Month: June 2017

Үргүйдлийн шалтгааны талаар “АСЭ” эмэгтэйчүүдийн эмнэлгийн их эмч Н.Энхтайвантай ярилцлаа.

-Манайхны хувьд үргүйдэлд өртөөд байгаа гол шалтгаан нь юу байна?

-Хэвлийн хөндийн наалдац буюу үрийн хоолой битүүрэх шалтгаан илүүтэй зонхилж байна. Энэ нь манай эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн эрүүл мэнддээ сайн анхаарал хандуулдаггүй, дутуу эмчилдэг, гэр бүлийн төлөвлөлтийн асуудал байхгүй, бэлгийн харилцаанд орох соёл дутмаг буюу бэлэг эрхтэнээ угаах, эрүүл байх, өөрчлөлт гарвал эмэгтэйчүүдийн эмчид үзүүлэх ёстой зэрэг энэ талын мэдлэг дутуу дульмаг байгаатай холбоотой юм.

-Тэгэхээр ямар байдлаар үргүйдэл болсон нь илэрч байна вэ?

-Хосууд жирэмслэлтээс хамгаалах арга огт хэрэглэхгүй нэг жилийн турш тогтмол бэлгийн харьцаанд орж байгаа тохиолдолд жирэмслэхгүй бол үргүйдэл гэж үзнэ. ДЭМБ-ын судалгаагаар эрчүүдийн 30 хувь, эмэгтэйчүүдийн 60 хувь нь үргүйдэлтэй гэсэн байдаг. Харин 10 хувьд нь нөхөр, эхнэр хоёулангаас нь буюу хавсарсан байдлаар үргүйдэл үүссэн байх тохиолдол бий. Мөн дааврын гаралтай үргүйдэл гэж байна. Эр бэлгийн эсийн үйл ажиллагаа алдагдснаас болоод төмсөгнөөс эр бэлгийн эс боловсорч гарахгүй байх тохиолдол бий. Нөхөр, эхнэр хоёр бэлгийн харилцаанд орсон тохиолдолд энэ хоёр эс умайн саваар дамжаад үрийн хоолой дотор уулзаж үр тогтох ёстой байдаг. Мөн үрийн хоолойн битүүрлээс шалтгаалсан үргүйдэл үүсч байна. Үүний гол шалтгаан гэвэл үтрээгээр гарах цагаан зүйл ихсэх, бэлгийн замын халдварт өвчин авах, эмэгтэйчүүдийн үрэвсэлт өвчнийг дутуу эмчлэх, үр хөндөлт, зулбалт, спираль, ерөндөг болон янз бүрийн шалтгаантай мэс засал хийгддэг зэргээс болж байна. Тодруулбал, хийсвэр хагалгаа, умайн савны гадуурхи жирэмсэлт, олгой, түгжрэл зэрэг олон шалтгаант наалдацаасаа болоод үрийн хоолой битүүрчихдэг тохиолдол бий. Монголд гэлтгүй Дэлхий нийтэд эрчүүдийн үргүйдлийн тоо, давтамж ихсэж байгаа. Энэ нь ерөнхийдөө хотжилт буюу нийгэмтэй холбоотой. Мөн ажлын нөхцөл, өндөр хүчдэл, цахилгаан хэрэгсэл, компьютер, цацраг идэвхит болон уул уурхай гээд олон хүчин зүйл нөлөөлж байна. Хоол хүнстэй ч холбоотой. Органик хүнс хэрэглээд байна уу, органик бус хүнс хэрэглээд байна уу гэх мэтээр хяналт тавьж, амьдрах орчин хоол хүсэндээ хүртэл анхаарах хэрэгтэй байна.

-Үргүйдэлд өртсөн гэр бүлүүд ямар арга хэмжээ авах, яаж эмчлүүлэх ёстой юм бэ?

-Хамгийн эхлээд шалтгааныг тодорхойлох ёстой. Ингэхийн тулд эхнэр, нөхөр хоёулаа хамт эмчтэйгээ уулзаж, зөвлөгөө, шинжилгээнд орох ёстой. Эмэгтэйчүүд өөрөөсөө болоод байна гэж сэтгэл санаагаар унаж ганцаараа эмнэлгээр явж үзүүлэх тохиолдол нэлээд байдаг. Эрчүүд болохоор дур тавьж байгаа болохоор би эрүүл гээд бодчихдог. Гэвч эр бэлгийн эсийн доторх тоо, хөдөлгөөний хурд зэргийг заавал үзэх ёстой байдаг. Иймээс хоёулаа хамт очсоноор үр дүн хурдан гарна. Эмэгтэй хүний эм бэлгийн үйл ажиллагаа буюу эм бэлгийн эс нь хэр зэрэг боловсорч байна гэдгийг эмч эход харж мэднэ. Үүнийг дурын нэг өдөр үздэггүй, яг жирэмсэн болдог голын хоногоор эход харж байгаад өндгөвч дээр эм бэлгийн эс боловсорч байгааг тодруулна. Эхогоор харахаар хоёр см орчим уйланхай харагддаг. Уйланхай хагарахаар эм бэлгийн эс боловсорч гарна. Дараагийн ээлжинд эрэгтэйгээс үрийн шингэний шинжилгээ авна. Энэ нь эр бэлгийн эсийн тоо, хөдөлгөөн, хурд нь ямар байна гэдгийг тодруулах зорилготой. Үүний дараа хоёр эс умайн үрийн хоолойгоор дамжин хоорондоо уулзах ёстой. Уулзах замд өөрчлөлт байна уу, үгүй юу гэдгийг дараа нь үрийн хоолойн зурагаар хардаг. Тэгэхээр үргүйдэл гэдэг асуудалтай тулгарсан гэр бүл, үр хүүхэдтэй болохын тулд нэн тэргүүнд эмэгтэйчүүдийн эмчид хандаж шалтгаанаа тодруулах хэрэгтэй байгаа юм. Эмч нэг удаагийн үзлэгээр өндгөвч, эм бэлгийн эс боловсорч гарч байгаа эсэх болон үрийн хоолой зэргийг үзээд хэвийн гэж хэлэх бас боломжгүй. Энэ бол сарын тэмдэг, мөчлөг, хоногтой холбоотойгоор эмч тодруулах үеэс хамаарч цаг хугацаа ордог. Эхнэр, нөхөр хоёулаа хамт үзлэг, шинжилгээнд хамрагдаж явснаар хоёр сар орчим хугацаанд онош тавигдана. Харин онош тодруулахгүйгээр эм, тан ууж, хүмүүсийн ам дамжсан эмнэлэг, эмчээр явах буруу.

