Month: July 2017

УИХ-ын гишүүн Х.Болорчулуунтай ярилцлаа.

---

-Сайхан наадав уу, та. Энэ жилийн наадмын онцлогийг хэрхэн харж байна вэ?

-Сайхан наадлаа. Шинээр арслан цолтон төрсөн, хоёр заан, найман начинтай сонирхолтой наадам боллоо. Харин хурдан морины уралдааны хувьд монгол мориороо уралдъя гэдэг санаа нь зөв боловч гэнэтийн огцом шийдвэрээс болж олон зуун уяачдын бүтэн жилийн хөдөлмөр талаар болж урам нь хугарах шиг болсон. Морины уяа сойлгыг тааруулах гэж олон сарын хүч хөдөлмөрөө уяач хүн зарцуулахаас гадна, чамгүй их хөрөнгө мөнгөө зарцуулдаг. Энэ жилийн Улсын наадмаар уяж сойгдсон хурдан хүлгүүдээс 800 гаруй морьд хасагдсан гэдэг харамсмаар тоо шүү. Үүний дотор бие галбир сайтай нутгийн монгол морьд ч олноороо хасагдсан юм билээ. Яг үнэндээ бол хурдан морины хурд үзэх наадам болохоос биш монгол морьдын жагсаал биш шүү дээ.

-Мэдээж энэ оны онцлох үйл явдлын нэг яах аргагүй Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль байлаа. МАН-аас нэр дэвшигч, танай намын дарга ялалт байгуулж чадсангүй. Ялагдах болсон гол шалтгаан юу байсан юм бол?

-Энэ асуултад чинь хариулахын тулд өмнөх 2016 оны УИХ-ын сонгууль руу эргэж орох хэрэгтэй болно. Энэ сонгуулиар ард түмэн маш их итгэл өвөрлөж, УИХ-ын 76 гишүүний суудлаас 65-ыг нь манай намд өгсөн. Сонгуулийн үеэр нам бүр л сэтгэл булаам сайхан амлалттай мөрийн хөтөлбөрийг танилцуулсан. Тэр хөтөлбөрүүд дотроос манай намын “Мэргэжлийн Засгийн газар” байгуулна гэсэн нь олон нийтэд илүү таалагдаж, түүнд нь итгэл өгч, ард түмэн дэмжсэн. Гэтэл олон нийтийн хүлээсэн мэргэжлийн Засгийн газар байгуулагдаагүй. Энэ талаар би УИХ-ын анхны хуралдаан дээр байр сууриа хэлж байсан даа. Мөн нэг ч татвар нэмэхгүй гэж амлаж байснаа, гадныхан ОУВС-гийн шаардлага гээд л татвар нэмсэн. Тэр ч бүү хэл тэтгэврийн насыг уртасгасан. Үүнд дуртай хэн байхав дээ. Ер нь үндэсний том нам хэлсэн үгэндээ эзэн байхгүй бол эргээд юу болдгийг энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль харуулах шиг боллоо. Энэ бол ард түмний том сануулга шүү. 2020 оны өмнө өгч буй урьдчилсан үнэлгээ гэж үзэхээс өөр яах билээ.

-Та бол мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гээд мэргэжлийн Засгийн газраа байгуулж чадаагүй нь ялагдлын гол шалтгаан гэж үзэж байгаа юм уу. Тэгвэл сайд нарыг өөрчилж болохгүй гэж үү?

-Тийм. Сонгуулийн дараа Засгийн газраа хэрхэн бүрдүүлсэн, тэр нь өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд хэр ажиллав гэдэгт ард иргэдийн өгсөн үнэлгээ гэж хэлж болно. Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар өмнөх Засгийн газар руугаа бурууг чихээд суух биш иргэдийн амьдралд нөлөөлөх, дэм болсон арга хэмжээнүүдийг авах ёстой байсан байх. Түүнээс биш сонгуулийн сурталчилгаан дундуур сайхан арга хэмжээ авахаар олон нийт “Өмнө яагаад авч болоогүй юм” гээд үнэлэхгүй байгаа нь харагдсан. Засгийн газар олон түмнийхээ амьжиргааг сайжруулах алхмууд хийж байж л ажил нь үнэлэгдэнэ. Гэтэл сонгуулиар л ухаарч зөв шийдвэр гаргаад бусад цагт хэдэн сайд нь хувийн ажил, амьдралаа бодоод байвал намын нийтлэг эрх ашиг л хохирно. Тухайлбал, сонгуулийн өмнө, Засгийн газрын гишүүн хэдэн сайд нар өөрийн болон ойрын хүмүүсийнхээ хувь эзэмшил бүхий компаниудад концесс гэдэг нэрээр зах зээлийн үнээс хэт өндөр өртөгтэй (нийт 300-аад тэрбум төгрөг) хэд хэдэн хөрөнгө оруулалтын ажлын гэрээг сэмхэн байгуулах гэж байсан нь олон нийтийн дургүйцлийг төрүүлсэн. Зарим яамд дээр хэдэн зуун саяын авлигын асуудал ч гарсан. Иймэрхүү асуудал дээр Засгийн газар хариуцлага ярихгүй, хүний зөөлнийг харж БСШУС-ын сайдад хариуцлага тооцсон нь нүдээ олоогүй. Ер нь сонгуульд хангалтгүй үнэлгээ авсан асуудлыг Засгийн газартай холбохоос өөр аргагүй. Тиймээс Засгийн газартай хариуцлага ярих асуудал гарах нь тодорхой биз ээ. Ийм алхам хийхээс эхлээд алдаагаа засахгүй бол 2020 оны сонгуульд яаж амжилттай оролцох юм. Намын шинэчлэл гээд олон асуудал шийдэж байж дараа дараагийн сонгуульд амжилттай оролцоно.

-Сонгуульд ялагдал хүлээх болсон өөр нэг шалтгаан нь 60 тэрбумын гэх бичлэг. Мөн Д.Гантулга нарын зарим гишүүдийн болчимгүй үйлдэл нөлөөлсөн болов уу?

-Манайхан намын бүтэц мөнгөний хүчин зүйлд илүү ач холбогдол өгөөд ард олны итгэл хүлээх гэдэг хүний хүчин зүйлийг үл тоосноос ийм үр дүн гарлаа гэж болно. 2016 оны УИХ-ын сонгуульд бие даагч Ц.Даваасүрэн бид хоёроос гадна МАХН-аас Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан нар МАН-тай хамтарч сонгуульд орсон нь намын гишүүн биш иргэдийг “МАН нам нь арай дээр юм уу” гэсэн сонголтыг хийхэд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлсөн. Гэтэл сонгуулийн дараа анхны шийдвэрээсээ эхлээд л иргэдийн итгэсэн амлалтаасаа ухарч эхэлсэн. Ялангуяа мэргэжлийн бус, хөрөнгө мөнгөтөй холбогдсон хүмүүсийг Засгийн газарт оруулсан нь саяын сонгуульд гол сөргөөр нөлөөлсөн “60 тэрбумын бичлэг”-ийг үнэн юм биш үү гэсэн бодлыг олон нийтэд төрүүлсэн. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр гол сенсаациудын нэг яах аргагүй байсан. Харин энэ бичлэгийг эвлүүлэг мөн эсэхийг шийдэж байж дараагийн сонгуульд орох ёстой юм билээ. Энэ заваан асуудлаас манай нам салах хэрэгтэй. Д.Гантулга гишүүний асуудлыг ёстой мэдэхгүй юм. Сонгуулийн үеэр даарин дээр нь давс үрнэ гэгчээр шоу болгосон байж ч мэднэ.

