Month: July 2017

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын хаврын чуулган наадмын өмнө хаалтаа хийлээ. Таны хувьд хаврын чуулганыг хэр үр дүнтэй чуулган болсон гэж харж байгаа вэ. Та намаасаа ганцаараа гишүүн болсон болохоор гишүүдийн дэмжлэг их л хэрэгтэй байсан байх?

-Би УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшихдээ “Зөв залууг зөвхөн Эрдэнэтээс” гэдэг уриатай орж байсан. Өөрөөр хэлбэл нам намд зөв хүмүүс байхын сацуу буруу ч хүн байна. Үнэндээ зөв хүн цөөдөөд байна л даа. Түүнээс биш намаасаа ганцаараа байна, 65 л шийдвэр гаргадаг гэж ард түмэнд буруу ойлголт өгч болохгүй. Парламент зөвшилцлийн байгууллага. Бид төрийн нэрийн өмнөөс хууль санаачилж, баталдаг. Тэр утгаараа ганцаараа гэдэг зүйл надад мэдрэгдээгүй. Намайг сонгуульд нэр дэвших эрхийг өгсөн МАХН маань намайг ганцаардуулсан. Тэр ганцаардуулсан гэдэг нь нэг ч удаа манай намын удирдлагууд миний бодлого, шаардлагыг дэмжиж байсангүй. Тиймээс таны асуусанчлан би ганцаараа мэт харагдаж байж магадгүй. Эрдэнэтийн 49 хувийг авах тогтоол нь хууль бус байна гэж одоо ч ярьж байгаа. Гэхдээ 49 хувийг авах нь буруу гэж байгаа юм биш. Төрд авч болно гэхдээ хууль зөрчөөд авчихсан юм. Мөн эдийн засгийн хүндрэлтэй үед ОУВС-гийн өмнө бид нэгдмэл шүү гэдгийг харуулж чадсан. Хэт нэг улсын хөрөнгө оруулалтын хараат байдлаас болгоомжлох үүднээс аль болох хөнгөлөлттэй зээл авах, хэд хэдэн хуульд дангаараа болон хамтарсан ажлын хэсэгт орж ажилласан. Тухайлбал, энэ жил Төрийн их баяр наадам миний санаачилсан хуулийн хүрээнд боллоо шүү дээ. Тэр нь сурын харвааг цолтой болгосон хууль. Үүнээс харахад ганцаараа гэдэг дэндүү харьцангуй ойлголт. Харин зөв хүмүүс нь цөөдөөд байгаа юм. Цөөхөн хэдий ч бид зөвд зөөлөн бурууд хатуу явж ирлээ. Тэр утгаараа өнгөрсөн нэг жилийг дүгнэхэд бүрэн сэтгэл хангалуун биш юм аа гэхэд тодорхой хэмжээнд сэтгэл хангалуун байгаа. Тойргийнхоо хүрээнд гэхэд Эрдэнэт үйлдвэрийг Ю.Цэдэнбалын нэрэмжит болгож батлуулсан. Эрдэнэт үйлдвэрийн барилга угсралтын цехийн ажилтнууд сул зогсолтын цалин авдаггүй байсан. Охин компани нэртэй мөнгө угаалтын компани байсныг болиулж ажилчдын амьдралыг баталгаажуулсан. Мөн Шанд, Дэнж, Их залуу багуудад үер усны аюулгүй байдлыг хангаж нутгийн удирдлагуудтай хамтраад зам тавиуллаа. Энэ мэтчилэн аль аль талдаа сэтгэл хангалуун байгаа.

-Ингэхэд та хаагуур наадав?

-Наадмаар сурынхан дээрээ очиж гурван сум тавьж наадмаа эхлүүлсэн. Хуучин Төрийн тэргүүн сум тавьдаг байсан бол шинэ Ерөнхийлөгч маань өөрөө спортын хүн болохоор бэлтгэл сургуулилтгүй сум тавьж болдоггүй юм байна л даа. Миний хувьд онох нь чухал биш наадамчин олноо хүндэтгэж, тэднийгээ хөгжөөхийн тулд сум тавьсан. Мөн уяачдын наадмаар Хүй долоон худаг орж уяачдын галаар зочиллоо. Баярын өдрүүдээр давхцан БНСУ-ын Ази, Номхон далайн парламентын холбооны төлөөлөгчид ирсэн. Бид 2018 онд утаатай холбоотой асуудлаар Ази, Номхон далайн парламентчдын 19 дүгээр чуулга уулзалтыг Улаанбаатарт зохион байгуулахаар урьдчилсан тохиролцоонд хүрсэн. Манай хуучин Ерөнхийлөгч 300 сая ам.доллараар АСЕМ зохион байгуулсан. Би 200 мянган ам.доллараар дэлхийн 46 орны Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүдийг оролцуулсан чуулга уулзалт хийхээр ярьж байна. Хурал мөнгөндөө биш утга учиртаа байдаг. Хайран АСЕМ-ын 300 сая ам.доллар гэж харамсдаг юм. Бид бүсийн хэмжээнд бодлогоо нэгтгэх ёстой. Би ноднин Ази, Номхон далайн парламентын бүлгийн дэд ерөнхийлөгч болсон. Тэр шугамаараа хүмүүстэй уулзаж ийм зүйл хийвэл яасан юм бэ гэхэд тэд “Сонирхолтой сэдэв байна” хэмээн хүлээн авсан. Одоо Төрийн гурван өндөрлөгт танилцуулна.