-Үргүйдлийг эмчлэх ямар арга байна вэ?

-Гэрийн нөхцөлд “Овул тест” гэж тусгай шалгадаг тестээр үзээд уйланхай хагарч тод зураас гарсан үед эхнэр, нөхөр бэлгийн харилцаанд орвол жирэмсэн болох магадлал өндөр. Харин эрэгтэйн эр бэлгийн эсийн тоо цөөхөн, хөдөлгөөн бага байвал эр бэлгийн эсийг угааж, цэвэрлээд умайн хөндийрүү цацдаг арга бас бий. Ингэснээр эр бэлгийн эсийн хөдөлгөөний тоо нэмэгдэнэ. Ямар ч эр бэлгийн эс байхгүй бол төмсөгийг зүсэж байгаад дотор талаас нь нөгөө эр бэлгийн эсийн эдийн шинжилгээгээр эр бэлгийн эс байгааг тодруулах юм. Ингээд төмсөгнөөс нь авдаг арга бас байна. Энэ бол нарийвчилсан арга. Үрийн хоолой битүүрсэнийг зургаар тодруулдаг. Үүний дараа дурангийн хагалгаанд ороод үрийн хоолойн битүүрлээс салгаж болох эсэхийг тодруулна. Харин эр, эм хоёрын үрийн хоолой битүүрчихсэн, хагалгаа мэсийн арга ашиглах ямар ч боломжгүй бол үр шилжүүлэн суулгах арга байна. Эр, эм бэлгийн эс хэвийн, умайн савны хэлбэр хэвийн бол үрийн хоолой битүүрэхээс айх хэрэггүй.

-Үргүйдлээс хэрхэн урьдчилан сэргийлэх вэ?

-Ер нь үргүйдлээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд хөвгүүдэд багаас нь төмсөгний гэмтэл авхуулахгүй байх, халдварт өвчнөөр өвдүүлэхгүй байхад онцгой анхаарах хэрэгтэй. Мөн төмсөг нь хэвлийн хөндийдөө байрласан нь бууж ирсэн байна уу, үздэг, шалгуулж урологийн эмчид үзүүлж байхад буруутахгүй. Охин хүүхэд дээр сарын тэмдэг тогтмол ирж байна уу, өвдөлттэй ирж байна уу, хэмжээ нь их байна уу зэргийг мөн анхаарч байх хэрэгтэй. Охидын сарын тэмдэг нь алдагдаад байвал эмчид үзүүлж, зөвөлгөө авах хэрэгтэй. Сарын тэмдэг ирснээс хойш тодорхой хугацааны дараа нэг мөчлөгтэйгөөр сарын тэмдэг ирдэг. Үүний дараа хүсээгүй жирэмсэлт, гэр бүл төлөвлөлт, хэзээ жирэмслэх, яаж жирэмслэлтээс хамгаалах энгийн аргуудыг заавал мэддэг байх нь зөв болоод байна. Энэ нь эхнэр, нөхөр хоёрын мэдсэн байх ёстой, үүрэг юм. Мэдэхгүй бол эмчээс зөвөлгөө авах хэрэгтэй. Мөн үр хөндөлт, зулбалт, бэлгийн замын халдварт өвчин зэргээс урьдчилан сэргийлж байх ёстой. Энэ нь эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хоёулаа өөрийнхөө эрүүл мэнддээ анхаарч, бэлгийн харилцааны соёл гэж үүнийг сураад, ариун цэврийг сахиад явбал эрсдлээс гарахгүй байна. Мөн хүүхэд насанд гахайн хавдар өвчнөөс сэргийлэх буюу өвчилсөн тохиолдолд сайн анхаарах. Энэ өвчнөөр эрэгтэй хүүхэд өвчилсөн тохиолдолд маш сайн анхаарч байхгүй бол төмсгөнд нь нөлөөлдөг. Нөлөөлвөл бараг 100 хувь үргүй болдог. Мэдээж үрэвсэл, бэлгийн замын халдварт өвчин болон даарч, хөрөхгүй байх нь чухал. Мөн ажлын нөхцөл, төмсөгний гэмтэл, суудлын өвчин буюу хөдөлгөөний дутагдалтай холбоотойгоор төмсөгний Вени судас өргөсөхөөс сэргийлэх хэрэгтэй. Вени судас гэдэг нь төмсөг тодорхой темпаратур буюу 37 градуст байх ёстой байдаг. Ингэж байснаар эр бэлгийн эсээ ялгаруулдаг. Вени судаснууд өргөсөөд ирэхээр төмсөг хэтэрхий халаад эр бэлгийн эсээ ялгаруулахаа болих аюултай.

Өнгөрсөн баасан гаригт МҮЭСТ ордонд “Тояа” хүүхдийн хөгжлийн академиас зохион байгуулдаг Цээж тоолол, соробан сампингийн үндэсний аварга шалгаруулах тэмцээн боллоо. Тэмцээнд хөдөө орон нутгийн болоод нийслэлийн 1000 гаруй хүүхэд гурваас 10 насны ангилалд өрсөлдөж, шилдгүүдээ тодруулсан юм. Энэ үеэр тус академийн захирал Т.Туяатай соробан сампингийн ач холбогдлын талаар ярилцлаа.

