(Ч.Содбилэгийн “Сэнтий түшсэн хатад” бүтээлийн тухай шүүмж)
“Хубилай тэргүүтэй монголын феодалууд Монгол улсын нийслэлийг хятад газар шилжүүлэн аваачсан явдал нь хятадыг эзлээд цааш Япон, Вьетнам, Энэтхэг, Индонези зэрэг дорнод ба зүүн өмнөт азийн олон улсыг түрэмгийлэн эзлэх зорилго баримталсан улс төр, эдийн засгийн талын тусгай бодлоготой байсан байжээ” /Ч.Далай, Юань гүрний үеийн Монгол,1973, 44 тал/ “…Москвад хүрэлцэн очсон монголын төлөөлөгчидтэй В. И. Ленин ярилцахдаа хэлсэн ах дүү ёсны мэргэн сургаал нь феодал ба империализмыг эсэргүүцсэн хувьсгалын замыг гийгүүлж өгчээ”/БНМАУ-ын түүх, 1969, 3-р боть, 170тал/,“Баруунтны оппортунизм түүнийг бут цохисон нь”, “гадаадын капиталийг шахаж зайлуулсан нь”, “бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг устгах”, “яруу алдарт нам засаг”, “цагаантны үлдэгдэл”… гэх зэрэг үг өгүүлбэр нь зарим уншигчдад их танил санагдах буй за.
Учир нь, энэ үеийн (Социализмын) түүх бичлэгт ангийн тэмцлийн үзэл санаа нэвт шингэхийн зэрэгцээ хэл найруулгад ч ийм нэр томъёо зонхилох болж улмаар түүх бичлэгийн хэв загвар тогтжээ.
Харин 1996 онд нийтлэлч Баабарын “Монголчууд; нүүдэл суудал” хэмээх бүтээл хэвлэгдсэнээр монгол түүх бичлэгт томоохон өөрчлөлт гарлаа. Хэвлэлийн найруулгад (мөн түүх Ч.Б) зонхилж байсан загварчлагдсан модон хэл найруулга, жинхэнэ ард түмний хэл яриа үгийн сан, хэлзүй, найруулгын өнгө аяс дагах болж, амьд ярианы хэлэнд ойртсон. Өнөөгийн монголын залуучууд, сэтгүүлч- сурвалжлагчдын дунд “Баабаризм” гэж хэлж болохоор найруулгын өвөрмөц арга маяг, урсгал үүссэн. Бүр цоо шинэ биш боловч манайдаа л шинэ гэж хэлж болно.(С.Энхбаяр, Ирэх урсгал, 1995, 14 тал) Өөрөөр хэлбэл, Америк болон өрнө дахины улс орнуудад түгээмэл хэрэглэгддэг түүх бичлэгийн шинэлэг арга барил/хэл найруулга/-ыг ашигласнаараа уг бүтээл олны талархлыг хүлээсэн юм.
Өдгөө ч манай улсад Америкийн түүхч Жак Уэтерфордын цуврал бүтээлээс авхуулаад энэхүү аргаар бичигдсэн түүхийн бүтээлүүд гарсаар байна. Үүний нэг нь саяхан хэвлэгдсэн зохиолч, хятад судлаач Чулуунбаатарын Содбилэгийн “Сэнтий түшсэн хатад” бүтээл билээ.
Уг бүтээлийн үг хэллэг нь энгийн, утга санаа ойлгомжтой, элдэв нэр томъёо, тодорхойлолтоос ангид, сонирхолтой мэдээ баримтаар баялаг учраас хэвлэгдсэн даруйдаа уншигч олны сонирхлыг татаад байна. Ялангуяа, кирил монгол бичигт төдийлөн их буулгаагүй Юань гүрний түүх, хаад хатдын ордны явдлыг нарийвчлан судлан тусгай бүтээл болгон нийтийн хүртээл болгосон нь үнэхээр бахдууштай.
Нийтэд зориулсан түүхэн бүтээлийн хэл найруулга энгийн ойлгомтой, сонирхолтой (сонирхолтой хэсгийг түүвэрлэн оруулах) байх тусмаа нь бүх нийтийн түүхийн мэдлэгт тус нэмэр болох болов уу.
