө тухай ямар бодолтой явна?

-Бөхийн засуулын хүү “Монголын засуул” болох болов уу гэж харж байна. Х.Баттулга гэж хүн надтай маш хүйтнээр нэг удаа гар барьсныг эс тооцвол огт танихгүй хүмүүс. Ажлаа зөв эхэллээ гэж бодож байгаа. В.Путин, Си Жиньпин нар оффшорчдоо, хүмүүстэй, мөнгөтэй нь оруулаад ирсэн. Одоо Орос Хятад, АНУ-тайгаа хэл амаа ойлголцоод, туслалцаа туршлагыг нь аваад оффшорт нуучихсан Монголын тэр их хөрөнгийг оруулаад ирвэл Х.Баттулга гэж хүнийг нэг байтугай хоёр удаа Ерөнхийлөгчид сонгоход бэлэн байна. Хуйвалдаанаар явуулсан элчингүүдийг эргүүлж татах, төрийн эсрэг 60 тэрбумын хуйвалдааныг илрүүлж буруутанд хуулийн дагуу ял оноох, Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудлыг ард түмэнд өгөөжтэй шийдэх гэсэн эхлэлүүдийг нь дэмжиж байна. Байдал цааш яаж өрнөхийг цаг хугацаа харуулах биз.

Б.УРАНЧИМЭГ

Ард түмэн “Хасар“ Жагаа хэмээх алдраар нь хүндлэх, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Бэх-Очирын Жаргалсайхантай ярилцлаа. Тэрбээр сүүлийн үед Өмнөд Монголын уран бүтээлчидтэй хамтран дэлгэцийн түүхэн олон ангит кино хийхээр ажиллаж буй юм.

---

-Өмнөд Монголын уран бүтээлчидтэй хамтран олон ангит түүхэн кино хийх тухай сонслоо. Ямар кино бүтээх гэж байна вэ?

-Өмнөд монголын нэрт кино найруулагч, уран бүтээлчидтэй хамтран “Чингис хаан” хэмээх түүхэн 50 ангит кино бүтээхээр ажиллаж байна. Хоёр орны кино уран бүтээлчдийн хувьд энэ бол том төсөл. Өмнөд Монголын алдарт жүжигчин Баасан гуайн тоглосон “Чингис хаан” киноноос хойш хориод жилийн дараа хийгдэж буй кино. Хамгийн гол нь манай хоёр орны хамтарсан хамгийн анхны түүхэн уран бүтээл гэдгээрээ их онцлогтой. Мөн энэхүү кино хийгдэж дууссаны дараа Хятадын төв телевиз болох “CCTV”, манай Үндэсний олон нийтийн радио телевизээр нэгэн зэрэг гарч эхлэх юм. Хятадын үндэсний хамгийн том телевизээр энэхүү кино маань ийн цацагдах нь нэг талдаа Монголын үзэсгэлэнтэй байгалийг, соёл, түүхийг сурталчилах, нөгөө талаасаа жуулчдыг татах асар том боломж хэмээн харж байгаа. Энэхүү ажлын хүрээнд ирэх сарын эхээр хоёр орны Соёлын яамны сайд нар уулзаж, хамтын ажиллагааны санамж бичигт гарын үсэг зурна. Ингэснээр албан ёсоор энэхүү кино төслийн ажил эхэлнэ. Киноны тухайд Монгол талаас бүх ажлыг миний бие ерөнхийд нь хариуцаж байгаа бол нөгөө талаас Өмнөд Монголын алдарт найруулагч Нинцай хэмээх хүн хариуцан ажиллаж байгаа. Бидний энэхүү ажлыг маань хоёр улсын салбарын яамд дэмжин ажиллаж байгаад баяртай байна.

-Чингис хааны тухай олон кино, уран бүтээлүүд бий. Яагаад ийм кино хийхээр болов?