-Цээж тоолол, соробан сампингийн аварга шалгаруулах тэмцээний талаар яриагаа эхлэх үү?

-Энэхүү тэмцээнийг жил бүр манай академиас зохион байгуулдаг. Өдгөө долоо дахь удаагаа зохион байгуулж байна. Жил ирэх бүр соробан сампингаар хичээллэх хүүхдийн тоо эрс нэмэгдэж байгааг энэхүү тэмцээнд оролцож буй 1000 гаруй хүүхдийн төлөөллөөс харж болох юм. Би анх 2007 онд Боловсролын яамны мэргэжилтэнгүүдтэй Япон улсад ерөнхий боловсролын сургуулиудын сургалт арга зүйтэй танилцахдаа энэхүү соробан сампинг өөрийн улсад, тэр дундаа ерөнхий боловсролын сургуулиудын бага дунд боловсролын системд нэвтрүүлэхийг зорьсон. Тэр ч утгаараа есөн жилийн өмнөөс “Тояа” хүүхэд хөгжлийн академийг санаачлан үүсгэн байгуулсан. Ийнхүү эхэн үедээ Япон улсын соробан сампингийн аргачлалаар сургалтаа явуулж байгаад хожим “UCMAS” буюу олон улсын холбоонд нэгдсэн. Улмаар олон улсын тэмцээн, уралдаанд амжилттай оролцсоор ирлээ. Соробан сампин 13 түвшинд хөгжиж ирсэн байдаг. Манай улсын хувьд долоон төрлийн түвшинд хичээллэж, олон улсын тэмцээнд оролцдог юм. Түвшин гэдэг нь тухайн бодлогын үйлдэл, чадвар нэмэгдэнэ гэж ойлгох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл нэгдүгээр түвшинд нэмэх, хасах, хоёрдугаар түвшинд үржих, хуваах, бүр дээшээ долдугаар түвшинд тоог квадрат зэрэгт дэвшүүлэх гэх мэт бодолтын арга, ур чадвар нь дээшилнэ гэсэн үг юм. Олон улсын тэмцээнд найман минутад 200 бодлого бодох шаардлагатай байдаг. Тэр ч утгаараа бид үндэсний аварга шалгаруулах тэмцээнийг яг энэхүү зарчмаар явуулдаг. Энэ жилийн хувьд сонсох тэмцээнийг анх удаагаа нэмж орууллаа.

-Соробан сампингаар хичээллэснээр хүүхдэд ямар ач холбогдолтой юм бэ?

-Сампингаар хичээллэснээр тоог хурдтай бодохоос гадна аль ч төрлийн хичээлд хандах хандлага нь өөр болж байгаа юм. Гадаад хэлний цээжлэх чадвар нь хөгжинө. Манай нэг ээж ярьж байсан. Хүүхэд нь нэгдүгээр ангид ороод 18 үсэг нүдлэх гэж хоёр сар гаран болсон. Гэтэл манай сургалтад яваад үлдсэн үсгүүдээ долоо хоногийн дотор тогтоосон гэж байсан. Энэ бол сампин гэхээсээ илүү сурах чадварыг дээшлүүлж байна. Яаж хурдан бодох вэ, яаж хурдан цээжлэх вэ, ой тогтоолтоо сайжруулах уу гээд. Дээр нь зохион байгуулалт сайтай болдог. Баруун гарын таван хуруун дээр жишээлэхэд эрхий хуруу логик сэтгэлгээ хөгжүүлдэг, долоовор хуруу зүүн тархины бүтээлч чадварыг нь сайжруулдаг. Дунд хуруу ой тогтоолтыг сайжруулдаг. Ядам хуруу харах, чигчий хуруу сонсох чадварыг хөгжүүлдэг гэж Америкийн их сургуулиудын эрдэмтдийн судалгаагаар дүгнэсэн байдаг. Манай улсын хувьд ес дэх жилдээ сампингийн сургалт явагдаж байна. Сурч чадахгүй нэг ч хүүхэд байхгүй. Олон улсын багш нар хүүхдээс яаран үр дүн битгий хүлээ. Ажигла, хар гэдэг юм билээ. Харин манай багш нар болохоор “сайн, дунд, муу. Чи чадаж байна, чи чадахгүй байна” гээд хүүхдээ ангилчихдаг. Энэ ангилал нь хүүхдийг айлгачихдаг. Хятадаас гаралтай. Хүүхдийн хурдтай бодож, сэтгэж байгаа нь сампингийн үр дүн. Гэхдээ үүнд дан сампингаар бодож сургаад зогсохгүй, хүүхдийн тархийг хөгжүүлж байгаа.

-Тооны машин, гар утас, математикийн багш байхад сампин ямар хэрэгтэй гэж?

-Бидний хамтран ажилладаг “UCMAS” боловсролын байгууллага сампингаар хичээллэсэн 60 гаруй орноос долоогоос найман хүүхдийг долоон жилийн турш дэлхийн нэртэй томоохон орны эрдэмтэдтэй хамтран судласан юм байна лээ. Судалгаанд Харвард, Манчестэр, Калифорни, Суданы их сургуулийн анагаах болон математикийн багш нар оролцож “Энэ сампин төдий зүйл биш. Энэ бол хүүхдийн тархины хөгжлийг өндөрт гаргадаг сургалт байна” гэсэн дүгнэлт хийж баруун гарын таван хуруугаар сампингаар бодоход зүүн тархины таван цэгт, зүүн гарын таван хуруугаар бодоход баруун тархины таван цэгт үйлчилдэг болохыг тогтоосон байна лээ. 1981 онд Америкийн эрдэмтэн доктор Рожер Сперри “Баруун зүүн тархины үүрэг” сэдвээр анагаахын шинжлэх ухаанд Нобелийн шагнал хүртсэн. Хүмүүс яагаад дууг их амархан сурдаг талаар эрдэмтэн Колин Роуз судалгаа хийгээд үзсэн чинь зүүн тархиараа үгийг тогтоож, баруун тархиараа аялгууг нь тогтоодог юм байна л даа. Хүүхдүүд маань ямар ч зүйлийг сурахдаа дуу сурч байгаа шиг амархан сурахын тулд баруун зүүн тархины тэнцлийг хангуулах нь их чухал гэж үздэг болжээ. Тийм ч болохоор сампингаар хичээллэсэн хүүхдийн баруун зүүн тархины тэнцэл хангагдахад маш том нөлөө үзүүлдэг юм. Сампингаар хичээллэсэн хүүхэд баруун тархиндаа сампингаа төсөөлж, зүүн тархиараа тооцоолон боддог болохыг эрдэмтэд тогтоогоод байгаа.