Улмаар судлаач, зохиолч Ч.Содбилэг энэ үеийн ордны байдлыг “Ордонд амьд үлдэхийн төлөө хайр итгэлээ нэгмөсөн гээж, зүрх сэтгэлээ огоорч, хэнийг ч золиослоно. Тэмцэлд ялагдсан хүмүүс хуйвалдагч хэмээх ял үүрч, удтал яргалагдах агаад тэдний зүрх зүсэм орь дуу элэгдэж эмтэрсэн зузаан цайзын цаанаас хэнд ч үл сонсогдоно. Ордны хэрэм цайзад тэдний төөрсөн сүнс, гаслан шаналан замхран шингэжээ. Нүгэл хилэнц хурсан ордонд шунал тачаалын ад зэтгэр шүглэжээ”/Сэнтий түшсэн хатад, 2017,183-р тал/ хэмээн ордны хуйвалдааныг нүдэнд үзэгдэж, чихэнд сонсогдож, бие жихүйцтэл дүрслэн бичжээ.
Уг бичлэгийн хэлбэр нь ийнхүү зохиогчийн сэтгэл хөдлөлийн өнгө аяс илэрч, уран дүрслэлээр баялаг байдаг онцлогтой. “Сэнтий түшсэн хатад” бүтээлд;
Намрын шөнө зэврүүн салхи жихүүнээр сэнгэнэхэд хээр талд бөмбийн торойх эсгий гэрүүд анир чимээгүй нам гүмд хэдийн автжээ. Гагц хуйсагнах салхи хэн нэгний өчил үгсийг шивнэх мэт шуухтинан исгэрнэ. Гай түйтгэр, гаслан зовлонгийн дуун мөнхөд замхарч, орчлонг амар амгалан үүр эзэмдсэн мэт тал нутгийн шөнө./Сэнтий түшсэн хатад, 2017, 32-р тал/ гэсэн шиг зураглал цөөнгүй тохиолдоно.
Гэтэл Мэргэжлийн биш хүмүүсийн бичсэн түүхийн ном, өгүүлэлд сонирхол татахуйц аяс байх боловч учиг баримтыг нарийн судлаагүйгээс улс төрийн үзэл бодолдоо хөтлөгдөн өрөөсгөл дүгнэлт хийсэн тал бий. Түүхийг улс төрд ашиглан өнгөрсөн бүхэнтэй тооцооо хийх, үгүйсгэх гэсэн оролдлого зарим улс төрийн нам, зүтгэлтнүүдээс гарч байв. (Т.Жамбалдорж Монголын түүх бичлэг,2015,117тал) гэсэн шүүмжлэл өнөө хүртэл байсаар байна. Миний бие энэхүү шүүмжийг бичин ядахдаа, Монголын түүхч эрдэмтдийн түүх бичлэгийн талаар гарсан ганц нэг ном бүтээл, цахим орчинд бас энэ талаар гарсан шүүмж нийтлэлийг харахнээ манай түүхчид Баабарын бүтээлд тийм ч таатай ханддаг биш болтой юм.
Гэхдээ бид Баабарын ч юм уу, Содбилэгийн бичсэн түүхийг нарийн “бүдүүн” нягталсан эсэх тухай ч бус, мэргэжлийн, мэргэжлийн бус түүхчдийн тухай ч бүр ч биш монгол хэлээр бичсэн түүхийг, монгол хэлээр бичсэн хуулийг монгол хүмүүс уншаад хэрхэн ойлгож, оюун тархиндаа яаж буулгаж байна вэ гэдэг л асуудал юм. Зөвхөн түүх ч гэлгүй, уншсан зүйлээ ойлгохгүй мөртлөө ойлгож буй царайлсаар байтал ирээдүй хойч үеийн маань оюун ухаан хомсдчих вий дээ. Өөрөөс нь өөр хэн ч ойлгодоггүй судалгааны болон орчуулгын бүтээл олон болсныг нуух хэрэг юун.