-Хятадын алдарт найруулагч, жүжигчин Нинцай хэмээх уран бүтээлчтэй би жил гаруй энэхүү киноны тухай ярьж, уулзсан. Ийм сайхан түүхэн уран бүтээл хийе гэдэг санааг хамгийн анх гаргасан Нинцай найруулагчийн хувьд Их хааны тухай уран бүтээл хийх мөрөөдөлтэй, олон жил дотроо бодож явсан юм билээ. Улмаар энэхүү киног хийх зайлшгүй шаардлагатай гэж бодсоны үндсэн дээр ханцуй шамлан ажилдаа орсон. Түүхэн киног бүтээхийн тулд хоёр орны төр, засгийн дэмжлэг их хэрэгтэй. Тийм болохоор Нинцай найруулагч өөрийн орны Соёлын яамтайгаа, би эндээ холбогдох хүмүүстэй уулзаж, “Ийм түүхэн кино бүтээх гэж байна” хэмээн хүсэлт гаргасан. Хоёр орны Соёлын яам бидний энэхүү санааг их нааштай, тааламжтай хүлээн авсан. Ингээд манай Боловсрол соёл шинжлэх ухаан, спортын дэд сайд Ё.Отгонбаяр гуай энэхүү ажлыг хариуцан өнгөрсөн долдугаар сарын сүүлээр Хятадын Хэвлэл мэдээлэл, кино радио телевизийн дэд сайд Тунг Гангтай уулзаж, албан ёсоор баталгаажуулсан юм. Мөн Хятад улсын төрийн тэргүүн Си Зиньпиний санаачилсан “Нэг зам,нэг бүс” хэмээх төслийн хүрээнд хийгдэж буй эхний ажил нь энэхүү “Чингис хаан” кино байх юм. Энэ кино хийгдсэнээрээ олон улсад Монголын соёл, урлагийг таниулах, сурталчилах өндөр ач холбогдолтой. Мэдээж хэрэг Чингис хааны тухай Орос, Япон, Хятад, Франц, Америк зэрэг олон орон кино хийж байсан. Гэтэл монголчууд хамгийн их суурьшдаг Өмнөд Монгол, Монгол Улс нэгдэж, энэ аугаа хүний тухай кино хийж байгаагүй юм билээ. Үүнийг бид их онцлон үзэж байгаа.

-Түүхэн олон ангит кино бүтээхэд тодорхой хэмжээний зардал гарах нь ойлгомжтой. Зардал, хөрөнгөө хэрхэн шийдсэн бэ?

-Тэгэлгүй яахав. Аливаа уран бүтээлийг хийхэд хөрөнгө мөнгө их чухал. Хоёр орны хамтарсан энэхүү түүхэн кинонд шаардагдах хөрөнгийн ихэнхийг нь Хятад улс гаргаж байгаа. Мөн энэхүү уран бүтээлийг маань таатай хүлээн авч, тусалж дэмжсэн хүн бол манай улсад суух Хятадын соёлын төвийн дарга Хасбагана юм. Ер нь олон ангит уран бүтээл хийнэ гэдэг амаргүй их ажил. Гэхдээ эдгээр олон хүмүүсийн тус дэмээр болдог л юм.

-Энэ кинонд хааны тухай хэрхэн өгүүлэх бол?

