Month: May 2017

Ерөнхийлөгчийн зарлигаар жил бүрийн тав, аравдугаар сарын хоёр дахь долоо хоногийн бямба гаригийг “Бүх нийтээр мод тарих үндэсний өдөр” хэмээн зарласнаас хойш есөн жил болж байна. Үндэсний хэмжээний ийм өдөртэй болсноор монголчуудын хувьд мод тарьдаг уламжлалтай болоод байгаа. Хашаа хороондоо, байрныхаа гадаа ямар мод тарих нь зүйтэй болох, модыг үрээр тарихын ашиг тус болон Монгол орны ойн талаар сонирхолтой яриаг “UBT” компанийн ерөнхий захирал Х.Болдбаатартай өрнүүллээ.

---

-Танай компани жилд сая гаруй тооны мод худалдаанд гаргах хүчин чадал бүхий хүлэмжтэй. Жилд дунджаар хичнээн мод худалдаанд гаргаж байна вэ?

-Өнгөрсөн жил 150-иад мянган модыг нөхөн сэргээлт, худалдаанд гаргасан. Чамлахааргүй тоо л доо.

-Мод тарих, суулгац суулгах, мод суулгах, суулгац тарих гэж янз янзаар ярьдаг?

-Хэд хэдэн буруу ойлголт яваад байгаа юм. Модыг уулнаас авчраад Улаанбаатарт тариад байна. Энэ нь зөв, зарим газарт зайлшгүй тарих ёстой. Хотын өнгө үзэмж, агаарын бохирдлыг багасгахын тулд ийм ажил хийх нь зүйтэй. Хоёрдугаарт, нөхөн сэргээлт гэж юм бий. Улаанбаатар хот маань Төв аймгийн нутаг дээр байдаг. Хүн амын 70 хувь нь Төв аймагт амьдарч байна. Энэ хавийн модыг тайраад дуусгасан. 60-70 хувь нь үхчихсэн. Мэргэжлийн газруудаар тоолуулахад нэг тоо гарна, газар дээр нь очоод алхахад бас нэг өөр тоо гарна. Богд уул, Толгойтын Зүүн салаа, хойшоо Жигжид, Яргайт руу алхаад үз. Тэнд модны хулгай, мод тайрсан тухай мэдээллийг өдөр болгон шахуу фэйсбүүк, мэдээллийн хэрэгслүүдээр мэдээлж байна. Гэтэл мод чинь 100-150 насалдаг. Ид 50, 60, 100 насан дээр нь тайраад хаячихдаг. Манай компанийн хувьд харин модыг үрээр тарьдаг. Энэ бол манай компанийн онцлог. Хүчирхэг үндэсний системтэй гэж ярьдаг. Бидний найман жилийн өмнө үрээр нь тарьсан эхний мод өнөөдөр метр гаран өндөртэй болчихоод байна.

-Хүмүүс их өндөр ургасан бэлэн модыг авчраад шууд хашаандаа суулгачихдаг?

-1966 онд Улаанбаатар хотын ойр орчимд их хэмжээний бороо орж үерт автсан. Яагаад үерт автсан юм бэ гэвэл Улаанбаатар хотыг бүтээн байгуулж байгаа нь энэ гээд Туул голыг ундаалж байдаг Хэнтий, Төв аймгийн Мөнгөнморьтын модыг хядаад дуусгачихсан. Их хэмжээний тэр бороо чинь шингэх боломжгүй болоод үер буучихсан юм. Бид олон жилийн судалгааны ажлын үр дүнд Туул голын эх рүү мод тариад байна. Тэнд тарьсан эхний модод маань метр гаруйн өндөртэй болчихоод байна аа гэдэг нь тэр. Үрээр нь тарьсан модод.