Мэдээж, “Мэргэжлийн” түүх бичлэгт эрдэм шинжилгээний хэл найруулгын хэм хэмжээ (академик бичлэг)-г баримталж, тогтсон нэр томъёог ашиглах нь дамжиггүй ч “түүхчдийн өмнө, эх түүхээ хэл найруулга яруу, утга зүйн хувьд тодорхой, нийтэд хүртээмжтэй, баримт нотолгоотой, утга төгөлдөр, уншуур сайтай бичих зорилт тулгарч байна” /Ж.Болдбаатар; 2008/ хэмээсэн нь сайшаалтай ч их дээд сургуулийн монгол судлал /хэл, утга зохиол, соёл/-ын мэргэжлээр суралцагчид Монголын түүх хичээлийг хэт бага (3кр) цаг, түүхч /эртний түүх-археологич/ мэргэжлийн хөтөлбөрт монгол хэл, бичгийн хичээл дэндүү бага цаг судалдаг гажгийг засахаас нааш үл сайжирна. Бас дээр нь, монголын эртний болоод Юань гүрний үеийн түүх судлаач хятад хэл мэдэхгүй байж хэрхэвч боломгүй санагдана.
Миний ойлгож буйгаар түүхийг хэн бичих нь гол биш яаж ойлгох нь чухал болов уу. Өөрөөр хэлбэл, Түүх бол өнгөрснөө тоочих хэрэгсэл бус, одоо болон хойчийн замаа чиглүүлэхэд баримжаа болох ухаан юм (Судлаач Р.Батсайхан) гэдэгтэй зуун хувь санал нийлж байна. Академич Ж.Болдбаатар “Хамгийн гол нь сургалтын бүх шатанд түүхийг өнгөрсөн үеийн тухай эргэцүүлэн бодох, түүхээс сургамж авч, ирээдүйд сэрэмжлүүлэх арга ухаан гэж ойлгохоосоо зөвхөн л он дарааллын бичиг, баримт сэлтийг зүгээр л хэлхэн дамжуулдаг төдий ойлгосоор байна” (Монгол улсын түүх бичлэг: Шинэчлэл чиг хандлага, 1990-ээд оноос эдүгээ хүртэл, 2008, 27 тал) гэжээ. Үнэхээр түүхийг ингэж л шүүе.
Түүхч эрдэмтэн Д.Өлзийбаатар “Номд өргөх үг”-дээ “Сэнтий түшсэн хатад” бүтээл ямар түүхэн сургамж үлдээсэн, ямар ухаарал хайрласан талаар;
…Тэдний эрх мэдлийн төлөөх улайрал хаан төрд хагарал, урвалт, хуйвалдаан, өс авалтыг өдөөж улмаар улс гүрэн сулран доройтох нэгэн нөхцөл шалтгаан болсон нь сурвалжид бичигдэн үлджээ. Тэрчлэн төр баригч хаад ордны тансаг бялангач амьдралд автан ард олноосоо тасран холдож, тэнгэрийн амьтан цол гуншиндаа итгэн мунхарвал, өвгөдийн гэрээсийг умартан зөрчвөл, эдэд шунаж элдэв зугаа цэнгэлд автвал улс оронд нь юу тохиолддогийг Тогоонтөмөр хааны түүх харуулна. Солонгос шивэгчин Ки бүсгүйд дурлаж түүнийг Монгол төрийн хатнаар өргөмжлөн Алтан ургийн ёс уламжлалыг зөрчсөн Тогоонтөмөрийн төгсгөл бол хятад газар дахь Монголын ноёрхолын төгсгөл байсан юм. Энэ бол түүхийн том сургамж, анхааруулга билээ./Сэнтий түшсэн хатад, 2017, 17-р тал/ хэмээн дурджээ.
Уг номыг уншсан хэн хүнд, Өнөөгийн эрх мэдэл, хувийн өчүүхэн эрх ашиг, эд мөнгөний төлөө улс үндэстнээ доройтуулж буй улс төрчидтэй хатуу тэмцэхгүй бол улс орны ирээдүй улам бүр бүрхэг болж буйг ойлгож мэдэх ухаарал хайрлах буй за.
Мөн сүүлийн үед түүхийн ном бүтээл борооны дараах мөөг шиг олширлоо.Түүхээ судалж олон сайхан боть болгон хэвлэх, түүгээрээ ч бас түүхээрээ ч бахархан чээжээ дэлдэн “түүхжих” нэг хэрэг, өнгөрсөн түүхээс сургамж авч ирээдүйн улс орныхоо хөгжлийн зам, загварыг тогтоох нь монголч эрдэмтэн монгол хүмүүс, монгол судлалын ухааны эрхэм зорилго билээ.