-Төмөрбаатар гуайн санаачилсан сампин танайхтай ижил үү?

Төмөрбаатар гуайн санаачилсан сампин бол Японы уламжлалт хоёр хурууны сампин шүү дээ. Үүнд бол Японы зан заншил, соёл уламжлал нэвт шингэсэн байдаг. Харин манай аргачлал бол арван хурууны сампин. Өөрөөр хэлбэл баруун гарын таван хуруугаар бодохоор зүүн тархины таван цэг дээр, зүүн гарын таван хуруугаар бодоход баруун тархины таван цэг илүү хөгжиж байдаг. Ингэснээр хүүхэд аливаа юмыг тал талаас нь сэтгэн бодох чадвар нэмэгдэж, сэргэлэн, ухаалаг, богино хугацаанд илүү өргөн хүрээнд сэтгэх чадварыг эзэмшдэг. Энэ бол орчин үеийн амьдрал хамгийн чухал тооцолох арга юм.

-Ямар аргачлалаар тоо боддог юм бол?

-Хүүхэд маш хурдан хугацаанд бодож сурахын тулд үндсэн техникээ сайн сурсан байх шаардлагатай. Үндсэн техникээрээ нэг, хоёр оронтой тоо бодож сурсан хүүхэд орон ихсэх тусам илүү хурдан боддог болдог. Манай уламжлалт математикт хүүхэд нэг, хоёр оронтой тоо гайгүй сурч байснаа орон ихсэх тусам алдаа гаргадаг шүү дээ. Харин сампин бол эсрэгээрээ л дээ. Мөн уламжлалт математикт үржих, хуваахыг хойноос нь эхэлж боддог бол сампин урдаас нь эхэлж боддог. Тухайлбал, 93-ийг наймаар үржүүлье. Тэгвэл гурван наймын 24, долоо наймын 56 гээд санасантайгаа бодож хариугаа гаргадаг бол сампин дээр наймыгаа 100-гаар үржүүлээд, 93 чинь зуу болоход долоо дутуу гэж санаад, долоо наймын 56 гэж араас нь хасчихдаг. Өөрөөр хэлбэл сампингаар хичээллэсэн хүүхдийн тархинд хоёроос дөрвөн янзын задаргаа явагддаг. Тийм учраас л хүүхдийн тархийг хөгжүүлэх гол дасгал хэмээн үздэг.

-Сампингаар хичээллэсэн хүүхдүүд үнэхээр тооцоолол сайтай болж байгааг эцэг эхчүүд ярьдаг болжээ?

-Хүүхдийн бага нас буюу 0-12 нас их чухал болохыг эрдэмтэд тогтоосон. Мөн хүний амьдралын эхний мөчлөг болох 12 хүртэлх насандаа амьдралд бий болгох бүх чадварыг бараг 100 хувь олж авдаг болохыг тогтоосон байна. Та үр хүүхдээ ямар хүн болгохыг хүсдэг, ямар мэргэжилтэй болгож, хариуцлагатай цэвэрч нямбай, бие даасан, энэ бүх дадал хэвшлийг энэ л насанд нь зааж сургаж ойлгуулах ёстой юм байна л даа. Монголчууд энэ талаар мэдэхгүй биш мэддэг. Тухайлбал, хүүхдийн 0-3 насыг “Гэгээнтэн нас”, 3-5 насыг “Суутан нас”, 5-12 насыг “Ухаантан нас” хэмээн нэрлэж, энэ л насанд нь хүүхдийн төрмөл нууцлаг чадварыг хөгжүүлэх хэрэгтэйг эрдэмтэн зохиолч Л.Түдэв гуай бичсэн байдаг. Манай академи 3-4 наснаас эхлэн соробан сампинг зааж байгаа нь бас үүнтэй холбоотой. Энэ маань зөв байсныг баталж сүүлийн хоёр жил олон улсын тэмцээнээс таван настай Амартөгсийн Ангараг Гран при, найман настай Б.Номуундарь Гранд чампион Алтан цом, зургаан настай Э.Амаржаргал, П.Бат-Эрдэнэ нар Мөнгөн цом хүртээд байна.

-Саяхан олон улсын тэмцээнд оролцоод ирсэн гэсэн. Амжилттай оролцов уу?

-Арабын Нэгдсэн Эмират улсын Дубай хотноо цээж тоолол, соробан сампингийн олон улсын 21 дэх удаагийн тэмцээнд олон улсын 4000 гаруй хүүхэд өрсөлдснөөс манай улсаас Тояа академийн 55 сурагч оролцож, Гранд чампион, Чампион, Алтан цом найм, Мөнгөн цом 20, хүрэл 25 хүртэж үнэмлэхүй амжилт гаргалаа” гэв.

Х.Хүслэнбаяр: Аль Ч хиЧээлээ ангийнхнаасаатҮрҮҮлээд дуусгаЧихдаг

Энэ үеэр Соробан сампингийн Үндэсний аварга шалгаруулах тэмцээнээс сампингийн төрөлд Хүрэл цом, баруун тархины бодолтын төрөлд Алтан цом хүртэж, ирэх өвөл Индонезид болох олон улсын тэмцээнд оролцох эрхээ авсан “Их Засаг” лицей сургуулийн 4б ангийн сурагч Хүрэлбаатарын Хүслэнбаяртай ярилцлаа.