-МАН-ын Бага хурлын гишүүн Ч.Ганхуяг уриалга гаргаж намаа шинэчлэх талаар дуугарах болсон. Танай нам шинэчлэгдэх үү. Намын шинэчлэлээ яг юунаас эхлэх ёстой вэ. Намын даргаас уу?

-Тэр Ч.Ганхуяг гэх хүн 2012 оны сонгуульд нам удирдаж орон даяар ялагдал хүлээсэн багт багтаж байсан санагдаж байна. Энэ хүний санаа гэхээсээ түүний цаана байгаа багийн хүсэл, илэрхийлэл болов уу. Тэднийг харин олон нийт мартаагүй байгаа биз. Одоо нам, олон нийтийн нам болж шинэчлэгдэх хэрэгтэй. Түүнээс биш олигархи, оффшорчдын хоргодох газар байж болохгүй. МАН нэг үеэ бодоход гишүүд нь бодол санаагаа чөлөөтэй илэрхийлдэг нээлттэй нам болсон шүү дээ. Нам шинэчлэх гэдэг үг түүхийн бүх л цаг үед байсан зүйл. Алив зүйл шинэчлэгдэж байж оршин тогтнох нь байгаль-нийгмийн мөнхийн хууль. Гэхдээ тэр намаа шинэчилнэ гэж хашхираад байгаа хүмүүс ямар зорилготой гэдэг л гол асуудал. Шинэчлэх хүмүүс нь мөн үү, биш үү гээд олон асуудал гарна.

-Мөн намын даргыг тойрсон хэсэг бүлэг хүмүүс намын даргад үнэн зөв мэдээлэл өгөхгүй, вакуумжуулсан гэх юм. Эрхбиш гишүүдийнхээ санаа оноог сонсож зөвлөгөө авсан байлгүй дээ?

-Гэрэл тойрч эрвээхэй, шавж эргэлддэгийн адил эрх мэдэл бүхий намын даргыг тойрон хүрээлэгчид битүү шавж, уг хүний алсыг харах мэлмийг харанхуйлдаг учир дутагдал бий шүү. Харин миний хувьд 100 жилийн түүхтэй Сүхбаатар, Чойбалсангийн Ардын намаа жинхэнэ олон түмнээ гэсэн Ард түмний нам байгаасай гэж бодохоос хэсэг бүлэг хүмүүсийн эрх ашгийн нам байхыг хүлээн зөвшөөрөхгүй.

-Таныг Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар МАХН-аас нэр дэвшсэн С.Ганбаатарыг дэмжиж ажилласан гээд байх юм. Сурталчилгааны нээлт Дорнодод болоход таныг ирсэнгүй гээд байсан л даа?

-С.Ганбаатартай өнгөрсөн дөрвөн жилд бие даагч гишүүн гэдэг утгаараа бид санаа зорилго нэгтэй хамт ажиллаж байлаа. Нөхрийн хувьд, эр хүмүүсийн харьцаа хэвээрээ. Харин улс төрийн зам мөрийн хувьд салцгаасан. Яаж дэмжсэнийг хэлсэн, сонссон хүнээсээ сайн асуувал зүгээр болов уу. Мэдэхгүй байна. Сурталчилгааны нээлт Дорнодоос эхлэхийг намын сонгуулийн тухайн үеийн нууц байсан юм байлгүй надад хэлээгүй. Тэгээд ч бидний хэсэг гишүүд гадаадад томилолттой байхгүй байсан.

-МАН дотор хотын фракц буюу М.Энхболдынхныг улс төрөөс холдуулах ажил эхэлсэн гэх юм. Нэг үгээр хэлбэл МАН доторх фракцийн тэмцэл ил гарч эхлэв үү дээ. Та ямар бодолтой яваа бол?

-Ардчилсан нам өнгөрсөн жилүүдэд таван фракцтай гээд зарладаг байлаа. Харин манай намд албан ёсны тийм фракц гэж байхгүй. Харин хүмүүсийн эрүүл шүүмжлэл дүгнэлт бол байнаа байна. Намын шинэчлэлд бодол, зорилгоо нэгтгэж, хамтрах асуудал гарна байх шүү.

–МОНГОЛЫН БУРХАН ШАШИНТНЫ ТӨВ, ГАНДАНТЭГЧИНЛЭН ХИЙДИЙН ТЭРГҮҮН ХАМБА Д.ЧОЙЖАМЦТАЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГА-

---

НЭГ. БУРХАНЫ ШАШИНБОЛ ЖАРГАЛЫНТУХАЙ СУРГААЛ

-Яриа эхлэхийн өмнө нэг юм тохирох уу?

-За, юу юм бол доо?

-Та бид хоёрын яриа хүүхдийн хүмүүжлээс цөмийн зэвсэг, ариун цэврийн үзлэг, ер нь юу руу ч орсон бурханы шашинтай холбогдоно.

-За тэгж таарна.

-Тийм болохоор жирийн бид бүхэн цөмийн зэвсэг, ариун цэвэр мэтийг ярихдаа хэрэглэдэг энгийн үг хэллэгээр хариулт өгөөрэй гэж танаас хүсэх байна.

-Тэгэлгүй яах вэ. Угаасаа бурханы шашин чинь олон түмэнд л зориулагдсан, жирийн хүнээс төгс гэгээрэгч, нүгэлтнээс буянтан болох зам мөрийн сургаал хөтөлбөрийн цогцлол шүү дээ.

-Бурханы сургаал юуны тухай өгүүлдэг талаар асуух нь ухаалаг биш гэдгийг ойлгож байна. Мэдээж нигүүлсэнгүй сэтгэл, энэрлийн тухай сургаал гэж бид хардаг. гэхдээ л ингэж асуумаар санагдаад байна.

-Ингэж асууж бололгүй яах вэ, асуух ч цаг мөн. Яагаад нигүүлсэх хэрэгтэй, энэрэх учиртай байгаагийн цаад учир шалтгаанаас яриагаа эхэлье л дээ. Ухаант хүмүүний амьдралын зорилго нь жаргалтай амьдрах явдал билээ. Харин жаргалтай амьдрахын тулд жаргал гэж юу болохыг таньсан, түүндээ хүрэх зөв арга замыг олсон байх учиртай. Түүнчлэн жаргалаас хагацуулагч зовлон гэж юу болох, түүнээс зайлсхийх арга учрыг мэдэх хэрэгтэй болно. Энгийнээр хэлэхэд, хорвоогийн амьтны хүслэн болсон аз жаргал гэж юу болохыг Таних, түүнд хүрэхийн тулд зовлонгоос гэтлэх, улмаар төгс гэгээрэлд хүрэх зам мөрийн тухай сургаал гэж Бурханы шашныг ойлгож болно.