“Түүхэжсэн” цаг үеийн “түүхэжсэн” хүмүүс энэхүү маш сонирхолтой, сургамжтай, ойлгомжтой, сайхан монгол хэлээр бичсэн “Сэнтий түшсэн хатад” номыг заавал уншаад “түүхжээсэй” гэсэндээ үүний тул МУИС-ийг Монгол судлалын мэргэжлээр суралцахдаа Монголын түүхийн хичээлийг гуравхан кредит судалсандаа үргэлж харамсагч Чой.Баттулга би бээр өчсү.
Ардчилсан намын VIII их хурал “Корпорэйт” зочид буудалд үргэлжилж байна. Их хуралд 1206 гишүүн оролцож буй.
Дараа нь Зөвлөлдөх зөвлөлийн гишүүн, академич Г.Чулуунбаатар Зөвлөмжийн гол агуулгыг танилцуулсан юм. 
Санал асуулгын дүнгээс үзэхэд “УИХ, Засгийн газрын эрх мэдлийн хяналт-тэнцлийг хангах” талаархи сэдвийн эхний асуудал буюу Засгийн газрын бүрэлдэхүүнийг Ерөнхий сайд томилох, чөлөөлөх асуудлыг иргэд санал асуулгын нэг, хоёрдугаар шатны аль алинд нь тууштай дэмжсэн. Удаах асуудал болох Засгийн газрын гишүүдийн гуравны нэгээс илүүгүй хувь нь Улсын Их Хурлын гишүүн байж болохоор хязгаарлалт хийвэл ямар вэ гэсэн асуудлаар иргэд дундаж байр суурь илэрхийлжээ. Өөрөөр хэлбэл, аль аль талаас нь харах нь зүйтэй гэж үзсэн байна. Дараагийн, Засгийн газрын бүрэлдэхүүн, яамдын нэрийг Үндсэн хуульд бичиж баталгаажуулах ёстой юу гэдэг асуудалд бүрэн дэмжсэн байр суурь илэрхийлсэн.
Энэ сарын 13, 14-нд тохиох “Мод тарих өдөр”-ийг өдрийг угтан “Тарьц суулгацын үзэсгэлэн худалдаа 2017” Монголын Үйлдвэрчний эвлэлийн соёлын төв ордны үзэсгэлэнгийн танхимд нээлтээ хийлээ. Байгаль орчин, аялал жуучлалын яамнаас зохион байгуулж буй уг үзэсгэлэн худалдааны үеэр мэргэжлийн байгууллагууд иргэдэд мод, жимс жимсгэнэ, таримал ургамлыг хэрхэн арчилж ургуулах талаар зөвлөгөө мэдээлэл өгдөг уламжлалтай. Үзэсгэлэнд төрөл бүрийн мод, цэцэг, жимс, жимсгэнийн тарьц, суулгац, үр тавигдсанаас гадна тэдгээрийг арчлах багаж, хэрэгсэл, бордоо гэх мэт олон нэр төрлийн бүтээгдэхүүн дэлгэгджээ. Үзэсгэлэн худалдаа ирэх амралтын өдрүүдэд үргэлжлэх бөгөөд энэ бямба, ням гарагт Монголын Үйлдвэрчний эвлэлийн соёлын төв ордныг зорьсноор хашаандаа мод тарих, ажлын ширээгээ гоёмсог цэцгээр гоёх, эсвэл үр хүүхдийнхээ өсөн торниж буй орчинд цэвэр агаар бэлэглэх тарих модны үр үрсэлгээ, тарьц суулгацыг хямд үнээр худалдан авах боломжтой юм байна. Үзэсгэлэн худалдааны нээлтэд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны газрын дарга Т.Алтангэрэл, Монгол Солонгосын хамтарсан “Ногоон хэрэм” төслийн ерөнхий захирал Чой Сү Жон болон “Ойн судалгаа хөгжлийн төв”-ийн захирал Д.Мөнхбат нар оролцлоо.
УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлантай ярилцлаа.