-Өмнөх гарч байсан Чингис хааны тухай киноноос туршлага ч гэх үү авах зүйлийг нь авна. Ер нь бол түүхээ л барих ёстой. Түүхээ үнэн зөвөөр нь гаргаж өгнө. Киноны үйл явдлын хувьд Чингис хааныг төрснөөс нь эхлүүлээд Их Монгол Улсын хаан болсон буюу 1206 оны түүх хүртэл харуулахыг зорьж байна. Ер нь Чингис хааны тухай монголчууд ч гэлтгүй гадаадынхан их сайн мэддэг болсон. Тэгэхээр бид энэхүү киногоо одоогийн залуучуудад үлгэр дууриалал авах, сургамж болох талаас нь бүр ирээдүйд нь нөлөөлөл болохуйц хэмжээнд гаргах болно. Хүний амьдралд ямар их саад бэрхшээл байдгийг, хүн өөрөөрөө хөдөлмөрлөж байж, ямар их хөлс хүчээ урсган амжилтад хүрч болдгийг киногоороо залуучуудад харуулах болно. Хүнээр өөрийгөө тойруулах биш, чи өөрөө юм хийгээд бүтээчихсэн бол хүн чамайг аяндаа тойрон хүрээлдэг гэдгийг нийгэмд ойлгуулахыг хичээнэ. Өөрөөр хэлбэл хүмүүс тэр дундаа өнөөгийн залуучууд бидний бүтээх Чингис хаан киног үзээд ирээдүйн хүсэл, зорилго руугаа тууштай зүтгэж, түүндээ хүрэхийг хичээх болно. Үүн дээр л их анхаарч уран бүтээлээ хийх бодолтой байна.

-Одоогоор киноны бэлтгэл ажил явагдаж байгаа болов уу. Ер нь хэдийгээр зураг авалтандаа орох вэ. Мөн хэзээ энэ кино үзэгчдэд хүрэх бол?

-Бэлтгэл ажил ид явагдаж байна. Киноны маань зохиол бичигдээд эхэлчихсэн. Хоёр орны түүх судлаач нар, ялангуяа XIII зууны түүхийг судалдаг нэрт эрдэмтдийн санаа оноог зохиолдоо тусгаж өгнө. Улмаар ирэх оны намар киноныхоо зураг авалтыг эхэлнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй байна. Намар гэхээр өвлийн зураг авалтаар л эхэлнэ гэсэн үг. Гол зураг авалтуудаа эх орондоо бүр түүхэн үйл явдал болсон тэрхүү газар нь очиж авах болно. Мэдээж хэрэг хоёр орны хамтарсан уран бүтээл болохоор Өмнөд Монголын Шилийн гол аймгийн нутагт мөн зураг авалт явагдана. Түүхэн олон ангит кино учир цаг хугацаа их шаардлагатай. Бидний ярьж, төлөвлөж байгаагаар энэхүү уран бүтээл маань 2019 оны сүүлээр үзэгчдэд хүрэх болов уу.

-Энэхүү киноны гол дүрүүдэд аль улсын жүжигчид түлхүү тоглох бол. Тэр дундаа Чингис хааны дүрд хэн тоглох нь сонин байна?

-Түүхэн кино учир тодорхой хэдэн дүр бий. Их хаан, түүний өрлөг жанжинг, хатдууд гэх мэт. Энэхүү дүрүүдэд мэдээж хэрэг хоёр орны шилдэг жүжигчид тоглоно. Уран бүтээл хийхдээ хоёр талаасаа ижил тэнцүүхэн оролцоно гэж ярьсан. Манай талаас нэг найруулагч байлаа гэхэд нөгөө талаас мөн найруулагч байна. Харин ямар дүрд хэнийг тоглуулах вэ гэдгээ сонгон шалгаруулалтаар л шийднэ. Хоёр улсын нэртэй жүжигчид тухайн дүрийг хэрхэн бүтээж байна, тохирч байна уу үгүй юу гэдгийг найруулагч, олон хүний шүүлтээр шийдэгдэх асуудал юм. Чингис хааны дүрийг ч гэсэн ийм шалгуураар сонгож, үнэхээр энэ хүний дүрд тохирох үгүйг хоёр талаасаа харгалзан үзнэ.

Хятад Монголын хамтарсан “Чингис хаан” кино төслийнхний уулзалт

-Таны хувьд энэ кинонд ямар нэгэн дүрд тоглох уу?