-Соробан сампингийн 2017 оны Үндэсний аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцсонд баяр хүргэе. Ямар амжилт үзүүлсэн бэ?

-Баярлалаа. Үндэсний аварга шалгаруулах тэмцээний сампингийн төрөлд Хүрэл цом хүртэж, ирэх арванхоёрдугаар сарын 9-нд Индонези Улсад болох Олон улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцох эрхтэй боллоо. Мөн энэ тэмцээний баруун тархины бодолтын төрөлд Алтан цом авлаа. Тэмцээнд сампингийн төрөлд найман минутад 141 бодлого бодож чадсан. Тэмцээнд орохоос өмнө найман минутад 150 гаруй бодлого бодож байсан. Харин баруун тархины төрөлд 120 зүйлийг тогтоож, бичиж, тэмдэглэсэн.

-120 зүйл гэхээр ямар нэг нэр, тэмдэглэгээ юм уу?

-Тийм ээ. Нэр, өнгө, тоо гэх мэтээс бүрдсэн 120 өөр тэмдэгт, нэршлийг тогтоож, шалгалтын хуудсан дээр бичиж, дугуйлсан гэсэн үг.

-Чи хэдэн настай вэ. Хэзээнээс соробан сампингаар хичээллэж эхэлсэн юм бэ?

-Би удахгүй арван нас хүрнэ. Соробан сампингаар зургаан сар хичээллэсэн. Надтай хамт тэмцээнд оролцож байгаа хүүхдүүд 1-3 жил тогтмол хичээллэж байгаа гэсэн.

-Соробан сампингаар хичээллэхийн гоё нь юу вэ. Давуу тал их байдаг уу?

-Давуу тал нь бусад хичээлээ сампингийн хичээл шигээ богино хугацаанд гүйцэтгэж дуусахыг хичээдэг болдог. Шатрын багш маань “Сампингаар хичээллэдэг болсноосоо хойш их хурдан нүүдэг болжээ. Гэхдээ үр дүнтэй байна” гэж хэлсэн. Үнэхээр нүүдлээ өмнөхөөсөө хурдан хардаг болчихсон юм шиг санагдаад байгаа. Харин баруун тархины хичээл ой тогтоолт, сэтгэн бодох чадвар сайжруулдаг. Би аль ч хичээлээ ангийнхнаасаа түрүүлээд дуусгачихдаг. Ангийнхнаасаа түрүүлээд бодлогоо бодоод, юмаа бичээд дуусчихдаг болохоор багш хичээлийн цаг дуустал нэмэлт бодлого бодуулж, өөр юм хийлгэдэг.

-Хэдийн дотор цээжээр бодож чадах вэ?

-Хоёр оронтой тоон дээр чөлөөтэй бодно. Гурван оронтой тоог бодож эхэлж байгаа. Эхлээд цээжээр бодлого бодож байхад хэцүү юм шиг санагддаг байсан. Тухайлбал, нэг дор хоёр оронтой тоог 28+81+91+64-51 гэдэг ч юм уу хоёр оронтой олон тоог хооронд нэмж хасаад боддог. Эхлээд багш тоогоо хэлээд дуусчихсан байхад хариуг нь гаргаагүй сууж байдаг байсан. Сүүлдээ цээжээр тоо бодох маш амархан болчихсон. Багш цээжээр бодуулах тоогоо хэлж дуусахтай зэрэгцээд хариуг нь шууд хэлдэг болсон.

-Ирэх арванхоёрдугаар сард болох олон улсын тэмцээндээ хэрхэн бэлдэхээр төлөвлөж байна вэ?

-Соробаны хоёр багш маань тэмцээний бэлтгэл эхлэхээр дуудна гэсэн. Тэмцээнд баруун тархи, соробан гэсэн хоёр төрлөөр орох учраас маш сайн бэлдэхгүй бол болохгүй. Тиймээс зуны амралтаараа сампингийн ном, дасгал ажлуудаа бие дааж дуусгана. Бали аралд болох Олон улсын тэмцээнээс Гран при авах хэмжээнд бэлтгэл сургуулилт хийнэ гэж бодож байгаа.

Шинжлэх ухааны академийн Газарзүй-геоэкологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, доктор Я.Жамбалжавтай ярилцлаа.

-Цэвдэг судлалын салбарын үүсэл саяхны буюу 1958 оноос эхтэй гэдэг. Монгол орны мөнх цэвдэг, цэвдэгт орчны тухай мэдээлэл ховор. Нийт нутгийн 63 хувь нь цэвдэгтэй гэсэн бүдэг тоо дуулддаг. Сүүлийн үеийн мэдээллийг өгөхгүй юу?

-Тийм ээ, 1958 оны Засгийн газрын тогтоолоор Цэвдэг судлалын төв станцыг Н.Лонжид даргатайгаар байгуулснаар Монгол оронд цэвдэг судлалын шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээний ажил эхэлсэн гэж үздэг. Гэхдээ дэлхийн бусад улсуудад 18 дугаар зууны сүүл, 19 дугаар зууны эхэн үеэс эхэлсэн гэж үзэж болно. Дэлхийн бөмбөрцөгийн хойд хагасын 24-25 орчим хувьд цэвдэг тархсан байх ба туйл орчмын бүс нутаг болон өндөр уулсын бүс нутагт цэвдэг тархсан байдаг. Улсаар яривал 48 орны газар нутагт цэвдэгтэй. Мөн нийт цэвдэгт бүс нутгийн 95 орчим хувь нь таван улсын газар нутагт ноогддог. ОХУ, Канад, Хятад, АНУ-ын дараа цэвдгийн тархалтаараа тавдугаарт Монгол Улс орно. 1968-1971 оны Орос, Монголын хамтарсан геокриологийн экспедицийн судалгааны ажлын үр дүнд Монгол орны газар нутгийн 63 хувьд тасалданги болон алаг цоог хэлбэрийн цэвдэгтэй гэж тогтоосон байдаг. Энэ хугацаанд гадна, дотны төсөл хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол орны цэвдгийг хянах 200 орчим цооногтой болсон байна. Мөн “Экосистемд түшиглэсэн дасан зохицох арга хэмжээг уур амьсгалын өөрчлөлтөд өндөр эрсдэлтэй голуудын сав газарт хэрэгжүүлэх нь” төслийн санхүүжилтээр 2016 онд цэвдгийн шинэ зураг гаргалаа.