-Та ээлжит бус чуулганы хуралдааны үеэр МАН-ын 60 тэрбум, АН-ын нэг тэрбум, МАХН-ын 50 сая воноор цэцэрлэг барих санаачилга гаргасныг олон хүн дэмжлээ. Гэхдээ улс төрийн намууд энэ мөнгөө өгөх болов уу?

-Юун өгөх болов уу гэж. Цагдаа, хууль хяналтын байгууллага нь тогтоогоод хураагаад авна. Заавал цагдаа энэ тэр гэж байхаар тэр хүмүүс нь сайн дураараа мөнгөнүүдээ авч ирээд өгчих ёстой юм. МАХН-ын 50 сая вонын асуудал үнэн юм билээ. Хүнийх нь нэр устай нь би мэдэж байгаа. “Цогоо ахад битгий хэлээрэй” гэдэг нь Цогоо гэж хэн бэ гэдгийг ч би мэднэ. Тэр мөнгөө хандивлах хэрэгтэй. Түймэр гарлаа гээд ард түмэн хандив өргөж байна. Түүн шиг хүүхдийн цэцэрлэг барихад яагаад хандив өргөж болохгүй гэж. Би зүгээр ч нэг үүнийг хэлчихээгүй юм. Аав, ээж, багш нь өөрчилж чадаагүй хүмүүсийг бид өөрчилнө гэж байхгүй. Хулгайч хүн угаасаа хулгайч байдаг. Нийгэмших гэж оролддог ч мөн чанараар нь өөрчлөх хэцүү. Хэдэн зуу дотор ганц нэг хүн өөрчлөгддөг байх. Харин хүүхэд байхаас нь ингэж, тэгж болохгүй гээд заагаад өгчихвөл өөр. Тэр мөнгөөр барьсан цэцэрлэгийг ёс суртахууны цэцэрлэг болгомоор байгаа байхгүй юу. Ядаж үр хүүхэд нь ёс зүйтэй болж төлөвшиг л дээ. Миний хэлсэн үг сонсоход поп маягийн сонгогдох хэдий ч цаад утга нь чухал юм. Бид хүүхдүүдээ өөрчилж байж л ирээдүйгээ өөрчилнө. Түүнээс биш 1990 оноос хойш амьдрахын тулд, талхны төлөө бие биенээ хэмлэж явсан хүмүүс өнөөдөр амбицаас өөр зүйлгүй болсон. Тэд юм хийе гэж бодохоо байсан. Ямар ч хамаагүй аргаар эрх мэдэлд хүрэх донтой болчихсон юм. Үүнийг нэг үеэр нь өөрчилж байж дэвшил гарна. Үүнийг хэрхэн яаж шийдэхийг шинэ Ерөнхийлөгч л мэднэ. Эр зоригийг нь харж л байя. Ташуур бариад гарч ирсэн монгол хүн гээд байгаа биз дээ. Бурууд хатуу, зөвд зөөлөн байна гэж ташууртай ирсэн юм болов уу гэж бодоод байгаа шүү. Энэ системийг өөрчлөхгүйгээр оффшор энэ тэр ярьж яах юм. Гадна хийгдсэн худалдаа наймааны зуучлалын урьдчилгаа нь оффшорт орчихоод байгаа л даа. Том төслүүдийн гэрээнүүдийг шүүж гаргаж ирээд тавих ёстой. Шинэ Ерөнхийлөгч 30 гэр бүлийн авдаг мөнгийг гурван сая иргэндээ олгоно гээ биз дээ. Одоо харж л байя. Дөрвөн жил мөн ч хурдан шүү гэдгийг битгий мартаарай. Хүсээд авсан алба амар ч хийхэд хэцүү. Түүнээс биш Цэцгээ, Дулмааг шоронд хийгээд яах вэ дээ. НАМЗХ түймэрт хандив болгож өдөрт долоон сая төгрөг цуглууллаа л гэж байна. Миний цаг 160 мянган ам.долларынх биш гээд нэг сайд гайхуулаад байсан даа. Тэр цаг нь таван мянган ам.доллар буюу 10 гаруй сая төгрөгийн л цаг байхгүй юу. Бизнес хийгээд тийм цаг зүүж байгаа бол хамаа алга. Чойжоо сайд тийм цаг зүүж байгаа бол битгий гайх. Тэр хүн чинь бизнес хийгээд түүнийхээ буяныг эдэлж байна. Түүнээс биш энд тэнд цүнх барьж яваад 10 сая төгрөгийн цаг зүүгээд явчих юм бол би лав хардана. Энэ нөхдүүд нэг тийм аргатай болчихож. Саяын сонгууль харамсалтай болсон.