-Монгол талаасаа энэхүү уран бүтээлийг гардан хариуцаж байгаа хүний хувьд ажил их л байна. Жүжигчин хүнийхээ хувьд энэ том уран бүтээлд тоглох хүсэл бол байгаа. Юутай ч сонгон шалгаруулалтад нь орно гэсэн бодолтой байна. Түүхэн кино, олон түмний хамгийн сайн мэдэх Чингис хааны тухай учир дүр сонголт үнэн байх хэрэгтэй. Зөв байх учиртай.

-Ийм том уран бүтээлийн төсөл дээр ажиллаж байгаа болохоор зав зай муутай л яваа байх. Энэ зун ер нь амарч чадав уу. Та хаагуур наадав?

-Манай театрын амралт зургадугаар сарын сүүлээс эхэлсэн. Гэхдээ миний хувьд амарсан гэхээсээ илүү энэ ажлынхаа нэг ч гэсэн хэсгийг амжуулах гээд завгүй л явлаа. Сая наадмаар ч гэсэн завгүй, гэхдээ үндэснийхээ баяр наадмыг цэнгэлдэх рүү хальт орж үзсэн. Их сайхан наадам болсон. Бөхчүүд нь өнгөтэй, морьд нь хурдан, сур нь мэргэн, үнэхээр олныг баясгасан сайхан наадам боллоо. Ерөнхийдөө энэ зуны амралтаа их л ажил хэрэгч байдлаар өнгөрүүллээ. Жил бүрийн наадмаар залуу бөхчүүд улсын цол хүртэж байна. Энэ нь их сайхан, үндэсний бөх хөгжиж байна. Гэхдээ улсын цол авчихаад дараа жил нь тэрхүү цолондоо хүрч, баталж байх хэрэгтэй юм болов уу гэж бодох юм. Наадмаар хэн түрүүлэхийг хэлж, тааж мэдэхгүй болсон байна шүү дээ. Тэгэхээр манай үндэсний бөх мэргэжлийн түвшинд хүрчихсэн гэхэд хилсдэхгүй болж.

-Наадам, бөх гэснээс таныг багадаа үндэсний бөх, чөлөөт бөхөөр хичээллэж, тэр ч бүү хэл 1981 онд сансрын нисгэгч Ж.Гүррагчаагийн нэрэмжит чөлөөт бөхийн барилдаанаас мөнгөн медаль хүртэж байсан гэдэг. Энэ тухайгаа сонирхуулахгүй юу?

-Сурагч байхдаа бөхөөр хичээллэж, тухайн үедээ үеийнхэнтэйгээ гайгүй барилдаж байсан, эргээд бодоход. Жаран дөрвөн оны луу жилтэй бөхчүүдийн ихэнхтэй нь барилдаж байлаа. Би 1981 оны Үндэсний бөхийн улсын аваргаар Пионерийн ордноос орж байсан юм. Тэр үед барилдаж байсан луу жилтнүүдийн ихэнх нь өдгөө улсын цолонд хүрчихсэн байна. Тухайлбал дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, Мөнх-Эрдэнэ арслан, том Сүхбат, Баярсайхан заан, Жавхлантөгс, Гармаабазар, Ганбаатар нарын улсын өндөр цолтой үеийн бөхчүүд өчнөөн байна. Эдгээр бөхчүүдтэй бүгдэнтэй нь л сайхан найз нөхдийн харилцаатай, хааяа уулзаж, ярьж хөөрдөг л юм. Ер нь их олон сайхан бөх найз нар бий л дээ.

-Бөхийн эрдэмд суралцаж байсан хүү, гэнэт яагаад жүжигчин болов оо. Таныг бөхөөрөө явсан бол өдийд улсын цолтой хүчтэн байх байсан хэмээн домогт луу жилтэнгүүд тань дурсдаг юм билээ.