Цөмдөг самар, мөчрийг үрслүүлээд тарьдаг. Үүнийг бид шинжлэх ухаанч болгоод бөөний үйлдвэрлэлд шилжүүлээд тэрийгээ ууланд аваачаад тариад байгаа юм. Нэг, хоёр, гурван метрийн өндөртэй мод тарьж байна. Үүнийгээ л мод гэж ойлгоод байдаг. Та байшингаа анх барихдаа л 50 см-ийн өндөртэй мод суулгачих. Тэр мод хүүхэдтэй тань хамт ургаад өсөөд үржээд л байна. Манай компани одоогоор 50 см-ээс 1.5 метрийн өндөртэй мод гаргаж байна. Моддыг тийм өндөртэй болтол нь ургуулж бойжуулж байгаа гэсэн үг. Хүүхдээ энхрийлж өсгөдөг шиг л бойжуулдаг.

-Аливаа ургамалд үндэс маш чухал. Үрээр тарьсан мод мэдээж бат бэх хүчирхэг үндэстэй байдаг байх?

-Мод үржүүлгийн газарт бойжиж байгаа модод салхины ая, усалгаа даадаг болчихсон байдаг. Манайх Улаанбаатар хотыг тойроод гурван газарт мод үржүүлж байна. Манай хүлэмжүүдийг хүмүүс сайн мэддэг болчихсон л доо. Дамбадаржаагийн эцсийн буудалд 500-хан метрийн цаана төв хүлэмж маань байна. Манай үрсэлгээний ажил ид өрнөж байгаа. Бид монос, нарс, гацуур үрслүүлж эхэлж байна. Мөн арц мод үржүүлж байгаа. Энд нэг зүйлийг лам нарт хандаад хэлмээр байна. Яагаад лам нар талийгаачдаа зориулж нэг мод тарьчих гэж хэлдэггүй юм бэ. Хэрвээ лам нар тэгж хэлээд байсан бол Далан давхрын оршуулгын газар өдийд дүүрэн модтой болчих байлаа. Хоёрдугаарт, та бүхэн Улаанбаатарын ойр орчимд буй ой руу ороод үз. Арц байхгүй болчихсон. Шарга морьт, Яргайт, Жигжид, Богд уулын аль ч ам руу ороход арц үнэртдэг байлаа, арав, хорин жилийн өмнө. Одоо ямар ч арц байхгүй. Мэргэжлийн хүмүүсээрээ арцыг хэрхэн тарих вэ, яаж үрслүүлэх вэ гэдэг дээр эрдэм шинжилгээний ажил хийлгэж байна. Хийд, лам болгон л өнөө сайхан арцыг маань гялгар уутанд хийгээд л өгөөд байдаг. Буян хийгээд байна уу, бузар хийгээд байна уу, тэд. Ядахдаа бид арцыг эргэлтэд оруулж худалдааны арц гаргая. Лам нарыг үүнд уриалмаар байна. Лам мод тарихыг үзсэн үү. Дашчойлон, Гандангийн лам нар мод тарихыг харсан уу.

-Гандантэгчинлэн хийд рүү өгсөхөд хэдэн мод суулгачихсан харагддаг шүү дээ?

-Гандангийн мод ургадаггүй байхгүй юу. Хамба, гавж, да лам нар нь нэг нэг мод нүдлээд авчих л даа. Өөрөө очоод усалж амжихгүй бол шавь нараараа услуулж ургуул. Нэг хүн бурхан боллоо гэхэд ар гэрийнхэнд нь “Хүүхдүүдийнх нь тоогоор мод тариарай” гээд хэлчихэд л боллоо. Мод тарихад нь үйлчилдэг компаниуд нь хэдийнэ бий болчихоод байж байна. Манай компани очоод тариад, услаад, хар шороог нь аваад очно. Арчлаад өгнө.

-Нийслэлийн гэр хорооллын айлууд хашаандаа мод тарья гэвэл ямар мод тохиромжтой вэ. Албан байгууллагууд ямар мод суулгавал зүйтэй вэ?