-Судалгаа хийгдэж шинэчилсэн зургийг боловсруулан гаргасан гэнэ. Нөхцөл байдал яаж өөрчлөгдөж, тархалтын горимд ямар өөрчлөлт орсон бэ? Өмнөх судалгаануудтай харьцуулбал ямар байна?

-Мэдээж маш их өөрчлөлтүүд орсон байгаа нь дээр хэлсэн тооноос л тодорхой харагдаж байгаа биз дээ,. Нэгдүгээрт Монгол орон маань цэвдгийн өмнөд захад оршдог, хоёрдугаарт уур амьсгалын дулааралт Монгол орны газар нутагт эрчимтэй явагдаж байгаа зэрэг нь эмзэг экосистемтэй Монгол орны цэвдгийг алдралд хүчтэй оруулж байна. Монгол орны хэмжээнд хойд бүс нутаг болон уулсын өндөрлөг хэсэгт цэвдгийн дулаарал ажиглагдаж байгаа бол нам дор хэсэг, өмнөд захаараа цэвдэггүй болох нь ажиглагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл 1960-1980 аад оны үеийн хэмжилтийн мэдээг өнөөдрийн хэмжилттэй харьцуулахад хойд болон өндөр уулын хэсэгт хасах хэм дотроо дулаарсан зүй тогтол ажиглагдаж байгаа бол нам дор газрууд болон өмнөд нутгаар гүехэн цэвдэг нь үгүй болсон байна. Монгол орны газар нутгийн 29.3 хувьд цэвдэг нь тасалданги болон алаг цоог хэлбэртэйгээр тархсан гэсэн үр дүн гарсан. Харин 1970-аад оны үеийн судалгаагаар нийт газар нутгийн 63 хувь нь цэвдэг байсан юм байна.

-Бас цэвдэгийг мөнх болон улирлын гэж ангилдаг шиг санагдаж байна?

-Тийм ээ, зарим ном бүтээлд мөнх цэвдэг, улирлын цэвдэг, олон жилийн цэвдэг гэсэн нэр томъёонууд байдаг. Гэвч энэ нэр томъёоны талаар хүмүүс дутуу дулимаг ойлголттой байдаг шүү. Энэ нь аргагүй биз дээ, гэхдээ энд бид олон улсын нэр томъёотой дүйцүүлэх тал дээр анхаарч л ажиллах хэрэгтэй байна. Мөнх цэвдэг, олон жилийн цэвдэг гэсэн үг олон ном бүтээлд бичигдсэн байгаа. Гэхдээ бид сүүлийн үед өмнө нь мөнх, эсвэл олон жилийн гэсэн үг хэрэглэхгүй зөвхөн цэвдэг л гэж бичиж ярьж байя гэж үзээд байгаа. Монгол хэл дээр цэвдэг гэдэг үг маань өөрөө байнгын хүйтэн, сэрүүн гэсэн утга санаагаа илэрхийлж байгаа гэж үзсэн л дээ. Харин улирлын цэвдэг гэдэг нэр томъёог зөвхөн манай улсад хэрэглээд байх шиг байгаа юм. Улирлын цэвдэг гэж хэлэхээс илүүтэйгээр улирлын хөлдөлт гэвэл илүү тохиромжтой санагдаад байгаа юм. Улирлаар хөлдөж гэсч байвал түүнийг улирлын хөлдөлт, улирлын гэсэлт гэж хэлэх нь илүү тохиромжтой.

-Тэгвэл инженерийн цэвдэгийн тухай юу хэлэх вэ?

-Би уг нь инженерийн цэвдэг судлалаар мэргэшиж сургууль төгссөн хүн. Одоохондоо ерөнхий цэвдэг судлалын асуудлаар яваад байгаа болохоос биш инженерийн асуудал руу орж амжихгүй л байна. Гэвч сүүлийн жилүүдэд инженерийн цэвдэг судлалын асуудал хурц болж байна. Хөдөө орон нутагт цэвдэг дээр барьсан барилга байгууламж нурах, зам гүүр эвдрэх зэрэг олон асуудал гарч ирээд байгаа. Өнгөрсөн 2016 оны зун баруун аймгууд руу зорчсон хүн болгон л дайрсан байх Хойд Тэрхийн голын гүүр нурсан, шалтгаан нь цэвдэг гээд л бичсэн байсан. Мөн Архангай аймгийн Цахир, Хангай, Завхан аймгийн Отгон, Баянхайрхан сумдын цэцэрлэг, эмнэлэгийн барилга хагарал үүссэн шалтгаан нь цэвдэг гээд л телевизээр яриад байсан. Энэ бүгдийг бид өөрсдөө шийдэх л хэрэгтэй. Жишээлбэл, мянганы зам ид яригдаж байхад мянганы замын цэвдэг дайрч өнгөрөх хэсэгт цэвдгийн судалгааг нь хийж өгье гэж саналаа тухайн үеийн холбогдох хүмүүст танилцуулж л байсан. Мянганы зам өнөөдөр Архангай аймгийн Чулуутын гүүрээс Завхан аймгийн Тосонцэнгэл ортол тавигдсан байгаа. Түрүүчээсээ цэвдгийн гэсэлтээс болоод суулт өгөөд машин явахад асуудалтай болоод эхэлсэн. Тэгэхээр энд төр захиргааны албан хаагчид маань нэгд хайнга ажилдаа ханддаг юм шиг байгаа юм, хоёрт маш хурдан хурдан солигддог. Дараагийн хүнтэй нь ахиад л эхнээс нь ярьж эхэлдэг дээ. Бид тэгэхээр эндээс гарц олж, нийгэм эдийн засгийн хохирол багатай зам, барилга байгууламжийг баривал зүгээр санагдаад байдаг юм.