-Би чинь хөдөөний хүүхэд шүү дээ. Хөдөө байхдаа л “Алтан Москваг зорьсон

Ухаант жанжин Сүхбаатарыг

Намрын хонгор салхи

Найртай сайхнаар угтав

Алтан Кремлийн цогт орой

Алсаас тодхон гялалзана” хэмээх шүлгэнд байх “алтан” Москва гэж ямархан сайхан газар байдаг юм бол, үзэх юмсан гэж их л мөрөөддөг байлаа. Ингээд хөдөөний хүү хотод шилжин ирж бөх болох санаатай, бэлтгэл сургуулилт хийж байлаа. Нэг өдөр манай ангийн Сүхээ хэмээх хүүхэд над дээр гүйж ирээд “Москвагийн театрын их сургуулийн жүжигчний ангид хэдэн хүүхэд шалгаруулж авах гээд манай сургууль дээр Жарантав гуай ирчихсэн байна. Тэгээд биерхүү хүүхдүүдийг авна гээд явж байна. Чи яг таарах юм байна, очооч” гэв. Тэгэхээр нь би “Юун жүжигчин болох. Тэмцээн дөхөж жингээ нэмэх гээд “үхэх” гэж байхад” гэлээ. Тэгсэн манай найз “Үгүй ээ чи чинь алтан Москва явж үзэх юмсан гээд үглээд байдаг биз дээ” гэхээр нь “ Нээрээ ч тийм дээ, тэнцээд Москва явахаар бол сайхан даа” гэж бодсон. Ингэж л Москва хэмээх үлгэрийн мэт орныг үзэх гэсэн мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн явсаар жүжигчин болсон доо. Гэхдээ бөх болсон бол өдийд улсын том цолонд хүрчихсэн л байх байлаа (инээв). Үеийн бөхчүүд хааяа уулзахаараа миний тухай ярьдаг л юм. Манай Баярсайхан заан “Бид чамайг “Их асарын өмнө” хэмээх номондоо оруулсан шүү” гэдэг. Харин хөөрхий том Сүхбат маань нэг телевизэд ярилцлага өгч байхдаа “Нэгэн үеийн луу жилтнүүд хоорондоо их үзнэ. Бид дунд одоогийн энэ жүжигчин Хасар Жагаа чинь их сайн байлаа шүү дээ. Харин цаад золиг чинь жүжигчний сургуульд явснаар, нэг “гай” ч гэсэн бидний замаас холдсон юм” хэмээн маазарч ярьсныг нь би сонсчихоод “Ай хөөрхий. Тэгвэл ч би бас эдгээр хүчит луу жилтнүүд дундаа гайгүй байжээ” хэмээн бодож билээ (инээв).

Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын академич Б.Ширэндэвийн нэрэмжит долоон жилийн сургуулийн 7а ангийг 1957 онд төгссөн төгсөгчдийг “Нэг анги” буландаа урилаа. 60 жил уулзаагүй ангийнхан энэ сарын 15-нд Сүхбаатарын талбай дээр уулзахаар болжээ. Болзсон газартаа товлосон цагтаа цуглалаа. Энэ ангийнхны тэн хагас нь орчлонгоос буцжээ. “Бидний нас 70 гарчээ. Ангийн багш маань одоо 81 настай. Манай ангийн Б.Галсан гэж Булганы багш маань урлаг соёлын арга хэмжээ зохиож, бид нэгдсэн концерт тоглодог байлаа. Багш хүн ямар байх ёстойг сурагч байхаасаа л мэдэж, төсөөлөлтэй болж байж дээ. Галдан, Цэен-Ойдов, Доржсүрэн гээд багш нар маань бидэнд хичээл зааж,хүмүүжлийн ажил хийлгэж, биднийг удирдаж байсан. Тэндээс л багш хүн сурагчдадаа их анхаарал тавьдаг, эрдэм ном сайтай хүн байдаг гэж мэдэж авсан” гэцгээж ам өрсөн магтацгаалаа. Эдний ангийнхан 60 жилийн өмнө гучуулаа төгсч байж. Уулзалтанд анги удирдсан багш Д.Доржсүрэн иржээ. Урт удаан насалж аз жаргалтай амьдрахыг ангийнхан нь ерөөж байлаа. Үнэн хэрэгтээ багш шавь гэж ялгагдахааргүй буурлууд болжээ.