Чи жаргамаар байгаа юм чинь бусад ч бас тэгмээр байгаа. Та зовлонгоос салахыг эрмэлзэж байгаа шиг хорвоогийн олон амьтан гачаал бэрхшээлээсээ гармаар байгаа. Чи бие хэл сэтгэлээрээ төгөлдөршиж, хамаг бүгдийг нигүүлсэн хайрлахын хэрээр өөрөө бусдын хайр энэрэлд багтана. Бурханы шашин гэдэг бол зөвхөн зөвшөөрөөд, дагавал болчих үзэл суртал огт биш. Гэгээрэлд хүрэх замнал, хүний сэтгэлийг төгс төгөлдөр болгох тодорхой дэс дараа, шат эрэмбийг агуулсан хөтөлбөр юм.

-Загалмайн шашинтан хүнд библи хэмээх ариун судар буй. үүнийг л уншаад шүтээд явахад болдог. Харин бурханы шашин болохоор боть ботиороо тавиур дүүрэн, сан дүүрэн судар байх юм. Буддист болохыг хүссэн хүнд энэ бүхнийг хараад шантармаар байх юм биш үү?

-Бурханы шашин товчхондоо хүрвэл товч. Бурхан багш “итгэл бишрэл”,“үйлийн үр” гэдгийг зөвшөөрч байгаа бол бурханы шашинтан болох тухай сургадаг. Харин үйл гэж юу болохоос эхлээд үр нь яаж гардаг хүртэл, сэтгэлийн гэм нисванис хэмээгчээс эхлээд түүнийг яаж дарахыг ойлгуултал, зөв сэтгэл төлөвшүүлэх арга барилаас эхлээд гэгээрэлд дөтлөх хүрэх замын хөтөлбөрийг хүртэл олон аймаг савыг багтаасан мэдлэг дадлагын их ертөнцийг багтаахад дэлхий дүүрэн ном бичсэн ч хүрэлцэхгүй шүү дээ. Зовлон гэж юу болохыг таниад, түүний шалтгааныг олоод, түүнээс гарах учиртайг ухаараад, гаргах арга замаар нь замнах ийм дөрвөн үнэний чанадад нэг номоор, нэг курс дамжаагаар хүрчих аргагүй. Мэдлэгт хүрэхэд хугацаа орно, мэдлэг нь дадал болоход бас хугацаа орно. Ийм болохоор бурханы шашны номыг нялх багаасаа эхлээд насан турш үзэж судлаад ч дуусгаж, эцсийн шатанд хүргэж бардаггүй. Энд хуврагийн замналаар явах тухай ярьж байгаа шүү дээ. Шинжлэх ухааныг бүгдийг нь ганц номонд багтаагаад бүрэн мэдээд авахаа байг гэхэд дунд сургуульд үзэж мэдвэл зохих зүйлийг ч нэг ботид чихэж ойлгуулах аргагүй. Тийм болоод хүүхдүүд 10 гаруй жил дунд сургуульд сурч байж дундаж иргэний боловсролын дундаж шатыг дүүргэдэг биз дээ. Харин Бурханы шашныг ойлгох, судалж эхлэхэд дөхөм болох номууд “Бодь мөрийн зэрэг” , “Гэгээрлийн зам мөрийн тухай сургаал” зэргээс эхлээд бишгүй байдаг.

-Тэгвэл лам болж амьдралаа зориулаад ч чинадад нь хүрдэггүй номын үр шимийг гэр орноо тэжээх, үр хүүхдээ өсгөхийн хажуугаар ухаарч ойлгох аргагүй юм биш үү?

-Юмыг ингэж харвал хуврагууд л гэгээрээд бусад нь угаасаа зовох тавилантайгаар мунхагийн харанхуйд үлдэх учиртай гэсэн шиг төөрөгдөл болно. Хүн болгон жаргах хүсэлтэй бөгөөд жаргах эрхтэй. Жаргахын тулд бие, хэл, сэтгэлээ ариусгаж буянтай сайн үйлийг бүтээх учиртай. Зөв сайн үйл буюу буян үйлдэхийн хэрээр түүний сайн үр боловсорч, хүсээд байгаа аз жаргал чинь ирнэ. Тэгэхээр өнөө “Хүүхдийн хүмүүжил бүх нийтийн үйлс” гэлээ гэдэг шиг буддизм бол амьд бүгдийн үйл хэрэг. Тийм учраас бурханы шашинтнууд “Эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд” хэмээн зорилгоо тодорхойлдог юм байна гэж ойлгож болно.

Харин тодорхой бүлэг хүн эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтны тусын тулд энэ насаа зориулахаар хувраг болдог. Бичиг үсэг сурах нь доктор болох хүнд ч хэрэгтэй, жолооч болох хүнд ч хэрэгтэй байдаг. Бурханы шашныг ингэж ойлгож болно.

-Бурханы шашин шүтэхэд баахан түвэг уддаг шашин юмуу гэсэн ойлголт байна. Үнэхээр ч “Нөхөр Буддад илтгэх нь. Миний бие өнөөдрөөс эхлээд танай талд орлоо” гэхээр л болчихгүй. Чи эхлээд үйлийн үрийг ойлго, дараа сэтгэлээ номхотго… гэх мэтээр ахиад явчихдаг явдал бас байна аа.

-Дээр ярьсан. Үр яах гэж байна вэ, ургаж цэцэглэхийн тулд. Оюун ухаан яах гэж байна вэ, ухааран гэгээрэхийн тулд. Оюун ухаантай төрсөн атлаа төөрөгдлийн мананд явсаар үхвэл үр болж бүрэлдсэн атлаа ургах цэцэглэхээ үзэлгүй шувуунд идүүлэхтэй адил юм.

-Юуны өмнө Буддын шашин мэдлэгээр дамжсан итгэл үнэмшил дээр суурилсан шашин гэдгийг хэлмээр байна. Шүтлэгтэй байхад боловсрол мэдлэг чухал. Бурханы шашин мухар сүсэгтэй байхыг буруушаадаг. Бурханы номыг ухаарах, үнэнд хүрэх хамгийн сайн арга бол эргэлзээ гэж сургадаг. Нэг талд “Миний үгийг дагахгүй бол баларна” гэж номлож байхад “Миний сургаалыг эргэлзээгээр шалган бататгаж бай” гэх бурханы сургаал энэ талд байна.

Яаж ч бодсон бурханы ариун сургаалыг бишрэн дагах нь буян мөн. Буян учраас сайн үр гарна. Гэвч Бурханы шашинтан байх нь түүнд хамаг юмаа даатгаад, өмгөөлөл хамгаалалд нь багтаад явахаас хамаагүй дээгүүр утгатай. Түүний сургаалыг ойлгож, явсан замнал, заасан замыг нь дагасаар төгс гэгээрэлд хүрч орчлонгийн зовлонгоос ангижрах тухайд болж буй яриа юм. Баян хүн өөрийгөө дагасан, зарагдсан улсаа тэтгэн, амь зуулга залгуулах нэг утгатай. Харин өөрийг нь дагасан улсад аж төрөх ухаан зааж, өөр шиг нь дутагдах гачигдахын зовлонгүй болгоод байна гэвэл бас өөр. Баахан болхи жишээ л боллоо, гэхдээ иймэрхүү маягаар гэгээрлийн замыг бүдүүвчилж бас болно.