-Юу нь харамсалтай гэж?

-Бидэнд хүлээх цаг байхгүй. Монгол Улс 22 их наядын өрнөөс гарах ёстой. Бид үүнээс гарахын тулд юмаа зарах эсвэл зээл авах хоёрхон зам байна. Юмаа заръя гэхээр ордуудынхаа үүцийг задална. Зээл авна гэхээр хамгийн сүүлчийн зээлээ авч ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсан. Үүнийг хөдөлгөхийн тулд Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн гурван хүн нь нэгдмэл байх ёстой. Энэ хэдийгээ нэгдмэл байгаасай л гэж хүсч байна. Нэгдмэл байна гэдэг нь ойлгомжтой байна гэсэн үг. 2500 аж ахуйн нэгж цагдаагийн байгууллагын үүдийг сахиж зогссонд ард түмэн бухимдсан. Ард түмэн тэнэгтээ 65 суудал МАН-д өгсөн юм биш. Яахав эдэнд өгчихье, араас нь бид засъя гэсэн ч МАН даанч арчаагүй байлаа. МАН-ын залууст амбиц, ааш, шударга ёсны төлөө сэтгэл байж болно. Гэхдээ туршлага суух ёстой. Парламентат ёсны төлөвшил бий болгох хэрэгтэй. Яахав, сонгууль болоод дууссан. Эхний ээлжинд бид Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх ёстой. Ард түмэнтэйгээ наймдугаар сараас эхлээд уулзана. Хоёрдугаарт, намаа шинэчилнэ. МАХН маш утгагүй байдалд орсон.

-Яагаад. Харин ч Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар нэр хүнд нь улам сэргэчихээд байгаа юм биш үү?

-Нэгдүгээрт, С.Ганбаатарыг дэвшүүлсэн нь буруу байсан юм. Учир нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс эхлээд бүх албан тушаалыг хашсан хүн өөртэйгээ эн зэрэгцэх хүнийг гаргаж ирж байна. Л.Эрдэнэчулуун, С.Нарангэрэл гуай нар шиг хүнийг гаргаж ирсэн бол болох байсан. Энэ хоёр хүний хэн нь ч өрсөлдсөн байсан өндөр санал авах боломжтой байлаа. Яагаад гэхээр ард түмэн АН, МАН хоёрт дургүй болсон байсан юм. Уг нь 409 мянган хүний санал биш 509 мянган хүний санал авах ёстой байв. Бид луйвардуулсан. 19 мянган хүний санал хэдхэн цагийн дотор алга болсон. Гэтэл СЕХ-д гомдол гаргасан ганц хүн нь би. Манай намынхан энэ хоёрыг битгий сонго, дахин сонгууль явуулж Н.Энхбаяр даргыг өрсөлдүүлье гэж байгаа юм. Төрийн сонгуулиар ингэж тоглоом хийж болдог юм уу. Төрийн албан хаагчид хуулийн дагуу ажилласнаас намын тоглоомын дүрмээр ажиллаагүй. Гэтэл цагаан сонголт гэж байхын оронд жагсаал цуглаан хийх ёстой байсан юм. Та нар ингэчихсэн үү, хохь нь, бид дахиад хүн дэвшүүлье гэж болохгүй. Сонгогчдоо хүндлэх хэрэгтэй. Биднийг луйвардчихлаа, яах вэ гээд намынхан утсаар залгаж байсан. +40 хэмийн халуунд СЕХ-нд гомдол гаргах гээд очиход МоАХ-ныхон СЕХ-ны гадаа жагсч байхыг хараад үнэхээр гайхсан. “Та нар яагаад жагсч байгаа юм. Ялсандаа уурлаад байгаа юм уу. Тэртэй тэргүй хоёр дахь санал хураалт болох гэж байгаа юм бол та нар тайван бай л даа” гээд МоАХ-ны удирдлагууд руу нь ярьж тэр жагсаалыг бараг би болиулсан. Би гомдол гаргах гээд СЕХ дээр очиход манай намынхан өөр мэдэгдэл хийгээд сууж байсан. МАХН гоё дүрэмтэй. Энэ дүрмийнхээ дагуу ажиллавал ажиллая, ажиллахгүй бол больё гэж би хэлээд байгаа юм. Дүрмийн дагуу намын Их хурал болж намын дарга тайлангаа тавих ёстой. Дүрмийн дагуу намын дарга нэг юм уу хоёр удаа л улирахаас биш үе улиран байж болохгүй. МАХН олон нийтийн байгууллага болох ёстой юм.