Долдугаар ангиа төгсөөд байнга онц авдаг Алтбазар нарын найман сурагч Мөрөнгийн арван жилийн сургуульд хуваарилагдаж, их сургууль төгсөцгөөжээ. Хорь орчим нь хөдөө аж ахуй, төмөр зам, хүн эмнэлэг, Багшийн сургууль, техникумд элсэж мэргэжил эзэмшицгээсэн аж. Ангиас одоогоор хоёр гавьяат багш, гурван доктор, профессор төрөн гарчээ. Ер нь бүгд л одон медалиар шагнуулж салбарынхаа тэргүүний ажилтан болсон байна. Ангийнхны ихэнх нь эдийн засагч, багш, бага эмч мэргэжилтэй болжээ.

Тухайн үед Шинэ-Идэр сумын тус сургуульд зургаан сумын хүүхдүүд сурдаг, төвлөрсөн газар байсан гэнэ. 7а ангийнхан хоёр, гурван жилийн өмнө төрөлх сургууль дээрээ очиход материаллаг бааз, сургалтын заах арга зүй, аргачлал нь эрс өөрчлөгдсөн байна лээ гэж хуучиллаа. Мөн багш нар бүгд их, дээд сургууль төгссөн, авьяаслаг хүмүүс болжээ гэв. Эдний ангиас төросөн Монгол Улсын гавьяат багш Н.Төмөрбаатар “Тэр үед одоогийнхтой адил их, дээд сургууль төгссөн багш нар ховор байсан. Гэхдээ багш нар маань биднийг сургаж хүмүүжүүлэхийн төлөө бүх анхаарлаа хандуулж, чин сэтгэлээсээ ажилладаг байж дээ. Манай ангийн багш Д.Доржсүрэн тэр чин сэтгэлтэй хүмүүсийн нэг юм шүү дээ” гэв. Н.Төмөрбаатар МУИС-ийг математикч мэргэжлээр төгсч, МУИС, ШУТИС-д 53 жил ажиллаж өнгөрсөн жилээс тэтгэвэртээ суусан юм байна. Харин эдний ангийн Г.Жадваа улсад 45 жил ажиллажээ. Тэрээр “Манай ангийхан болж бүтвэл уулзаж учирч, эс бүтвэл утсаар ярьж холбоотой байдаг.Сургууль төгсөхөд багшилж байсан багш маань хамт байна. Их сайхан явдал юм. Багш маань “Сур, тэвчээртэй сур. Сурсан хойноо эзэмшиж сур” гэж хэлдэг хүн байлаа. Нилээн чанга хүн байсан. Чанга байсных нь ачаар бид эрч хүчтэй, хөдөлмөрч эрүүл чийрэг болж, 70, 80 руу тэмүүлсэн хэдэн хөгшчүүл үлдэж байх шиг байна. Бид гурван аймгийн сангийн албыг хашиж явлаа.Сан хөмрөгийн нөөц бололцоог нэмэгдүүлэх, улс аймгаа хөгжүүлэх, ард түмний амьжиргааг дээшлүүлэх гол хөрөнгийг зарцуулж явсан. Одоо ч гэсэн Сангийн яамныхаа ахмадын хороонд ажиллаж байгаа. Зүтгэж л байна” гэв. Эдний ангийн онц сурлагатны нэг Арцбазар Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн ажилтан, дэд эрдэмтэн, доктор болжээ. Харамсалтай нь тэр энэ уулзалт ирээгүй. Учир нь тэрээр бурхны оронд заларсан юм байна.Статистикийн төв газар ажиллаж байсан Сампилноров мөн бурхан болжээ.