ХОЁР. “ДЭЭР”-ЭЭС ЗУРСАН ТАВИЛАН ГЭЖ БАЙДАГГҮЙ

-Хувь тавилан, заяа зураг гэдэг ойлголт тэгэхээр их сонин болоод ирж байна.

-Зовох жаргах нь чиний урьд өмнийн сайн ба муу үйлийн үр боловсорсны дүн гэж Бурханы номд сургадаг. Тийм учраас дээрээс, ямар нэг дээд хүчнээс зурагдсан хувь тавилан гэж байхгүй. Харин чи өөрөө хувь тавилангийнхаа зохиогч, заяа төөргийнхөө зураач нь юм. Ингээд үзэхээр хүний хувь тавиланд нөлөөлдөг, дээрээс чиглүүлдэг “бүтээгч эзэн” байхгүй болохыг бурханы сургаал хэлдэг. Чи жаргаж байгаа нь хэн нэгний шид нөлөө бус урьд өмнө хийсэн сайн үйлийн чинь үр. Иймд өөрөөрөө бахархахын сацуу сайн үйлд улам шамд. Зовж байгаа нь дээд хүчний шийтгэл, хэн нэгний хорлол бус чиний үйлдсэн нүгэлт үйлийн үр боловсорсон хэрэг. Иймд бусдыг буруутгахын оронд үнэнийг ухааран сэхээрч, зовлонгоос салах, жаргал болж боловсрох сайн үйлийн үрийг соёолуулах учиртай.

-Ингээд бодохоор улс үндэстний хувь тавилан гэдэг нь иргэдийн үйлийн үрийн нийлбэр юм уу гэж бодогдож байна.

-Тэгж үзэж болно. Наанадаж л бурханы шашинтай, түүнийг номлох лам хуврагтай, буяныг цэцэглүүлэхийн төлөөх өглөгийн эзэнтэй газар төрөхүйц буян үйлдсэн болоод л бид энд төрөл олсон хэрэг. Шашин номоо түймэрдэж, багш хуврагуудаа хөнөөсөн харанхуй үеийн ард гарч, шашин суртал сэргэсэн ардчилалтай золголоо. Эрх чөлөөнд хүрэх нь ховор сайхан боломж бөгөөд түүнийг хайрлаж, энхрийлэх учиртай гэж гэгээн мэргэд сургасан. Шива Лха гэгээн “Эрх чөлөө олдохын цагт түүнийг энхрийлэн хамгаалаарай. Эрх чөлөөгөө хамгаалж чадахгүй бол нүгэл хилэнц, зовлонд унана” гэж сурган айлдсан байдаг юм. Ардчилал, эрх чөлөөг тогтоож эдлэхийн тулд хичээх, зүтгэх учиртай. Өнөөгийн дэлхийд эрх чөлөөтэй байх боломж олдоод байхад түүнийг тогтоож чадахгүйн жишээ олон харагдаж байх юм.

-Эрх чөлөөгөө яаж хамгаалах вэ гэсэн асуултад хүн бүр л нэг хариу хэлэх байх. Харин бурханы шашны үүднээс харвал ямар санаа бууж байна.

-Сэтгэлээ хянах нь эрх чөлөөгөө хамгаалах суурь болно. Сэтгэлд боловсорсон бүхэн хэл, биеэр дамжин хэрэгждэг. Жишээлэхэд, хүн сэтгэл санаа буруутаад эхлэхээр биеэ авч яваа байдал, харц нь нэг биш болоод ирнэ. Тэр хэрээрээ бусдын хүндлэл хүлээх аргагүй, хүлээн зөвшөөрөгдөхөд амаргүй нэгэн болж эхэлнэ. Цаашлаад дүр төрх нь нийтийн зэвүүцэл, дургүйцлийг төрүүлээд эхэлдэг. Улмаар үг хэл буруутаад ирдэг. Хүнд “Чи яадаг хулгайч вэ” гэж хэлж байгаа хүний өөдөөс сайхан үг хэлэх аргагүй. “Та сайхан зусч байна уу” гэсэн мэнд яавч гарахгүй. Харин уур цухал шингэсэн “Хуц, чамд ямар хамаатай юм бэ” гэхчлэнгийн үг л гарна. Ингээд хүмүүсийн сэтгэл харилцан самуурч хэрэлдээд ирэхээр амар тайван амьдрал алга болно. Амар тайван амьдралыг дагаад эрх чөлөө алга болно. Оронд нь бие, хэл, сэтгэлээрээ эвдрэн, догширсон ааштай хүмүүст л таарсан тийм орчин бүрэлдэнэ.

-Там, диваажин гэдэг ойлголт олон шашинд оршиж, суртал ухуулгынх нь гол хэрэгслэл болж ирсэн. төр нь хууль зөрчвөл шоронд хийхээр далайлгаж, шашин нь нүгэл үйлдвэл тамд унахаар айлгадаг.

-Мөрөөрөө явсан хүнийг эрлэгийн элч ирээд чирч аваачаад тамд хийчихдэг юм биш. Тамыг бид өөрснөө бүтээж, түүндээ унадаг. Заримдаа, нүдэн дээр сайн сайхан элбэг хангалуун амьдарч байсан айл гэнэт өөрчлөгдөөд эхлэх нь байдаг даа. Эхлээд эцэг эхийнх нь зан авир сонин болно. Энэ нь сэтгэлд гарсан хувирлын үр шүү дээ. Гэрийн эзэн гэнэт архи уугаад эхэлдэг ч юмуу, эхнэр нь арай л биш болоод явчихна. Улмаар амьдралын хэмнэл өөрчлөгдөж мөнгө цаасаар гачигдана. Хүүхэд нь сургууль дээрээ юунаас юм болж гадуурхагдан тэнэмэл золбин болно. Улмаар траншейны зуугуулуудтай нийлнэ. Гэнэт гэрийн эзэн хүнд өвчинд нэрвэгдэж улмаар нийгмийн ёроолд хаягдана. Там гэж энэ л биз дээ. Зөв сайхан үйлийн үрээр нүдэн дээр цэцэглээд амьдрал нь сайхан болоод хүссэн унаа тэргээ хөлөглөөд, үр хүүхэд сайн сайхан сургуульд ном үзэж, баяр дээр нь баяр нэмээд, дээр нь олны ам ч зөв гэж жигтэйхэн явж байгаа айл бас л бишгүй. Диваажин ингэж л сайн үйлийн үрээр бүрдэж байгаа юм биш үү?

-Бурханы шашны дайснууд гэж хэн бэ, тэднийг хэрхэн дарах вэ?