Их зохиолч Ванчинбалын Инжаннашийн 180 жилийн ойд зориулсан Олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр Монгол Улсын их сургуулийн хичээлийн нэгдүгээр байрны Дугуй танхимд эхэллээ. Өнөөдөр өндөрлөх уг хуралд дотоод, гадаадын 22 илтгэгч илтгэл тавих юм байна.
-Манайхан В.Инжаннашийг “Хүний сэтгэлийг хөдөлгөж эс чадваас хөнгөн бийр хөшихийн хэрэг юун” хэмээх үгээр нь мөн “Хөх судар” романаар нь илүүтэй мэдээд байдаг?
Харин ангийн багш Б.Баасанхүү “Манай хүүхдүүд биеийн тамираас орж ирээд, үдийн цайгаа уучихаад сууж байтал та нар ороод ирлээ. Биеийн тамираас ирээд хувцсаа солиод хоолоо идээд хөдөлгөөнд орчихсон байсан юм. Ер нь л биеийн тамир орохоор хүүхдүүд хөдөлгөөнд ороод их хөөрчихдөг болохоор дараа нь хичээлдээ орох гэж хэсэг бужигнана” гэж байлаа. Хүүхдүүдээс сургуульд орох гоё байна уу гэхэд “Гоё шүү дээ, сургуульд сурах сайхан. Бид уншиж бичээд сурчихсан” гэж байна. Энэ анги 46 хүүхэдтэйгээс 26 хөвгүүн, 20 охинтой юм байна. Энэ сургуулийн нэгдүгээр ангийн долоон бүлгээс хамгийн олон эрэгтэй хүүхэдтэй анги гэнэ. Ангийн багш Б.Баасанхүү 31 дэх жилдээ бага ангийн багшаар ажиллаж байгаа туршлагатай багш аж. Тэрээр 1986 онд багшийн сургууль төгсөөд, өөрийн төрөлх нутаг болох Ховд аймгаас ажлын гараагаа эхэлж байжээ. Ангийн багш ярихдаа “1980-аад оны нэгдүгээр ангийнхан болон одоогийн нэгдүгээр ангид орж буй зургаан настнууд асар их ялгаатай шүү дээ. 1986 онд намайг багш болж байхад нэгдүгээр ангид орж буй хүүхдүүд их тэвчээртэй, аливааг нухацтай удаан сурдаг, хүний үг хүлээж авах сонсохдоо сайн, хичээлээ удаан ойлгож, удаан хийдэг, нягт нямбай, жаахан бүрэг ичимхий байсан. Харин одоогийн нэгдүгээр ангийнхан аливаа хичээлийг маш хурдан сурна, дээд тал нь 15-20 минут л анхаарал нь төвлөрдөг онцлогтой, сэтгэл хөдлөл ихтэй. Гэхдээ аливааг хурдан сурна, гэсэн ч хоёр хоногийн дараа асуухаар мартсан байх жишээтэй. Их зөрүүд, дураараа. Бас амархан мартана, хэнээс ч айхгүй, хэлэх гэсэн үгээ хэн ч байсан шууд хэлдэг, жаахан зөрүүд шүү. Заримдаа хүүхдүүд маань багш аа би хичээл хиймээргүй байна гэдэг. Их дэврүүн, эрх чөлөөтэй байх дуртай зэрэг онцлогтой. Тиймээс бид хүүхэд нэг бүрийн онцлогт тохируулж, арга эвийг нь олж харилцана шүү дээ гэж байна. Цэцэрлэгт байхаасаа дуулж, бүжиглээд сурчихсан хүүхдүүд олон байдаг аж. Намар энэ ангид гутлаа үдэж чадахгүй хүүхэд нэлээд хэд байсан ч одоо бол бүгдээрээ гутлаа үдээд сурчээ. Мөн багш нь хүүхдүүдээ арвич хямгач байлгахын тулд харандаагаа хаяж болохгүй, жижигхэн харандаагаар ч бичиж болдог гэснээс хойш хүүхдүүд, харандаагаа чигчий хуруу шиг болсон ч үзүүрлээд л хэрэглээд байдаг болсон гэнэ. Хүүхдүүд эхний хоёр цагийн хичээлийг ямар ч хөдөлгөөнгүйгээр суугаад хийчихдэг ч дараагийн цагаас хөдөлгөөнд ороод эхэлдэг байна. Нэгдүгээр ангийн нэг цагийн хичээл 35 минут үргэлжилж ихэвчлэн 4-5 цагийн хичээлтэй байдаг ажээ. 