-Улаанбаатар хотыг анх төлөвлөөд барих үедээ оросууд улиас их тарьсан. Улиасны хамгийн сайн төрлүүд Шар хадны цэргийн ангийн дэнжээр байдаг. Мөн Дархан, Чойр хотод сайн улиасууд ургадаг. Улиас хурдан ургадаг сайхан мод. Гэхдээ нөгөө хөвөн нь их хэмжээгээр гарвал хүнийг амьсгалахад бэрх болгож харшил үүсгэдэг. Хэрвээ буруу таривал үндэс нь маш их хол ургаж, хөрсний ус сордог. Тийм болохоор бид улиасыг тийм ч их санал болгодоггүй юм. Монголд зөндөө олон сайхан мод байна. Би сүүлийн үед монос модонд маш их дуртай болж байгаа. Айлууд 0.7 га газартаа тав, зургаан монос, хоёр гурван нарс, ганц гацуур тарьчих хэрэгтэй. Өнөө жил бид ОХУ-тай холбоо тогтоогоод Улаан-Үдээс алимны мод авчирч байна. Алимны мод ургуулах ажлаа хийгээд эхэлчихсэн. 4-5 жилийн дараа тэр ажил маань үр дүнгээ өгч давжаа алим гаргаж авна. Та хашаандаа арван мод, чацаргана, нохойн хошууны буттай, арцаа тарьчихсан байхад хашаагаа зарлаа гэхэд үнэд хүрнэ.

Хүн бүр л агаарын бохирдол их байна гэж ярьдаг ч өнөөдөр тэрийг мартчихсан л явж байна. Арав, арваннэгдүгээр сар болохоор дахиад л утаа эхэлнэ. Би сүүлийн үед найзууддаа үзүүлэхийн тулд зуслан, байрныхаа гадаа бүхий л модыг тарьж үзэж байна. Бүгд л ургаж байна. Ерөөсөө ажил болохгүй. Улаанбаатарт өглөө 06 цагт нар мандчихаж байна. Би ойр хавийнхаа моддыг өглөө бүр усалчихаж болоод байна. Үндэс рүү нь ус хийхээс гадна дээрээс нь шүршиж ус хийх ёстой. Сүүлийн үед харин энэ чиглэлээр сургалтууд их явсан нь үр дүн өгч байх шиг байна. Э.Бат-Үүл даргыг цэцэг, мод тарилаа гэж загнаад л байсан. Тэгтэл тэр мод, цэцэгсийг нь услаад хэвшчихлээ. Мод тарьцгаадаг болчихлоо. Нэг үеэ бодвол сэргэчихлээ шүү дээ. Айлуудад уриалахад хашаандаа мод тариачээ. Таван нарс аваачаад суулгачихад та үр хүүхдэдээ амьд өв үлдээнэ ш дээ. Дурсамж нь бас үлдэнэ.

-Эрдэм шинжилгээний ажил эхлүүлсэн талаараа ярилаа. Танай компанид энэ чиглэлийн мэргэжлийн хүмүүс олон байдаг гэж сонссон юм байна?

-ОХУ, АНУ болон дотооддоо мэргэжил эзэмшсэн 4-5 дендорлогич буюу модны инженерүүд ажиллаж байна. Эд маань давжаа алим тарих үрийн туршилт хийж байна. Арцыг үрээр үржүүлэх, мөчрөөс залгаж мод ургуулах аргыг судалж байна.

Манай улсын туршлагатай мэргэжилтэн, модны инженерүүд маань эх орныхоо байгаль, ойгоор явж аав моддыг хайж олж тодорхойлдог байж. Хэнтийн Биндэр, Сэлэнгэ аймаг, Увс аймагт аав модод байдаг. Бид энэ ажлыг өнөө жил сэргээгээд манай хоёр инженер уулуудаар явж байна. Ингэж явснаар хамгийн үржил шим сайтай, ургах чадвар өндөртэй үр модыг олж авдаг. Тэр модны үрийг гаргаж аваад хамгийн үржил селекц сайтай, сайн сортын мод гаргаж авна. Мод чинь өмхөрч, өтөж, түймэрт өртөж, механик гэмтэлд их орж, байгалийн хатуу хөтүүтэй тулгардаг. Энэ бүхнийг даагаад гарчихсан аав моддыг үр мод гэж ярьдаг. Ийм төслийг бид бас хэрэгжүүлээд явж байна.

-Удахгүй бүх нийтээрээ мод тарих үндэсний өдөр тохионо. Мөн энд тэндгүй мод, тарьц, үрийн үзэсгэлэн худалдаа болно?