-Бурханы шашны дайсан бол нисванис. Эд бол ямар нэг улс үндэстэн, өөр шашинтны нэр биш. Харин хүний сэтгэлийг хорлож байдаг, зовлонгийн шалтгаан болж өгдөг хүчин зүйлсүүдийн нэр. Сэтгэлдээ байгаа нисванисын хорлолыг дарж чадаагүйн гайгаар л буруу зам мөрт орж, алдаатай суртлыг даган, аврал гэгээрлийн замаас төөрдөг. Дайсан гадаа биш дотор сэтгэлд бий гэж сургадгийн учир энэ. Бурханы сургаал зөвхөн өөрийгөө шүтсэн, дагасан улсыг аврахын тулд бус “эх болсон зургаан зүйл хамаг амьтан” хэмээх нэршилд багтаан амьд бүгдийг авран зөв зам мөрт хөдлөх нь бурхан шашны зорилго гэж үздэг.

-Бурханы шашин болбоос амьдралын идэвхгүй зарчим баримталдаг учраас хөгжлийн тушаа болдог. Харин өрнөдийн орнууд христосын шашинтай учраас хөгжсөн. таны олонтаа сонссон байж болох мөрүүд байгаа биз?

-Тиймээ ингэж их сурталчилдаг байсан. Энэ нь ХХ зууны гучаад онд шашин, бурханаа сүйтгэснээс хойшхи үед өрнөдөд боловсрол эзэмшсэн, христосын шашны эсрэг атеизм үзсэн, бурханы шашныг огт мэдэхгүй хүмүүсийн гаргасан яриа, ойлголт. Удаах нь яалт ч үгүй өөрийн шашнаа сурталчлах ажлын хэсэг. Үнэн хэрэгтээ Христийн шашин л шинжлэх ухааны танин мэдэхүйтэй зөрчилдөж байснаас биш буддын шашин тэгээгүй. Буддын шашны судлагдахуун нь ертөнцийн үүсэл гарлын тухай сургаал хийгээд ерөөс байгалийн шинжлэл биш. Бурханы шашин хүний сэтгэлийн тухай, зөв амьдралын тухай номлол сургаал. Тийм учраас дэлхий бөөрөнхий байх нь, нар явдаггүй дэлхий эргэдэг тогтоцтой нь, орчлонгийн гүнд хар нүхтэй эсэх нь Буддын сургаалыг хөндөхгүй, хор болохгүй, зөрчилдөхгүй. Харин ч XVIII зууныг хүртэл харанхуй бүдүүлэг, ядуу зүдүү явсан Европт шинжлэх ухаан ялалт байгуулснаар хөгжил дэвшлийн үүд нээгдсэн юм шүү.

ГУРАВ. АЛИВ ҮНДЭСТНИЙ БУСДААС ЯЛГАРАХ НҮҮР ЦАРАЙ НЬ ШАШИН, УЛАМЖЛАЛ БАЙДАГ

-Дэлхий даяараа ижилсэж байгаа өнөө үед улс үндэстний ялгарах нүүр царай нь уламжлалт шүтлэгээс үүдэлтэй үндэсний ёс заншил л боллоо, мөн үү?

-Бид наанадаж 300 жил, цаанадаж хоёр мянган жил бурханы шашинтай амьдарсан. Монгол хүний ертөнцийг үзэх үзэл, зан заншил, ааш аягт Бурханы шашин нэвт шингээстэй байдаг. Хорвоод мэндлэх шинэ хүнийг угтахаас эхлээд айл гэр болж голомтоо бадраах хүртэл, өвөг дээдсээ үдэх, уламжлалт шинэ оноо ёслохоос өгсүүлээд найр наадам хийх дэг ёсыг оруулаад бурханы шашны бэлгэдэл, итгэл бишрэл шингээстэй. Хүүхдийг эхийн хэвлийд олдохоос эхлэн хорвоод ирсэн насыг нь тоолж, одоогийнхоор бол сурлага, хүмүүжлийн ажлыг нь эхлүүлдэг. Хэвлийдээ үр тээж яваа эх нь муу юм бодохгүй, муухай үзэгдэл харахгүй, сэтгэл төвшин, баяр баясгалантай байж байгаад амаржих учиртай. Орчин тойрныхон нь ч гэсэн ийм үүрэг хариуцлагыг хуваалцана. Өнөөгийн хөгжингүй орнууд саяхнаас үүнийг ойлгож хэрэгжүүлэх болж. Төрсөн хүүхдийг угаах, нэр өгөх бүгд утга учиртай. Нэр өгөхөд хэдэн зүйлийг анхаардаг. Юуны өмнө эцгийн нэр, овогтой хоршихуйц дуудлага үетэй байх. Ухаандаа, Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж гэхэд маш нийцтэй хэлэгдэж байгаа биз. Түүнчлэн гарсан гариг өдөртэй уялдуулан нэрлэдэг. Өвчин ороодог, хүүхэд тогтдоггүй айлд мэндэлсэн бол тохиолдож болох аюул заналаас зайлсхийсэн нэр өгөх нь бий. Хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх нь хүний үлдсэн амьдралын хэрэг. Өтлөх насны аз жаргалын утга нь үр хүүхэд сайн сайхан явахад байдаг. Иймд хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх нь маргаашийнхаа аз жаргалын үрийг тарьж байгаа хэрэг. Андашгүй дээ, сайхан дээл хувцас өмсөөд, инээд хөөр дүүрэн яваа ахмадуудтай уулзахад үр хүүхдээ сайн өсгөж хүмүүжүүлсэн, тэднийхээ сайн яваагаар бахархсан улс байдаг. Гундуухан яваа, хүнтэй уулзахаас бэргэсэн хөгшчүүлийг асуухад хүүхэд нь өрд орж байрыг нь зараад үрчихсэн, архинд ороод хамаг юмаа зараад уучихсан, тэднийгээ олигтой хүмүүжүүлээгүйн горыг амссан хөөрхийс харагддаг. Хүүхдээ муу хүн болгоё гэж хэн бодох билээ, гагцхүү түүнд тавих анхаарлаа цалгардуулсан, үр хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн үүргээ дутуу ухамсарлаж зөнд нь орхисны л үр шүү дээ.

-Нүүдэлчин айлын хөвүүд охид гэрлэх уламжлалт ёсон тодорхой байдаг. Харин хот сууриныхан өрнөдийн ёсоор хуримлаж байна. Энэ шинэчлэл хувиралд буддистууд хэрхэн өөрийн онцлогоо хадгалан зохицох ёстой юм бол?