-Гэхдээ МАХН сая хурлаа хийгээд С.Ганбаатар дэд дарга болчихсон юм биш үү?

-Хошин шог шүү дээ.

-Яахаараа хошин шог гэж?

-Энэ зүгээр л хошин шог. Намын Их хурал хуралдаж, чадамжгүй болсон Бага чуулган, Гүйцэтгэх товчоог өөрчилнө. Намын Их хурлыг хийе гэж ярьсан ч Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байна, Н.Энхбаяр даргын сонгуульд оролцох хүсэл эрмэлзлийг нь няцаагаад яахав гээд больсон. Тэртэй тэргүй эрх баригчид түүнийг балбаж байхад бид шударга ёс яриад тэр хүнийг балбаад байж болохгүй биз дээ. Манай намынхан Н.Энхбаяр дарга биш бол хэн ч биш гэж ярьж байсан. Тийм болохоор нь Л.Эрдэнэчулуун, С.Нарангэрэл академич нарыг би нэр дэвшүүлнэ гэсэн. Гэсэн ч М.Энхболд, Н.Энхбаяр нар Л.Эрдэнэчулуун гуайг тус тусдаа дуудаад айлгасан юм билээ. “Би өрсөлдөнө” гэж байснаа гэнэт больчихсон. С.Нарангэрэл багш өргөдлөө өгөөд нэр дэвшинэ гэсэн чинь 10 тэрбум төгрөг төлөх ёстой. Манай нам ийм дүрэмтэй гэж худлаа хуурсан. Мөнгө ургадаггүй. Тэр мөнгөний ард утга учир байгаа. Тэр үед би “Их хурлаа хуралдуулах ёстой байж дээ” гэж бодсон. С.Ганбаатар руу шөнө утасдаад “Чи дэвших гээд байгаа юм уу” гэхэд “Чи яасан сонин хүн бэ. Нэр дэвшихгүй. Хэрэв тэгэх байсан юм бол зөвхөн чамаас асууна шүү дээ” гэсэн. Маргааш нь Ц.Шинэбаяр нарын хүмүүсээс “С.Ганбаатар өрсөлдөх гээд байгаа юм уу” гэхэд “Тийм зүйл яриагүй дээ” гэсэн юм. Тэгэхээр нь би Ц.Оюунбаатар нь арай дээр юм уу даа, Ц.Шаравдорж ах бид хоёр дэмий дээ гэж бодсон. Ц.Шаравдорж үнэхээр юм хийх байсан юм бол өмнө нь хийж байхгүй яасан юм. Н.Энхбаяр даргын дэргэд гурван дорж байсан. Тэр нь Ц.Нямдорж, Ж.Бямбадорж, Ц.Шаравдорж байлаа шүү дээ. Насаараа төрд байлаа. Манай хуульчдын дундах хамгийн шившгийн хүн байхгүй юу. Тэр хүний цол хэргэм сүртэй ч, өрөвдөлтэй хөгширч байгаа хүн байхгүй юу даа. Ийм Ерөнхийлөгчтэй болсноос болоогүй нь дээр байсан юм. Та ганцаардаж байна уу гэж асуусан даа. Намайг ийм нөхдүүд л ганцаардуулах гэж оролдоод байгаа юм. Хар, цагаан хоёр нэг дор байдаггүй гэдэгчлэн шударга бус хүмүүстэй нэг ширээн дээрээс хооллож чадахгүй байна. Сүүлдээ бүр дургүй хүрээд намаасаа гарчихдаг ч юм бил үү гэж бодсон. Надад айх юм алга. Энэ намаа шинэчлэхийн төлөө явна. Мөн тойрогтоо амласнаа биелүүлэхийн төлөө ажиллана. Хүн нүүр бардам явах ёстой.

-Таныг С.Ганбаатарыг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших юм бол надад таван тэрбум төгрөг өг гэж шахсан гэсэн яриа гарсан. Тайлбар өгөхгүй юу?

-Таван тэрбум төгрөг байтугай 50 мянган төгрөг нэхсэн бол Эрүүгийн хуулиар хяргуулна. “Та нар амласан мөнгөө өгөөрэй. Энэ намыг өртэй байлгаж болохгүй шүү. Нэг ч гэсэн ухуулагчийн цалинг өгөлгүй үлдээж болохгүй” гэдгийг хэлсэн. Манай намд ялагдчихаад ухуулагчдынхаа мөнгийг өгөлгүй алга болчихоор үл бүтэх хүмүүс бий. Бусад намуудад ч бий. Тэдэн шиг байж болохгүй гэсэн. Хаа очиж бийлэгжүү байсан юм билээ.