7а ангийнхан олон төр засгийнхаа ивээл дор түмэн олныхоо ачаар улсынхаа хөгжил дэвшилд хандив нэмэр болох юмсан гэж ярьцгааж байлаа. Дунд сургуульд байхдаа “лапто” гэдэг тоглоомоор тоглодог байж. Даавуун бөмбөгөөр тоглодог, их хөгжилтэй тоглоом байж. Тэр үед хүүхэд тоглоод байх тоглоом тэр бүрий байхгүй болохоор энэ мэтчилэнэ лапто, чоно,тарвага гэж тоглодог байжээ.

Тэдний бага насны дурсамжид Хөвсгөл аймгийнхаа Мөстийн голын мөсөн дээр мөс мөргөлдүүлж тоглодог байсан нь тодоос тод үлджээ. Бүр сүүлдээ мөс мөргөлдүүлдэг тэмцээн зохиодог болж. Тэд сургуульд байхдаа дотуур байранд суудаг байж. Түрүүлсэн хүн нэг талх, домбон сахар өгнө. Ялагч домбон сахараа мампсаны хайрцганд хайлуулж чихэр болгож иддэг үе байсан гэж Б.Галсанжав хуучиллаа.

Харин ангийн багш Д.Доржсүрэн “Би 1957 онд энэ ангийг төгсгөсөн. Тухайн үед Алтбазар, Н.Төмөрбаатар зэрэг олон сайн сурлагатай, шигшмэл хүүхдүүдтэй анги байлаа. Одоо ангиас олон эрдэмтэн доктор, гавьяатууд нийгэм хөдөлмөрийн зүтгэлтнүүд төрөн гарсан байна. Бүгд л эх орондоо хэрэгтэй зүйл хийж бүтээж мэргэжлээрээ ажиллаад өнөөдөр уулзаж байна. 60 жил уулзаагүй гурван хүүхэд байна. Хүүхэд гэдэг бол хүний бие организмын үндсэн чиг. Энэ нь хэвээрээ л байдаг юм байна. Хүүхдүүдийгээ эрүүл энх сайхан явж байгааг харж уулзах сайхан юм. Их бэлгэшээж байна.Хүүхдүүд маань одоо 70 настай бол би 80-тай. Би боловсролын салбарт гучаад жил ажиллаж захиргаа,нэгдэл гээд томилолтоор улсад 42 жил ажилласан байна. Багш хүн хүүхдийг хүн болгож хүмүүжүүлдэг. Хамгийн гол нь эцэг эх, ард түмнийх нь уламжлалт ёс заншил, хөдөлмөрч чанарыг эзэмшүүлэхийг их эрхэмлэдэг байсан даа. Тухайн үеийн шаардлага ч ийм байсан.Тиймээс тэр үеийн хүүхдүүд их хөдөлмөрч. Сургууль ажил их хийлгэдэг байлаа. Тухайлбал, ногоо хураана, түлээ мод бэлтгэнэ, зурам агнах гэх зэргээр ажилладаг байж. Энэ бүхэнд хүүхдүүд маань суралцаж, өөрийгөө сорьж, хөдөлмөрлөж, хичээж зүтгэж, явна шүү дээ. Багш хүн хүүхдийг хүмүүжүүлэхдээ их л хөдөлмөрлөнө. Эцэг эхтэй нь харилцана. Үргэлж л хүүхдүүдээ эрүүл саруул байлгаж, хичээл сурлаганд нь амжилттай сургаж гарыг нь ганзганд хөлийг нь дөрөөнд хүргэж өгөх юмсан л гэж боддог байсан даа” хэмээн ярьсан юм. Мөн тэрээр “92 дугаар сургуульд хоёр зээ маань сурдаг. Зарим багш нар хүүхдийнхээ төлөө зүтгэж ажил хийж байна. Гэхдээ зарим багш өнгө харсан, идэвхигүй, хүүхэдтэй ажиллахаа больжээ. Энэ нь багшийн буруу биш юм.