-Амьдрал бол үргэлж баяжин шинэчлэгдэж байдаг зүйл. Хорвоогийн агшин зуур хувиран өөрчлөгдөж байдаг тэр чанарыг л бурханы шашин голлон хэлж өгдөг юм. Уудам тавиу нутагтаа цөөхүүлээ, цаг зав ихтэй амьдран сууж байхад хэвшин тогтсон зарим ёс зан үйл хотшин суурьшсан өнөөгийн амьдрал шинэчлэл нэхэх нь зүй тогтолтой зүйл. Жишээлэхэд, цай сүүнийхээ дээжийг тэнгэр хангайдаа өргөх нь өвөг дээдсийн ариун ёс мөн. Гэхдээ орон сууцныхаа цонхоор шанага шанагаар өргөл цацал үйлдэх нь гудамж талбай бохирлохоос эхлээд хүний толгой руу юм асгах, машин тэргийг нь муухай болгох сөрөг үр дагавартай. Хичнээн сайхан үйл гэж бодож хийлээ ч бусдыг уурлуулж, хүнийг хохироож үйлдвэл юуны буян байх билээ. Жишээлэхэд, манайх дээжүүдээ жижигхэн данханд хурааж байдаг сүүлхэнд нь гадаа, хээр өргөдөг юм. Гол нь хоол цайныхаа дээжийг тэнгэр хангай байгаль дэлхийдээ өргөх сэтгэл байгаа болохоор болоод явчихна. Манай хийдэд хуримын ёслол хийсэн хосууд ирж ёсолдог сайхан заншил бий болоод байна. Энэ нь өвөг дээдсийн шүтээн, зан заншилд хүндэтгэл илэрхийлж байгаа сайхан хэрэг. Дэмжин зохион байгуулах учиртай гэж үзэж байгаа. Хуримыг бид эхлээд Жанрайсиг дуганд ёслуулж үзсэн. Зун болоод байвч хүйтний улиралд халаалгагүй учраас бэрх юм билээ. Одоо тэргүүн хамбын өрөөнд хийж байгаа. Өрөөний хэмжээнд захирагдаад хүргэн, бэрийн талын голлох цөөн хэдэн зочныг оруулдаг. Тэдний өөрсдөө сонгож авсан, эсвэл бидний зүгээс гэрлэгсдийн жил, гаригийг шинжин санал болгосон гэр бүлийн шүтээн бурханыг аравнайлан гардуулдаг. Мөн эхнэр нөхөр, улмаар эцэг эх, эмээ өвөө болох ариун барилдлагын учир, үүрэг хариуцлагыг сурган хэлж, ерөөл бэлгэдлийн шинжтэй ёслол үйлддэг болсон. Энэ улам өргөжих байх.

-Хурим хийхэд тохиромжтой өдөр ховор болтой. Зарим ховор сайн өдрөөр Хуримын ордонд 24 цагийн турш ёслол болох нь бий юм гэсэн.

-Өдөр судрын хувьд бол цөөхөн хэдэн өдөр манайхны ой санамжид үлдсэнтэй холбоотой. Шашин бурхан хориотой, өдөр судар харуулбал үзсэн үзүүлсэн хоёр хэрэгт ордог хатуу бэрх үед хүмүүс нийтээрээ мэддэг хэдхэн “хурим хийхэд сайн” өдөр байсны нэг нь намрын дунд сарын 17 юм. Тэрнээс биш сайн өдөр олон, аргагүйдсэн үед хийх засал нь буй. Гагцхүү манай зурхайчид хамтарч нэгдсэн ойлголтод хүрэх замаар шийдэх асуудал олон байгаагийн нэг нь. Өвөг дээдсээ нутаглуулахдаа булшлах, хайлуулах, агаарт хайлуулан өргөх ёсууд уламжилж ирсний дотроос ил тавихыг шүүмжлэх нь их болж. Уул нь амьдралынхаа сүүлчийн мөчид газар дэлхийг ухаж төнхөхгүй байх хүсэл, бие махбодио араатанд хаяж өлийг дарснаар юун түрүүн амьтан цатгах, улмаар түүнд идүүлэх ээлжтэй байсан нэг амьтныг аварч буян үйлдэх утгатай эд л дээ. Өнөөдөр шүүмжлэл нэлээн дагуулж байгаа. Гэхдээ зарим хөгшчүүл өөрснөө ингэж нутаглуулахыг гэрээслэдэг учраас амаргүй байдаг юм билээ.

-Монгол хүний баатарлаг дайчин чанарыг сэргээх цаг боллоо гэж уриалах боллоо. Ноомой дорой болгосны буруутан нь… гээд орхихоор та тэртэй тэргүй гүйцээн ойлгоно. Би ч “амаар үйлдэх” нүглээс зайлах ач холбогдолтой юм.

-Тиймээ, социализмын үед буддын шашныхаа мөн чанарыг ойлгоогүй хүмүүсийн гаргасан суртал нэвтрүүлгийн үг ярианы хэсэг байна. Гол хариулт нь бидний өмнөх ярианд гарсан. Харин орхигдсон санааг үргэлжлүүлэн ярихад, амьдрал үргэлж сайжирч, хорвоогийн олон амьтан орчлонгийн хүрдээс аврагдах, гэгээрэх боломж руу улам бүр дөтөлсөөр байгаа цаг юм, өнөөдөр. Ямар ч үндэстэн түүх судраараа бахархалгүй л яахав. Гэхдээ дайнч түрэмгий явсан үеэ ид бах болгож, тийм араншингаа сэргээх юм ярьж байх юм. Гэтэл цагийн юм цагтаа л байдаг. Олон зууны тэртээд цэрэг зэвсгээр гайхуулж явахад тийм араншин зохидог байсан биз, харин өнөөдөр үгүй. Хоёр хэт их гүрний дунд хоёр сая гаруйхан тоотой монголчууд догшин түрэмгий байгаад амьтны дургүй хүргэхээс өөр юунд хүрэх вэ. Харин амьтны эвийг олж, бодолтой амьдарч байж ардчилал, тусгаар тогтнолоо үргэлжлүүлэн хамгаалах цаг. Зөөлөн нь хатуугаа идэж, ус чулуугаа элээдэг гэж өвөг дээдэс сургасан. Нэг сагсуу бодлогогүй хүний хийсэн үйлдлийн балгаар мөрөөрөө яваа өч төчнөөн гэмгүй монгол хүн хохирч үлддэг нь бишгүй. Эх оронч үзэл гэдэг бол хаана ч явсан үндэстнийхээ нэр төрийг бодож, миний хийсэн бодлогогүй явдлын балгаар миний араас яваа монгол ах дүү минь хэлмэгдэн хохирох вий гэж сэрэмжлэн явахын нэр юм байгаа биз дээ. Ардчиллын зарчимд “Нэг хүний эрх чөлөө бусдын эрх чөлөөгөөр хязгаарлагдана” гэж сургадаг даа.

-Монголыг монгол болгож харуулдаг бас нэг зүйл наадам, цагаан сар хоёр байна. Даяаршиж ижилссэн энэ цаг үед биднийг “Энэ бол монголчууд” гэж ялгаруулдаг. Наадмын өдөр цөмөөрөө монгол дээлээ өмсөөд, наадмын хуушуураа идэх үнэхээр сайхан.