-Ард түмний хандив гэсэн л дээ?

-Худлаа ард түмэн ядуу шүү дээ. Ард түмний хандив тэрбумаар тоологдоно гэж юу байхав дээ.

Наадмын бөхийн барилдаан найраагүй, шударга сайхан болж, шинэ залуу бөхчүүд улсын өндөр цолонд хүрэхийг харах бахтай сайхан. Өнөө жилийн наадам ийм боллоо. Монгол Улсын арслан цолтон шинээр төрж, гарьд, заан, харцага, начин цолтнууд араас нь залгалаа. Наймын даваа буюу их шөвөгт харцага цолтой дөрвөн бөх шалгарч үлдсэн нь монгол бөхийн түүхэнд бас нэгэн содон тохиолдол боллоо. Түрүү жилийн мянган бөхийн манлай Ч.Санжаадамба аваргын эсэргүүцэлтэй, олон түмний шуугиантай, аварга, арслан, гарьдууд тавын даваанд ташраараа харуулдсан энэ жилийн наадам үнэндээ үзүүштэй, ярих юмтай болсон. Нэгийн даваанаас л шуугьж эхэлсэн. Тэрхүү шуугианы эзэн нь Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харьяат залуу начин Эрдэнэбатын Даш байв. Мань эрийг цолоо батална, улмаар ахиулна гэж наадамчид харж байв. Учир нь Даш начин өнгөрөгч жилийн наадмаас хойших заал танхимын барилдаанд ихэвчлэн шөвгөрч, түрүү үзүүрт шалгарч байв. Гэтэл нэгийн даваанд учраа бөхдөө сөхрөөд уначихсан.

Хоёрын даваанд хэд хэдэн цолтой бөх тахимаа өгсөн. Мөн л Дундговийн Эрдэнэдалайн А.Алтанхуяг начин Говь-Алтайн Дэлгэрийн аймгийн арслан Тогтохмэндийн Сайханжаргалд өвдөг шороодсон. Тэрээр хоёр жилийн өмнө С.Мөнхбат аваргаар тав давж начин цол хүртэн үзэгчдийг шуугиулж байсан удаатай. Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат уран барилдаант начин Лувсанрагчаагийн Нямсүрэн аймгийн заан Д.Батсайханд, Хөвсгөл аймгийн Төмөрбулаг сумын харьяат улсын начин М.Эрдэнэбат Архангайн Батцэнгэлийн Л.Отгонбаатарт, Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат улсын начин Б.Чимэдвандан Булганы Бүрэгхангайн Дармаагийн Тамирт, Увсын Д.Энхбаяр начин Хөвгөлийн Ц.Сандагдоржид, Архангайн Ц.Нямдорж начин Өвөрхангайн Сантын Ж.Наранбаатарт, Б.Сугаржаргал начин Говь-Алтайн Ж.Алтаншагайд тус тус өвдөг шороодлоо. Хоёрын даваанд Г.Эрхэмбаяр аварга жүдо бөхийн ОУХМ сумын заан Д.Төмөрхүлэгтэй оноолт таарч давсан. Төмөрхүлэг бол Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харьяат уран барилдаант харцага Чогжинмүнсэлийн Даваадоржийн хүү юм.

Монголын нууц товчооны 750 жилийн даншигт Донровын Долгорсүрэн заанаар тав, Дэндэвийн Амгаа заанаар зургаа давж байсан хүчтэн. Эрхэмээ аварга аавтай нь төрийн наадамд мөн барилдаж байв. Баянхонгорын “Их Богд” дэвжээний бөх залуу начин Ж.Чулуунбат нэг галын бөх цэргийн арслан Д.Цэрэнтогтохтой таарсан нь хатуу учраануудын нэг байлаа. Цэрэнтогтохын хувьд улсын цолны төлөө зүтгэж байгаа залуу. Гэвч Чулуунбат начнаа дийлэлгүй, яалт ч үгүй тахимаа өгсөн. Хоёрын давааны төгсгөлд аймгийн шилдэг арслангууд хоорондоо оноолт таарч хүч үзсэн. Ш.Мөнгөнбаатар “Хангайн даваа” компанийн бөх аймгийн арслан Т.Цогт-Эрдэнэтэй, Увсын Оюуны Гантулга Баянхонгорын Б.Бат-Оршихтой, Завханы уран барилдаант Ш.Пүрэвгарьд хурц арслан Б.Бямба-Очиртой таарч давсан. Харин улсын цолны тааварт нэр нь зүй ёсоор бичигдэж байсан Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын харьяат аймгийн хурц арслан Болдын Эрдэнэхүү Хөвсгөл аймгийн арслан Б.Даваа-Очирт тахимаа өглөө. Эрдэнэхүүгийн аав Болд мөн аймгийн арслан цолтой бөх байдаг. Улсын наадамд хоёр удаа дөрөв давж начны даваанд аварга О.Балжинням, арслан Б.Ганбат нартай хүч үзэж байсан түүхтэй.