Энэ анги эрдмийн баяраараа хүүхдүүдээ 35 үсэг болгож хуваатал зарим хүүхдүүдэд үсэг давхцаж оногдсон гэнэ. Ангийн эцэг, эхчүүдийн төлөөлөл урлагийн хүн олонтой аж. Тиймдээ ч дуулж, бүжиглэдэг авьяастай хүүхэд олон бий гэнэ. Тийм болохоор эцэг, эхчүүд нь ярилцаж байгаад хүүхдүүдийн үсэгний дөрвөн мөртүүдийг дуулуулж байгаа юм байна. Шүлэг биш дуугаар үсгээ илэрхийлнэ гэсэн үг. Тухайлбал Алтантүлхүүр, Мягмарсүрэн, Батдаваа дуучдын хүүхдүүд энэ ангид сурдаг юм байна. 1б-гийнхэн их зохиолч Д.Нацагдоржийн нэрэмжит тэмцээнд оролцоод уран уншигчаар амжилттай оржээ. Гэхдээ баяр ёслол, урлагийн тоглолтод аль болох олон хүүхэд хамруулахыг хичээдэг гэнэ. Угаас боловсролын яамнаас дээр үеийнх шиг хүүхдийг онц сурлагатан, уран уншигч, цэвэр бичигтэн гэж ялгамжтай хандахгүй байх үүрэг өгдөг байна. Тиймээс аливаа арга хэмжээнд бүгдийг хамруулж, онц сайнаар нь ялгаж онцолдоггүй юм байна. Энэ ангийнхан сэтгэх чадварын улсын олимпиадад оролцоход нийт хүүхдийн 70 хувь нь хангалттай сайн гэсэн үнэлгээ авч, хоёр хүүхэд дээгүүр байр эзэлсэн байна. Мөн математекийн олимпиадад амжилттай оролцжээ. Б.Баасанхүү багш ярихдаа “Зургаан настнууд сургуульд орсноос хойш 3,5 жилд гайгүй сайн төлөвшчихдэг шүү. Тэгээд хүүхдүүд сайхан сууж сураад, багшийгаа гарсан хойгуур ч багш байгаа юм шиг хичээл хийж чаддаг болдог. За одоо л хүүхдүүд минь сайхан болж байна гэх үед дунд ангид шилжүүлчихдэг” гэв. Мөн тэрээр ирээдүйд хүүхэд ямар хүн байхад бага ангийн суурь төлөвшил их нөлөөлдөг. Багш ганцаараа хичээх биш. Үүнд эцэг эхийн оролцоо их чухал байдаг. Манай эцэг, эхчүүд ихэвчлэн залуу хүмүүс. Мөн хүүхдүүддээ сайн анхаарал хандуулж, багштай сайн хамтарч ажилладаг гэлээ. Хүүхдүүд гадуур явахдаа байгууллагуудын хаягийг чанга, чанга уншихад нь эцэг, эхчүүд нь саяхан л үсэг мэдэхгүй байсан жаахан хүү минь эрдэм сурч байна хэмээн ихэд баярладаг гэж ярьцгааж байна. Саяхан л сургуулийн босгоор алхаж байсан тэд аль хэдийнэ уншиж бичиж сураад эрдмийн баяраа тэмдэглэх гэж байгаа нь хүүхдүүдийн хувьд том баяр байлгүй яахав. Уншиж, бичиж, тоо бодож сурчихаад ирээдүйд эрдэмтэй сайн хүн болохоор хичээж буй цаас шиг цагаахан сэтгэлтэй, инээд шуугиан халгиасан эрдмийн энэ өргөөний эздэд өндөр амжилт хүсье.
Тус зөвлөлийн даргаар Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат, дэд даргаар нь Монгол Улсын сайд, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Ж.Мөнхбат, гишүүдээр нь Засгийн газрын зарим гишүүд ажиллана.
Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын Тэргүүлэгчдийн ээлжит хуралдаан өнөөдөр нийслэлийн ЗДТГ-ын А зааланд боллоо.