-Тиймээ, цагаан сар, наадам хоёр монгол хүнийг монгол харагдуулдаг. Хуучин оны сүүлийн өдрүүд их учиртай. Өвлийн адаг сарын 29-н гэхэд өр ширээ барагдуулж, үнс тоосноосоо салж, харин битүүнд ам зөрсөн улстайгаа хөөрөг зөрүүлэн цайруулж, эв найраа сэргээдэг. Бид “талархлын өдөр” гэж гадаадынхныг дууриан тэмдэглэж байна. Муухай гэх гэсэн биш. Харин өвлийн адаг сарын битүүнийг “бие биенээ уучлах”, “гэмээ цайруулах” үндэсний өдөр болгож яагаад болохгүй гэж. Ийм өдөртэй байх нь гэмээ цайруулах, нэгийгээ уучлах гээд завдаж чадахгүй яваа улсад сайхан боломж шалтаг болж өгнө. Ингэснээрээ хуучин жилийн сайн, муу бүхнийг хуучин онд нь үлдээж байгаа хэрэг. Тэгээд шинийн нэгэнд аж төрлөө цоо шинээр, улам сайхнаар эхэлнэ. Мөрөө шинээр гаргаж байгаа нь ийм учиртай, гэм алдаа, элдэв бүхнээ хуучин ондоо үлдээгээд амьдралаа шинээр эхлэн анхны ариун мөрөө гаргах бэлгэдэл шүү дээ.

-Тасарсан бүхэн эргэн залгалдахад гардаг завсар зааг, уяа холбооны зөрүүг бид 1990 оноос хойш хангалттай амслаа. Энэ үе бол тасарсан шүтлэг, тасалдсан зах зээл, тасалдаж орхисон зүй ёсны хөгжлийн замтайгаа эргэн залгагдах үе байсан.

-Бид урагшилж байна. Шашин номоос нь салгаад хаячихсан ард түмэн яаж төөрөх, будилах ёстой вэ, бид түүнийг л дайрч байна. Өнөөгийн лам хувраг, сүм хийдийг хориод жилийн өмнөхтэй зүйрлэшгүй болсон. Сүсэгтнүүд ч мөн адил. Гадаад хэлээр болоод төрөлх хэлээр гарч байгаа бурханы ном сургаалыг уншиж судалсан сүсэгтнүүдтэй харьцаж байгаа манай лам хуврагуудын шашны болоод иргэний боловсрол ч хамаагүй ахисан. Хүн ард ч өөр болсон. Бид ерээд онд хогоо үүдэндээ асгаад, гэр доторхоо гоёж эхэлсэн. Гоё тавилгатай гэрээсээ гарах, орохдоо хогон дундуур явдаг байсан. Түүнийгээ анзаарч ухаараад орцоо цэвэрлээд жижүүртэй болоод эхэлсэн. Одоо үүд орчноо хамтаараа тохижуулж, хот маань өнгө зүсээ улам л засаж байна. Бусдын юмыг хайрлаж байж өөрийн юм сайхан болно гэдгийг бид ухаараад явж байна. Жолооч нар бие биедээ ямар найрсаг болж, яарсан нэгэндээ зам тавьж, урдуураа оруулаад өгдөг болж эхэлсэн нь юутай сайхан. Манайхны зарим нь урдуур нь машин орохоор бөөн уур болоод түрүүнд нь гарч байгаад тоормосоглох зэргээр аягладаг нь үнэхээр муухай. Ямар ч учир шалтгаантай яарч явж байж болно оо доо. Зайлуул, эмнэлэгт хэн нэгэн бие нь муудаад эмч нь “Уулзах учиртай хүн байвал одоо дууд” гэснийг дуулаад хагас ухаантай амьтан яарч явж болно. Зовлон хэнийг ч тойрохгүй шүү дээ.

-Шашны хэрэгт төр оролцохоо больсонд таагүй байдаг гэж дуулаад их гайхсан. Ямар учиртай юм бол?

-Шашныг хянаж цагдаж байсан үеийг мөрөөссөн юм бол биш. Ер нь үндэснийхээ шашин мөргөлийг тэтгэх үүднээс төрийн халамж чухал болохыг хэлсэн юм. Энэ нь дотор нь ороод сүм хийдийг хэргийг хөтлөхдөө биш. Сүм хийд оршин тогтноход хөрөнгө хэрэгтэй. Өглөг харамжаас бүрдэж буй сан нь сүм дуганаа өөд татахад , зан үйлийн хэрэгцээг хангахад хүрэлцэж байна уу, үгүй юу гэдгийг харах ёстой. Ингэж чадаагүй сүм хийд харамжаа нэмнэ. Харамж нэмэгдээд сүсэгтний боломжоос давбал тэд сүм хийдээс зайгаа барина. Эцсийн дүндээ шашин сүм хийд хүний сэтгэлийг зөөлрүүлж ариусгах үүргээ биелүүлж чадахгүйд хүрнэ. Тэр хэрээр үндэстний сэтгэл эвдэрч хямрана. Тэгэхээр шашны оршин тогтнол нь яах аргагүй төрийн хэрэг. Тиим учраас Германд гэхэд 10 хувийн татвар авч түүнээ сүм хийдэд зориулдаг байх жишээний.Өнөөдөр хот, ялангуяа нийслэлд байгаа сүм хийд оршин тогтнох хэмжээний өргөл, хандивтай байгаа. Харин хөдөө нутгийн сүм хийдүүд цагаан сараар цуглардаг жаахан харамжаас өөр юмгүй. Тэд хамбын цалин дөчөөд мянга, ламынх хорь гучин мянга орчим гэж надад хэлдэг.

-Та Монгол Улсын ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг баталсан депутатуудын нэг. Хуулийг баталж дуусах ёслолын үеэр яг юу бодогдов?

-Лам хуврагууд ХХ зууны эхний хоёр хувьсгалд оройлж, хамтарч орж тусгаар тогтнолоо сэргээлцсэн. Харин Монголд тогтсон улаан засаг тэднийг хамгийн түрүүн цаазалж, хэлмэгдүүлэн, улс төрийн эрх чөлөөг нь хассан. Харин шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаад гарахад юуны өмнө Монголын лам хуврагууд 1937 онд эрх чөлөөгөө хасуулснаар эхэлсэн харанхуй үе өнгөрснийг мэдэрсэн. Лам хувраг хүн ард түмнийхээ төлөө үг хэлж, улс орныхоо хэрэгт оролцож болдог үе эхэлснийг харж бахадсан даа.

2014.06.06

Антарктид тивийн Ларсений мөсөн тэнгисээс C давхаргын хэсэг тасарч, далайд хөвж эхэлсэн. Энэ талаар ШУТИС-ийн Антарктид судлалын төвийн захирал, доктор Л.Дүгэржавтай ярилцлаа.