Гурвын даваанд шинэ залуу арслан, гарьдууд нас ахиж яваа бөхчүүдээ ихэвчлэн амлаж, “зөөлөн боорцог” болгосон юм. Тэд улсын цолгүй бөхчүүдийг бараг л амлаагүй дээ. Нэг л шийрэгнээд байгаа харагдсан. Увс аймгийн Давст сумын харьяат улсын арслан П.Бүрэнтөгс Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын харьяат улсын харцага Л.Пүрэвжавыг амлалаа. Пүрэвжавын хувьд Санжаадамба аваргыг төрийн наадмын түрүү болно хэмээн ид шуугьж байх үед тавын даваанд хаяж, бөх сонирхогчдын дунд “бөхийн аранга” хэмээн нэрлэгдэж байсан бөх юм. Намсрайжавын Батсуурь Архангай аймгийн Булган сумын харьяат улсын хүчит арслан Дуламжавын Мөнх-Эрдэнийг амлалаа. Тэрээр гарын даа нар дээр ирж нэр сонсч байхдаа Мөнх-Эрдэнэ гэж хэлээгүй. “13-ыг тавьчих” гээд яваад өгсөн. Өнөө жилийн наадамд зодоглосон бөхчүүдийн арван гуравт хүчит арслан эрэмбэлэгдэж, нэр нь бичээстэй байсан. Тэрээр нэг хэсэг Бат-Эрдэнэ, Балжаа хоёрын ард зогсож байсан бол ийнхүү арван хэдээр бичигдэж байна. Батсуурийн хоёр жилийн өмнөх наадмын тавын даваанд И.Доржсамбуу гарьдыг амлаж байсан. Д.Мөнх-Эрдэнэ өнөө жил 53 насандаа төрийн наадамд зодоглож буй.

Д.Азжаргал арслан Увсын Б.Насандэлгэр начинг, Ж.Бат-Эрдэнэ гарьд Б.Адъяахүү начинг амласан. Завхан аймгийн Нөмрөг сумын харьяат гавьяат дасгалжуулагч Б.Адъяахүү одоогоос 20 жилийн өмнө буюу 1997 онд Дамдингийн Баяраагаар тав давж начин хүртэж байсан. Энэ даваанд Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян Улаан сумын харьяат улсын арслан Доржпаламын Ганхуяг Завхан аймгийн арслан Шаравнямбууд, Булган аймгийн Гурванбулаг сумын харьяат улсын гарьд И.Доржсамбуу Архангай аймгийн заан Дагва-Очирт тус тус өвдөг шороодлоо. Дагва-Очир хоёрын даваанд Говь-Алтай аймгийн харьяат улсын начин Ду.Батбаярыг өвдөглүүлсэн. Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат аймгийн заан Лхагвасүрэнгийн Отгонбаатар нутгийн ах улсын гарьд Д.Рагчаагаар гурав давлаа. До.Ганхуяг арслан, И.Доржсамбуу, Д.Рагчаа гарьдууд хэн хэн нь анх удаагаа төрийн наадмын гурвын даваанд ийнхүү өвдөг шороодож байна. Гурвын давааг гүүр даваа гэдэг. Нутгийн ах нар, мөн багш нар нь залуу бөхчүүдээ амлан авч унаж өгдөг. Үндсэндээ гар хөнгөн давуулж, дээлийнх нь захыг мушгиж хоцордог. Энэ уламжлал мөн л хадгалагдлаа. Дамирангийн Бумбаяр заан 50 шахам насандаа зодоглож хоёр даваад гурвын даваанд өөрийн шавь Увсын Ц.Мөнхбаярыг амлахаар очсон. Яг энэ үед Ховдын Ц.Мягмарсүрэн заан мөн л өөрийн шавь О.Хангайг гар хөнгөн давуулах бодолтой очсон. Ингээд хоёр заан хэл амны нэмэр гэсэн үү, яасан амаа зөрүүлж авсан юм. Үндсэндээ Бумбаяр Хангайг, Мийгаа заан Мөнхбаярыг амласан. Архангайн Т.Мөнгөнцоож харцага нутгийн дүү М.Бадарчийг, Д.Амгаланбаатар заан мөн нутгийн дүү Ганжадыг, Г.Элбэг харцага өөрийн шавь Даваа-Очирыг, Д.Батболд харцага өөрийн шавь Золбоог амлаж даваа ахиулсан.