-Цэвдгийн өөрчлөлтийн гол үзүүлэлтийг яаж гаргадаг билээ. Цэвдгийн гүний түвшинд температур болон хөлдүү давхаргын зузаан, нимгэнийг яаж тогтоодог юм?

-Цэвдгийн өөрчлөлтийн гол үзүүлэлт нь түүний температур ба зузаан болдог. Дээр өгүүлсэн Монгол орны хэмжээнд 200 орчим цэгт цэвдгийн хяналт хийж байна. Эдгээр цооногуудын хэмжээнд цэвдгийн өөрчлөлтийг гаргаж эрдэм шинжилгээний илтгэл, өгүүлэл, тайлан болгож олон нийтэд түгээдэг л дээ. Монгол орны хэмжээнд цэвдгийн температур 10 жил тутамд 0.04-0.29С-ээр дулаарсан байх ба нам дор газрууд болон өмнөд захаар нимгэн цэвдэг үгүй болох, улирлын гэсэлт нэмэгдэж Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сумын хуучин төв орчимд 8 м орчим болсон, зарим газарт зундаа гэссэн хэмжээндээ хүрч өвөлдөө хөлдөхгүй болох зэрэг үзэгдэл ажиглагдах болсон.

-60 жилийн хугацаанд цэвдэгт ийм хэмжээний өөрчлөлт оруулах болсон гол хүчин зүйл нь юу вэ?

-Мэдээж нэг талаас цаг уурын дулааралт нөгөө талаас хүний хүчин зүйл орж ирнэ. Цэвдэг нь дулааны үзэгдэл бөгөөд уур амьсгалын дулааралт болоход алдарч, хүйтрэл болоход тэлж байдаг онцлогтой. Манай орны цэвдэггүй өмнөд бүс нутгаар эртний цэвдэгт хөрсний ул мөр их үлдсэн байдаг. Уур амьсгалын дулааралт нь агаарын температурын өсөлт, хүлэмжийн хийн нэмэгдэл зэргээр тодорхойлогдог. Тэгвэл зарим нэгэн хүмүүс, тэр дундаа эрдэмтэн судлаач нар ч гэсэн цаг уурын дулааралтад итгэдэггүй. Саяхан АНУ-ын ерөнхийлөгч уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг Парисын гэрээнээс татгалзаж байгаагаа илэрхийлсэн. Энэ хүмүүс итгэхгүй байна, уур амьсгалын дулаарлын нөлөөг мэдрэхгүй байна. Гэтэл уур амьсгалын дулаарал нь бодитой болсон. Харин түүнийг яаж сааруулах вэ гэж зарим нэг нь ярьж байна. Ер нь энэ их хотжиж байгаа дэлхий дээр хүн байгалиас тусгаарлагдаж байгалиас холдож байшингаас байшингийн хооронд амьдралтай болсон энэ үед байгаль орчны өөрчлөлтийг мэдрэхгүй болж байна л даа. Харин уур амьсгалын дулааралтыг хамгийн их мэдэрч байгаа хүмүүс бол байгальдаа ойрхон оршдог хүмүүс юм. Манай орны хувьд малчин, тариаланчид юм. Цэвдэг нь бас нэг уур амьсгалын өөрчлөлтийн индикатор болдог онцлогтой.

-Цэвдгээс метан, хүлэмжийн хий ялгарч дэлхийн дулаарлыг түргэсгэж байгаа гэх асуудалд?

– Тийм. Өнөөдөр дэлхийн агаар мандалд агуулагдаж байгаа хүлэмжийн хийнээс хоёр дахин их хүлэмжийн хий дэлхийн цэвдэг хөрсөнд агуулагдаж байна гэсэн судалгааг олон улсын эрдэмтэн судлаач нар тогтоосон байдаг. Дэлхийн хэмжээний уур амьсгалын өөрчлөлтийн загварчлалуудад хүлэмжийн хий ийм хэмжээгээр ихэсвэл ирээдүйд ийм болно гэсэн дүгнэлтүүд гаргасан байдаг. Үүндээ цэвдэгт агуулагдаж байгаа хүлэмжийн хийг тооцвол өнөөдрийн загварчилж байгаагаас хэд дахин их дулаарах болно гэсэн дүгнэлт хүртэл байдаг. Гэтэл манай дэлхийн хамгийн их цэвдэгтэй бүс нутаг болох Сибирийн цэвдэгт тайгаас оросууд ямар их мод бэлтгэж манай нутгаар дамжуулан урд хөрш рүү зөөж байна, мөн их хэмжээний түймэр болж утаа нь бидэнд хүртэл мэдрэгдэж байгаа. Энэ нь тухайн бүс нутгийн цэвдгийг маш ихээр гэсгээж байна, тэр хэмжээгээр хүлэмжийн хий агаар мандалд цацагдаж байна гэдгийг ойлгохгүй байгаа. Саяхан ОХУ-ын хэсэг эрдэмтэд цэвдэг хамгаалах хуультай болъё гэсэн санал хүртэл гаргасан байсан. Германы эрдэмтэн судлаач нарын судалгааны ажлын үр дүнээс харахад Сөгнөгөрийн голын эхэнд 2007 онд гарсан түймэрийн улмаас тухайн газрын цэвдэг дээрээсээ 2 гаруй метр гэссэн байсан

-Ер нь цэвдэгтэй газрын ус, дулааны эргэлт, хөрсний дулаан ямар байгаа юм?