---

-Антарктидын Ларсений мөсөн тэнгисээс томоохон хэсэг нь тасарч мөсөн уул болон задгай далайд хөвж эхэлсэн гэх мэдээлэл тарсан. Энэ талаар та монголчуудад мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Цаг агаарын өөрчлөлтөөс болж хүн төрөлхтөн, эх дэлхийгээ хамгаалах тухай бодохгүй бол ойрын ирээдүйд, улам бүр, илүү олон бэрхшээлтэй тулгарах болж байна. Хамгийн ойрын жишээ нь Антарктидын мөсөн тэнгисээс нэг триллион тонн жинтэй, асар том мөсөн уул салсан явдал юм. Энэ бол дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтийн үр дүн бөгөөд баруун Антарктидын мөсөн тэнгисүүд хурдацтай хайлж байгаагийн бодит жишээ. Антарктидын мөсөн давхаргыг А. В. С гэсэн гурван хэсэгт хувааж ангилдаг. А давхаргаас 1990 оны эхэн үед мөсөн уул салж задгай далайд хөвж эхэлсэн байдаг бөгөөд бүхэлдээ хайлж дууссан. Хэдхэн хоногийн өмнө С ангилалд орох мөсөн уул хайлж эхэллээ. Хэмжээгээр 90 гаруй километр урттай асар том мөсөн уул. Тус уул хойд зүг рүү хөдөлж, хөвж байна. Энэ мөсөн уул далайн түвшинг нэмэх бөгөөд үр дүн нь сүйрлийн шинжтэй байх болно. XXI зууны эцэс гэхэд далайн түвшин 60-70 сантиметрээр нэмэгдэнэ гэсэн судалгааны дүн гарсан. Ингэсэн тохиолдолд олон хот тосгод, үйлдвэрийн газрууд, газар тариалангийн талбай усанд живэх болно. Олон сая хүн амьдрах орчин, хоол хүнсний дутагдалд орж дүрвэлтийг үүсгэх эрсдэлийг дагуулах болно гэсэн мэдээллийг аваад байна. Салсан мөсөн уул нь одоо дэлхийн төв хэсэг рүү нүүгээд эхэлчихлээ. 15-20 жилдээ хайлж дуусах байх гэсэн тооцооллыг гаргаж байгаа.

-Мөсөн уул хаагуур хөвж хаа хүрэх бол. Урьдчилсан байдлаар замын зураг гарсан болов уу?

-Ларсений тэнгисээс салсан. Хойд зүг рүүгээ хөдөлсөн. Экваторийг чиглээд далайн урсгалаа дагаж хөвнө. Нэг триллион тонн мөс хайлж далайд нэмэгдэхээр түвшин нь 2-3 сантиметр нэмэгдэнэ гэсэн тооцоолол гарах байх.

-Антарктидын орчны амьдралын хэв шинж, нөхцөл байдал ямар байгаа юм бол?

-Антарктид бол манай дэлхийн хуурай газрын 10 хувь буюу 15 сая хавтгай дөрвөлжин газар нутагтай хуурай газар. Дунджаар 2400 метр мөсөөр хучигдсан байдаг. Эрэг орчмоор нь мөсөн тэнгисүүд бий. Дэлхийн цаг уурын дулаарлын нөлөөгөөр мөсөн уул тасрах болсон. Энэ бол их, бага хэмжээгээр байнга болдог үзэгдэл. Саяын тохиолдол хэмжээний хувьд гэх мэтээр бүхий л үзүүлэлтээрээ асар томд тооцогдож байгаа юм. Голланд улсын газар нутагтай тэнцэх хэмжээний гэхээр ойлгомжтой байх.

-Мөсөн уул тасрахаас өөрөөр ямар өөрчлөлт явагдаж байгаа вэ, Антарктид тивд?

-Антарктидын цаг уурын өөрчлөлт эргээсээ эхлээд нүдэнд шууд харагдахаар болсон. Хуучин 100 хувь мөстэй байсан бол одоо Антарктидын зун эрэг орчмын нийт газар нутгийн 2-3 хувьд нь хуурай газар харагддаг болсон. Төрөл бүрийн хаг өвсний ургалтын хэмжээ нэмэгдсэн, мөсөн уул салсан зэрэг нь гол үзүүлэлт нь болж байгаа. Зөвхөн Антарктидын эргэн тойрны мөсөн тэнгисүүд салж мөсөн уул болоод хайлж эхэлбэл энэ зууны эцэс гэхэд дэлхийн ард түмэнд аюул нүүрлэж, сүйрлийн хэмжээнд хүргэх бодит аюултай.

-Та Монгол Улсаа Антарктидад судалгааны баазтай болгох ажлыг олон жил хөөцөлдөж байгаа. Ажлын явц ямар байгаа вэ. Манайхан тус тивийг судалж эхэлсэн үү?

-2015 оны зургадугаар сард манай орон олон улсын Антарктидын гэрээний 53 дахь гишүүнээр элссэн. Ингэснээрээ бид тус тивд бааз байгуулан судалгаа хийх эрхтэй болсон. Манай бааз байгуулагдаж байгаа. 2015 онд усны инженер буюу судлаач Батмөнх хэмээх доктор залуу явж баазаа барих суурийг хийгээд ирсэн. Өнгөрсөн жил доктор Түвшинбаяр, Баяраа гэх хоёр залуу явсан. Тэд цаг уурын ажиглалтын автомат станц суурилуулсан. Өнөө жил дөрвүүл явах төлөвлөгөөтэй байна. Худалдаж авсан дөрвөн контейнероо суурилуулах ажлыг хийх юм. Ингэснээрээ бид таван хүн амьдарч, судалгаа шинжилгээгээ хийх орчинг бүрдүүлэхийг хичээж байгаа. Дараа жил гэхэд манай бааз хүн хүлээж авах боломжтой болно. Санхүүгийн асуудал хүндрэлтэй ч төсөл бичих, хандив хүсэх замаар босгож байна. Өнөөдрийг хүртэл 10 экспедицэд монголчууд оролцон ажилласан. Өнгөрсөн улиралд Монголоос хамгийн олон хүн Антарктид тивд хөл тавилаа. Хамгийн эхлээд Гангаамаа ууланд авирсан бол бас нэг залуу Болгарийн баазад цаг уурын станц суурилуулалцаад ирлээ. Манай инженер Японы баазад ажиллаад ирсэн.

-Манайхан ямар төрлийн судалгаа хийж байгаа вэ?

-Бид орчныхоо геологийн судалгааг хийгээд дууссан. Газрын гүний цэвдгийн болоод ус, мөсний судалгаа эхлүүлсэн. Ер нь бидэнд даалгаврууд өгөгддөг юм. Манайх Испани, Болгарийн баазын дунд байрладаг. Тэд дангаараа тэр өргөн уудам газарт судалгаа хийнэ гэвэл хүчин чадал нь хүрэлцдэггүй. Тиймээс хоршиж судлах чиглэлээр ажилладаг. Бид өөрийн баазаа тогтмол ажиллуулаад эхэлчихвэл “Глобал цаг уурын өөрчлөлт ба Монгол Улс” гэсэн олон улсын судалгааны ажлын сэдэв батлуулах гэж байгаа. Учир нь юу вэ гэвэл Монгол оронд дэлхийн хойд цэвдгийн хамгийн урд хил байдаг. Цэвдгийн урд хил улам хойшилж Монголын хойд хил рүү шахагдаж байгаа. Тиймдээ ч Монгол орны цөлжилт гэдэг нь Глобал цаг уурын нэг индикатор болж байгаа хэрэг.

-Монголын жирийн иргэд хэзээ Антарктидад хүрч танилцах боломжтой болох вэ?

-Бидний тавьж байгаа хоёр дахь зорилго маань Антарктид тив рүү хийх аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх. Хүмүүс Монголынхоо судалгааны баазад хандив өргөх замаар хамтран ажиллавал бид Монгол хүмүүсийг Антарктид тивтэй танилцуулах боломж байгаа.

Л.МӨНХӨӨ