-Би ингэж уриалмаар байна. Өнөө жил нэмж мод тарих гээд яах вэ. Тарьсан моддоо эргээд нэг үзчихээч ээ. Ноднин, уржнан, тэрний урьд жилүүдэд тарьсан мод чинь байна уу. Аав, ээжийн тань тарьсан мод байна уу. Тэрийг үзээч ээ. Бид бас ийм ажил зохиодог юм уу гэж бодоод байгаа. Ямар арга хэмжээ вэ гэхээр уул руу алхахаар ирж байгаа хүмүүст тав, 10 мянган төгрөгийн суулгац худалдмаар байна. Хүмүүс суулгац аваад уул руу алхаж байхдаа тариад тариад орхичихог. 100 хүн алхахад тав, таван мод тариулахад 500 мод нэмэгдчихнэ гэсэн үг. Ийм ажлыг энэ жил санаачлаад хийе гэж бодоод байна.

-Богд уулын Цэцээ гүний оргил руу алхахад бараг хоёр км шахуу алхаж байж ойн цэнгэг агаарыг мэдэрч байна лээ. Ой хормойгоороо маш их сийрэгжиж, хөрс нь талхлагдсан нь анзаарагдаж байсан?

-Би ойн инженер, ойн мэргэжлийн хүн биш л дээ. Гэхдээ би өөрийн сонирхлоороо модны чиглэлийн компани удирдаж байгаагийн хувьд хэлэхэд Монголын ой хөгшин. Нөхөн сэргээлт хийхгүй байна. Энэ чиглэлээр төр засгийн байгууллагууд бидэнд хандахгүй байна. Мод үржүүлгийн компаниуд олон тоогоор бий болчихсон. 4-10 жил оршин тогтнож байгаа компаниуд руу мэргэжлийн байгууллага, яамд хандаач ээ. Бидэнтэй харьц. Ченжээс л мод аваад байх юм. Уулнаас мод огтлоод аваад ирсэн хүмүүсээс мод худалдаж аваад байна. Мэргэжлийн компаниудаас нь мод ав. Одоо чинь бүх юм мэргэшээд байна шүү дээ. Нэг үеэ бодвол Монголын бизнесүүд төрөлжчихсөн. “Номин” компани Богд ууланд мянга гаруй мод тарьсан. Тэр нь ямар сайхан ургаж байна гээч. Бидэнд мөнгийг нь өгөөд Богд ууланд мод тариул. Мөнгийг нь өгөөд биднийг ажиллуул л даа.

Монгол Улсын гавьяат багш, Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн хүндэт доктор М.Цэрэнханд багштай ярилцлаа.

---

-Техник технологийн улсын олимпиад 21 дэх жилдээ зохион байгуулагдах гэж байна. Энэ олимпиадыг анх санаачилж байсан хүний хувьд тухайн үеийн дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Хөдөлмөрийн хичээлийг туслах хичээл, үндсэн хичээл биш гээд хүмүүс тоодоггүй байх үед буюу 1966 онд хөдөлмөрийн багш болж байлаа. Түүнээс хойш Ховд аймгийн нэгдүгээр сургууль, нийслэлийн 15, 43 дугаар сургуулиудад хөдөлмөрийн багшаар ажилласан. Мөн нийслэлийн боловсролын газарт 1992-2004 оны хооронд зураг хөдөлмөрийн багш нарыг хариуцсан арга зүйчээр ажилласан. Хөдөлмөрийн багш болсон цагаасаа хөдөлмөрийн хичээлийг бусад хичээлтэй адил нэр хүндтэй болгож, олимпиад зохион байгуулахыг хүсч, зорьж явсаар 1994 онд нийслэлийн 60 гаруй хүүхэд, гучаад багшийн дунд анх хөдөлмөрийн хичээлийн олимпиадыг зохион явуулж байлаа. МУБИС-ийн эрдэмтэн багш нар миний санаачилгыг дэмжиж Боловсролын яаманд энэ асуудлыг танилцуулсны дагуу 1996 оноос улсын олимпиад болгон зохион байгуулсан. Намайг энэ олимпиадыг санаачлан зохион байгуулахад түлхүүрдэж өгсөн гол зүйл бол багш, хүүхэд хоёр хоёулаа дуртай байсан явдал юм. Тухайн үед шагнаж урамшуулах мөнгө төгрөг хомс байсан болохоор түрүүлсэн багш нартаа угаалгын нунтаг, өргөмжлөл, сурагчдад харандааны багц, өргөмжлөл өгч байсан. Өнөөдөр энэ олимпиад маань цар хүрээгээ тэлж, техник технологийн олимпиад болж өргөжсөнд, энэ жилээс миний нэрэмжит болгосонд баяртай байна.