– Усны эргэлт гэсэн ойлголт байна. Их дээд сургуулийн ус, байгаль орчны чиглэлээр сурсан хүмүүс бараг бүгд мэдэж байгаа байх. Хур тунадас орно, тодорхой хувь нь буцаад ууршина, зарим нь хөрсөндөө шингэж, улмаар хөрсөөр дамжин голын усны эх ундарга болдог. Тэгвэл манай орны хувьд энэ бүх хур тундасны зарим нь хөрсөөр дамжиж голоо тэжээдэггүй нь судалгаагаар тогтоогдсон байдаг. Нэн ялангуяа цэвдэгт бүс нутагт цэвдэгтэй хэсэгт унасан хур тундас нь эерэг баланстай буюу голоо тэжээдэг бол цэвдэггүй хэсэгт унасан хур тундас бараг 100 хувь буцаад ууршдаг байна. Тэгэхээр цэвдэг нь тухайн бүс нутгийн голын усны горим, тэжээлд шууд бус ч гэсэн чухал үүрэг гүйцэтгэж байгаа биз. Манай орны цэвдэгтэй бүс нутгуудаар голын сүлжээний нягтрал ихтэй байдаг бол говь, цөлийн бүс нутгаар цөөхөн гол байдаг. Бас нэг цэвдгийн гол онцлог нь хөрсний дулаан-чийгний горимыг тэнцвэржүүлэх замаар түүн дээрхи ургамал ургах ая тухтай орчныг бүрдүүлдэг.

-Энэ чигээрээ байгаль цаг уурын өөрчлөлт явагдсаар байвал Монгол орон тэдэн жилийн дараа цэвдэггүй болно ч гэдэг юм уу нарийвчилсан тооцоолол гарсан уу?

-Тийм тооцоолол хийсэн. Манай ус цаг уур, орчны судалгааны хүрээлэнгийн эрдэмтэн Гомболүүдэвийн гаргаж ирсэн бүс нутгийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн ирээдүйн хандлагын мэдээ, өгөгдлийг ашиглаж Монгол орны цэвдгийн өөрчлөлтийн ирээдүйн хандлагыг би энэ жил гаргасан. Өнөөдөр Монгол орны газар нутгийн 29.3 хувь тасалданги болон алаг цоог хэлбэрийн цэвдгийн тархалттай бол 2046-2065 оны үед энэ тоо 10.9 хувь болохоор тооцоологдсон болно. Монгол орны мөнх цэвдгийн 66 хувь нь 2060 он гэхэд хайлж, дуусах төлөвтэй байгаа гэсэн үг. Гэхдээ энд тэмдэглэн хэлэхэд Монгол орны цэвдэг нь маш эмзэг бөгөөд ирээдүйд хүчтэй алдралд өртөхөөр төлөвтэй байна.

-Хэрвээ цэвдэггүй болбол экологийн ямар өөрчлөлт мэдрэгдэж, Монгол нутагт, дэлхийн хүн ардад юу тохиолдох вэ?

-Товчхон хэлэхэд манай орны цэвдэггүй говь цөлийн бүс өнөөдөр ямар хуурай, ус чийгний гачигдалтай байдаг билээ. Хэрэв цэвдэггүй бол тийм л хувь тохиол хүлээж байна гэж хэлж болно.

-Дэлхийн хамгийн хүйтэн цэвдэг Антарктидад -23.60 С температуртай байдаг гэсэн. Манай орных ямар байдаг вэ. Энэ үзүүлэлт одоо өөрчлөгдөж байгаа юу?

-Яг үнэн. Хамгийн хүйтэн цэвдэг Антарктид тивд -23.6С гэсэн байдаг бол хамгийн дулаан цэвдэг манай оронд л байна даа. Манай орны цэвдгийн температур -5С-ээс 0 хэмийн хооронд оршдог. Мэдээж энэ температур дулааралтын нөлөөгөөр нэмэгдэж байгаа. Тэг хэмд ойрхон нь үгүй болж байна.

-Дэлхий нийт ой тайгаа хамгаалах замаар цэвдэгийг хамгаалахаас өөр шинэ санаа, технологи олсон уу. Технологи хөтөлбөр арга хэмжээ гэхээсээ илүүтэй байгалийн өөрийнх нь зохицолдолгоо буюу мөстлөг хүйтрэлийг хүлээх үү?

-Мэдээж цэвдэгт бүс нутгийн газрын гадаргын нөхцлийг өөрчлөхгүй байх тал дээр их анхаарч ажиллах хэрэгтэй юм даа. Нөгөө талаас цэвдэгт бүс нутгийн зам, барилгын буурь, суурийг хөргөх замаар тэдгээрийн доорх цэвдгийг гэсэхээс хамгаалах янз бүрийн технологийн шийдлүүд байдаг. Дэлхийн хэмжээнд цэвдэгт агуулагдаж байгаа хүлэмжийн хий агаар мандалд алдагдвал ямар их гамшиг хүлээж байгаа, үүнийг яаж сааруулах вэ гэсэн нэг асуудал байгаа бол хоёрдугаарт цэвдэг гэсвэл түүн дээр барьсан дэд бүтцийг яах вэ гэдэг том асуудлын нэг болоод байгаа.

-Манай орон анхаарч, хамгаалах тал дээрээ ямар арга хэмжээ, хөтөлбөр хэрэгжүүлж байна?

-Ус үндэсний хөтөлбөрт заасан цэвдгийн холбогдолтой заалтууд тодорхой хэмжээнд хэрэгжсэн. Харин хамгаалах тал дээр дутмаг. Цэвдэгт бүс нутагт уул уурхайн үйл ажиллагаа замбараагүй явагдаж байна. Цэвдэгтэй бол тэгнэ ингэнэ гэсэн ямар нэгэн хууль эрх зүйн үндэслэл байдаггүй. Саяхны жишээ гэвэл Ноён уул байна.