Нийгмийн нөхцөл байдал, багш нарын ахуй амьдрал, хүүхдүүдийн идэвхи ч нөлөөлж байгаа. Нөгөө талаас багш нарын хөдөлмөрийг үнэлж чадахгүй байна. Сайн, муу багш нар ялгаагүй тогтмол цалинтай. Энэ бол хүний идэвхийг бууруулдаг юм байна. Сайн багшийг ажилладаг хэмжээнд нь үнэлж өндөр цалин өгөх хэрэгтэй. Ингэхгүй бол багш шантардаг. Үүнээс болоод багшийн идэвхи суларч, багш нарыг үнэлэх үнэлгээ муудаж байна.Шинжлэх ухааны мэдлэг олгох талаасаа анхаарч байна. Ёс зүй, хүмүүжил талаас нь анхаарахгүй байна шүү дээ. Төрөлх хэлээ сурсан хүн чинь эх орныхоо тухай, түүх соёл, зан заншлаа мэддэг болно. Гадаадын соёл хөгжлийг сонирхох нь зүй ёсны явдал боловч сургалтын системээр зохицуулах ёстой” хэмээн ярив. Д.Түмэнбаяр “1950 онд анх дунд сургуульд орж, 1960 онд аравдугаар ангиа төгссөн. Уулзалдахгүй олон жил боллоо. Нэг нэгнээ танихгүй байна. Би ХААИС-д элсэн орж байлаа. Ханьтайгаа хамт төгсөөд Сэлэнгэд очиж ажилласан. Багш, намын хорооны зааварлагч, эдийн засагч гээд олон ажил хийсэн дээ. Сүүлд боловсон хүчний тасгийн дарга гэж хийж байгаад олон хүүхэд төрүүлсэн болохоор 25 жил ажиллаад тэтгэвэрт гарсан. Хөгшин бид хоёр малаа маллаад, хөгшин маань төв дээр ажлаа хийгээд л амьдардаг байлаа. Тэмээнээс бусад мал байсан шүү. Гахай, тахиа ч байсан. Аж ахуй л их эрхэлдэг байлаа. 2003 онд охин маань магистрт сурна гээд би хот руу орж ирээд эндээ шингэчихээд байна. Долоон хүүхэд төрүүлсэн. Ангиараа уулзана гэдэг их сайхан байна. Дээд сургууль төгссөн хотод байгаа хэд маань үе үе уулзана. Гэрт суухаар ганцаардах маягтай болчихдог юм байна. Манай ангийн хүүхдүүд их хамтач, сургуульдаа нэр хүндтэй сайн хүүхдүүд байлаа. Нийтээрээ л их сурлага сайтай байлаа. Амьдралын эрхээр долоон жилээ төгсөөд зарим нь техникумд, зарим нь арван жилд сураад тэрнээс хойш ер нь бараг уулзалдахгүй шахуу өдий хүрлээ. Тэр үеийн үйл явдлаас санаанд үлдсэн зүйлээс яривал бид давтлага их хийдэг байлаа. Даалгавраа хамтдаа хийнэ, бие биедээ их тусална. Би зургийн хичээлдээ тун тааруу. Заримдаа бас хүүхдээр хийлгэнэ” хэмээн дурсамжаа хуваалцлаа. Тэд хэдийгээр дал гарсан ч энэ л өдөр бүгд 60 жилийн өмнөх хүүхэд насандаа очсон мэт нүдэнд нь гэрэл гийж, бие биесээ хүүхэд гэж дуудна. Манай ангийн хүү, манай ангийн охин гэж биесээ дуудах буурлууд ой тойндоо 60 жилийн өмнөх гэрэл гэгээтэй хүүхэд насандаа энэ л өдөр очсон болов уу.