-Анх энэ олимпиадыг зохион байгуулахдаа та ямар хүлээлт, хүсэл тэмүүлэлтэй байв. Утга учир, ач холбогдол нь юундаа байдаг юм бэ?

-Анхны олимпиадуудад амжилттай оролцсон сурагчдын сайн бүтээлийг оюуны өмчийн газарт бүртгүүлж, гэрчилгээ олгодог байлаа. Түүгээрээ жижиг үйлдвэр байгуулаад ажиллаж байгаа шавь нар ч байна. Тухайлбал, 15 дугаар сургуульд савхины өөдсөөр түлхүүрийн оосор хийгээд ширхгийг нь 10 мөнгөөр үнэлдэг байсан тавдугаар ангийн сурагч өнөөдөр өөрийн гэсэн үйлдвэртэй болсон байх жишээтэй. Энэ мэтээр олимпиадад оролцсон сурагчид тухайн бүтээлээрээ патент авч, өөрийн амьдралдаа хэрэгжүүлдэг байх нь хамгийн чухал. Ингэж амьдралд унах унацыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Өнөөдөр дээд сургуульд орох урилга, диплом, 50 мянган төгрөгөөр урамшуулдаг нь энэ олимпиадын гол зорилго биш юм. Зарим зүйл санаанаас жаахан холдож байна. Гэхдээ техник технологийн улсын олимпиадын хорооны гишүүний хувьд бусадтайгаа санал бодлоо солилцдог л юм.

-Хөдөлмөрийн багш болохыг хүсч мөрөөдөж эзэмшсэн үү. Анхны хичээл, анхны шавь нарынхаа талаар дурсаач?

-Би Ховд аймгийн Дарви суманд төрж, бага сургууль төгсөөд, Зэрэг сумын дунд сургуулийг төгссөн. Эмч болохыг хүсч байсан ч багш нар маань намайг сайн багш болж чадна, багш бол гэж зөвлөсний дагуу Улаанбаатар хотын Багшийн их сургуульд бага ангийн багш мэргэжил эзэмшсэн юм. Тэр үед эцэг, эхчүүд миний хүүхдийн сайн сайхныг багш нь мэдэж байгаа гэсэн бат итгэлтэй байж дээ. Ээж, аав минь багш нарын зөвлөснөөр намайг багш болохыг дэмжсэн. Ингээд 1964 онд Ховд аймгийн төвийн нэгдүгээр арван жилийн сургуульд мэргэжлээрээ багшилж эхэлсэн. Сургуулийн захирал Мудга гуай надад 38 хүүхдийн нэртэй журналыг хүндтэйгээр өгөхдөө “Энэ 38 хүүхдийг эх орондоо хэрэгтэй хүн болгож өгөх үүрэг чамд ногдож байна” гэж байлаа. Анхны багш, анхны сурагч хоёр хоорондоо их итгэлтэй, шүтэлцээнтэй, бие биедээ хайртай, дотно байдгийг тэгэхэд би мэдсэн. Багш гэдэг бол маш нэр хүндтэй, алдар цолтой, гунддаггүй, зэвэрдэггүй, маш эрхэмсэг нэр. Ийм хүндтэй нэр хүндийг залуу багш нар ухамсарлах ёстой. Төгсөөд диплом аваад болдог эд биш. Маш том хариуцлага үүрч гарч ирдэг. Багш гэдэг нэрийг, шавь нарыг, эцэг эхийн нэр төрийг гундаахгүй авч явах вэ гэсэн хүндтэй хариуцлага нэг цэг дээр очиж огтлолцвол аяндаа хүүхэд сайн сураад, сайхан хамт олон бүрдээд, нэг юмны төлөө ажиллаад эхэлдэг юм билээ. Үүний амтанд залуудаа орсон. Нэгдүгээр ангийн сүүлийн улиралд яамнаас хоёр хүн ирж миний хичээл дээр сууж, сурагчдын дэвтрийг үзэж, тоо бодуулж, миний үзүүлэнг үзэж, эцэг эхтэй уулзаад долоо хонолоо. Ямар зорилготой ингэж буйгаа тайлбарлахгүй ганцхан миний хичээлийг шалгаад байхаар тухайн үед их айсан. Гэтэл долоо хоногийн дараа багш нарын хурал хийж, намайг сурагчдаа сайн уншуулж, бичүүлж, бодуулж, хүүхдийн сэтгэхүйг сайн хөгжүүлсэн байна гэж үнэлсэн. Манай хүүхдүүдийг гуравдугаар ангийн сурагчдаас илүү байна гээд маш их магтсан. Тэгээд аймгийн хэмжээнд, улсын хэмжээнд нэгдүгээр ангийн хүүхдийн математик сэтгэлгээг хөгжүүлж, нягт нямбай сургах тэргүүн туршлага нэвтрүүлсэн гэж үнэлэгдэж байлаа. Түүнээс хойш хоёр жилийн дараа намайг сайн ажиллаж байна гэж үнэлээд хөдөлмөрийн багшийн 45 хоногийн курст явуулсан юм. Ингээд л хөдөлмөрийн багш болсон доо.