Дөрвийн давааны оноолт маш халгаатай хатуу таарлаа. Тэр дундаас үзэгчдийг суудлаас нь өндөлзүүлсэн оноолт нь өнөө жилийн наадмын түрүү үзүүрт яригдаж буй Ховд нутгийн хоёр залуу хүчтэн болох улсын заан Б.Пүрэвсайхан аймгийн арслан О.Хангайтай оноолт таарч өвдөг шороодсон. Пүрэвсайханы хувьд их л амархан унах шиг харагдсан. Мөн энэ давааны гол шуугиан нь их дээшээ барилдана гэж олны таамаглаж байсан төрийн наадмын түрүү бөх улсын арслан Намсрайжавын Батсуурь Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын харьяат аймгийн арслан Дармаагийн Тамирт өвдөг шороодсон. Тамир хүчтэй бяртай начин Б.Чимэдвандан, Ц.Одбаяр нараар хоёр, гурав давж, Батсуурь арслангаар дөрөв давж, түрүү үзүүрт баттай яригдаж байсан Пүрэвийн Бүрэнтөгс арслангаар тав давж начин цолны босго алхсан. Улсын арслан Ц.Содномдорж аймгийн хурц арслан О.Гантулгатай дахиад дөрвийн давааны нугалаанд таарсан. Түрүү жил мөн таарч Содном давж байлаа. Гантулга улсын цолонд хамгийн ойр яваа бөхчүүдийн нэг. Олон ч жил горьдлого тээж барилдаж байгаа. Сураг сонсох нь ээ, Содномдоржийн төрсөн эгчийнх нь нөхөр юм гэсэн. Худ ураг ийм хүмүүс хамгийн гол даваанд дараалан таарсан нь хамгийн хэцүү учраануудын нэг байв. Хэн хэн нь оноолтыг сонсоод “шок”-нд орсон байх л даа. Булганы заан М.Өсөхбаяр аймгийн арслан Б.Бат-Эрдэнэд, заан Т.Санчир Баян-Өлгийн Б.Серикт, заан Б.Соронзонболд Архангайн М.Бадарчид, Завханы гарьд Ш.Жаргалсайхан Г.Ганжад энэ даваанд тахимаа өгсөн. Харин жилийн жилд наадамчдын горьдлогыг төрүүлдэг Шарын Мөнгөнбаатар Дорноговийн Цацавшир харцагад өвдөг шороодож дахиад дараа жилийн наадмыг хүлээхээр болсон. “Мөнгөнбаатарыгаа мөн л олон жил итгэж хүлээлээ. Одоо больё доо, горьдлого тасарлаа” гэж СГЗ яруу найрагч, Сүхбаатар нутгийн хүү Ай.Төмөр-Очир харамсан бичсэн байна лээ. “Мөнгөний начин байснаас Мөнгөнбаатар шиг аймгийн арслан байя” гэх яриа хүртэл бий. Ийм л нэг улсын цол авдаггүй, тийм хэрнээ бусад үед онцгой сайн барилдаж, дархан ташаагаараа бүгдийг нь тонгордог бөхтэй болоод удаж байна даа.

Тавын даваанд улсын цолгүй найман бөх тунаж үлдсэнээс бүгд цолны өндөр босго алхсан. Тухайлбал, Архангайн Батцэнгэлийн аймгийн заан Ж.Дагва-Очир нутгийн ах дархан аварга Г.Өсөхбаяраар, Төв аймгийн арслан Г.Ганжад Ч.Санжаадамба аваргаар, Ховдын Оргихын Хангай залуу арслан Э.Оюунболдоор, Булганы Д.Тамир улсын арслан П.Бүрэнтөгсөөр, Говь-Алтайн Чандманын Б.Хишигбаатар нутгийн ах улсын гарьд Н.Ганбаатараар, Архангайн М.Бадарч улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнээр, Булган аймгийн арслан Б.Бат-Эрдэнэ улсын харцага Ө.Даваабаатараа, Баян-Өлгий аймгийн харьяат аймгийн арслан Б.Серик уран барилдаант харцага Т.Баасанхүүгээр тус тус давж улсын начин цолны болзол хангасан. Гэвч найман начин цолтон мэндлэхээс илүүтэй тавын давааны гол шуугиан өнөө жилийн наадмын гол сенсааци Ч.Санжаадамба аваргын барилдаан гарцаагүй мөн.

Түрүү жилийн наадмын 1024 бөхийн манлай Санжаа аварга амаа буруу авчих шиг болсон. Барилдаж сурснаараа Цацавшир харцага, Азжаргал арслан, Батчулуун начин, Баасандорж заан, Лха-Очир начин гээд амлаад үзчихэд болохоор бөхчүүд олон байлаа. Гэтэл Ганжад гэж залууг амлаад Хөлийн цэц Ч.Санжаадамба аваргыг унасан, Ганжадыг давсан гэх шийдвэр гаргасан. Ингээд аваргыг тахимаа өгөхийг шаардсан. Үүнд Санжаадамба эсэргүүцэл үзүүлж, телевизийн бичлэгийг үзүүлэхийг хүссэн. Гэвч хүлээж аваагүй. “Хэрвээ би уначихсан бол шууд тахимаа өгнө. Илт давчихсан, өрсөлдөгч бөхийн тохой түрүүлж хүрсэн, хэдэн талаас нь авсан бичлэг байхад би тахимаа өгөхгүй. Хөлийн цэцийн шийдвэрийг эсэргүүцэж байна. Ард түмэн Ганжадын тохой түрүүлж хүрч байгааг телевизийн бичлэгээс хэдэн талаас нь харсан. Төв аймгийн хоёр хүн нутгийнхаа бөхийг давах шийдвэрийг гаргалаа” гэж хэлээд ч нэмэр болоогүй. Өсөхөө аварга Бөхийн салбар хорооны дарга Баясгаланд захидал бичээд ч хүлээж аваагүй. Зургаагийн даваа хэдийнэ эхлээд зүүн жигүүрийг Эрхэмбаяр аварга тэргүүлээд гарсан юм. Ингээд Санжаадамба эсэргүүцэл зарлаж талбай дээр зогссон. Тэр жил Санжаад унаснаа хүлээн зөвшөөрөхгүй Содномдорж эсэргүүцэл зарлан уйлаад зогсч байсан удаатай. Шийдвэр гаргасан хөлийн цэц гэдэг нь Төв аймгийн харьяат ардын багш Д.Сэрээтэр, улсын заан Ц.Баярсайхан нарыг хэлсэн байх. Ганжадад “жадлуулсан” залуу аваргын өнөө алдарт тохой хүрсэн зураг, түүнийг зассан засуулчийг зүхсэн ард түмний зүхэл одоо хэр нь үргэлжилсээр байна.

“Санжаадамба, Пүрэвдагва хоёр ингэх гээд байсан юм. Их л оодорч байсан. Нэг жилийн наадмын түрүү хүнд ирж болно. Гэхдээ Архангай арай л эз дийлээд байсан юм” гэх яриа чих дэлсэж л байлаа. Үнэндээ Пүрэвдагва арслан гайхширал төрүүлсэн. Өнөө уран хурц барилдаан хаачив. Дотроосоо шатаж, язуур зууж тэмцэлддэг тэмцэл хаачив. Сав л хийвэл сэв хийтэл босоо өмсөөд олныг шуугиулах нь бүү хэл олигтойхон ч хөдөлж чадаагүй, баглаатай юм шиг байгаад барьц сонгуулаад унасан. А.Цацавшир харцагын хувьд бол аргагүй ясны бөх гэдгээ харуулсан даа. Одоогоос арван жилийн өмнө тэрээр Б.Ганбат арслангаар тав давж начин цол хүртэж байсан юм. Тавын даваанд Санжаадамба, Пүрэвдагва, Бүрэнтөгс, Оюунболд, Гончигдамба бүгд нурсан. Сүүлийн зургаан жил төрийн наадамд завсаргүй шөвгөрсөн ганц бөх гэгддэг Гончигдамба гарьд Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын харьяат аралтай чацтай, хүчтэй начин Ч.Батчулуунд элэг бүсээ тайлсан даа.

Энэ жилийн наадам ийм л ярих сонин ихтэй болсон. Их шөвгийн дөрөвт Ц.Содномдорж, Ө.Бат-Орших, Н.Түвшинбаяр, Н.Жаргалбаяр нарын дөрвөн харцага цолтон үлдсэнээс ард түмний хүсэн хүлээж байсан Содномдорж гялалзан түрүүлсэн. Тэрээр долоогийн даваанд шинээр харцага цолны болзол хангасан М.Бадарчтай, гарьд цолны төлөө Нэгдэлийн Жаргалбаяртай, түрүү үзүүрт Увсын Өлзийтогтохын Бат-Оршихтой барилдсан барилдаануудыг түмэн олон мэдэж байгаа. Угсраа олон мэхийг дараалуулан хийж ямар гоё гайхуулж барилдав. Үнэхээр ир нь орчихсон, од нь гийчихсэн байсан нь даваа бүрээс мэдрэгдэж байлаа. Олон жил хүлээсэн хайртай бөх нь наадмын түрүү авахад ард түмэн баярладгийг бид мэдэрч байна. Содномдоржийн их баяр, Санжаадамбын харуусалтай наадмын тэмдэглэлээс хүргэхэд ийм байна.

Ө.МАНЛАЙ