-Энэ хичээлийг бусад хичээлтэй адил нэр хүндтэй болгохын тулд та хэрхэн өөрийгөө дайчилсан бэ?

-Хөдөлмөрийн хичээлд материал байхгүй, улсын шалгалт өгдөггүй болохоор эцэг эх, хүүхдүүд дургүй байсан. Тийм болохоор энэ хичээлийн болоод багш нарын нэр хүндийг өргөхийн тулд их сайн ажиллах хэрэгтэй гэж бодож ажилласан. Улмаар 15 дугаар сургуульд ажиллаж байхдаа нэг сантиметр материалыг ч ашиглаж, юмхнаар юм хийж сурагчдад эдийн засгийн боловсрол олгож байгаа нь гэсэн анхны тэргүүн туршлагыг гаргасан. Агуулгыг багцалж одоонгийнхоор интеграци нэвтрүүлж, 300 гаруй бүтээл хийсэн. Ингээд М.Цэрэнхандын туршлага гэсэн сайдын тушаал гарч заавал нэвтрүүлэх туршлага болгож байлаа. Миний туршлагыг мэргэжлийн багш нар уншиж, яамнаас шалгалт очиход М.Цэрэнхандын туршлагаар ийм үр дүнтэй ажилласан гэж үзүүлээд гэрчилгээ авч, цалингаа нэмэгдүүлдэг болсон. Цаашлаад дүүрэг, нийслэл, боловсролын системийн аварга болж, ардын их хурлын депутат боллоо. 1993 онд анх удаа хөдөлмөрийн багш Монгол Улсын гавьяат багш болж, манай мэргэжлийн багш нарт их урам өгсөн. Дараа нь Нийслэлийн боловсролын газрын мэргэжилтэн болоод ном сурах бичиг бичиж, багш нарыг өөрийнхөө арга барилаар сургаж, бэлтгэж, хөдөлмөрийн багш нарт магистр, докторын зэрэг хамгаалах боломж олгохын төлөө ажиллаж эхэлсэн.

-Та Монголын ахмад багш нарын холбоог үүсгэн байгуулалцаж явсан хүмүүсийн нэг. Өнөөдөр ч 75 нас хүрчихээд энэ мэргэжилдээ хүчин зүтгэсээр явна. Ахмад багшийн хувьд залуу багш нарт юуг захиж зөвлөмөөр санагддаг вэ?

-Ахмад багш нарын туршлагыг судлах хэрэгтэй. “Харж чадвал хажууд чинь” гэж сайхан үг бий. Залуу багш нар маань хажууд байгаа ахмад багш нараасаа асууж сураглах хэрэгтэй. Монгол Улсын хэмжээнд 35 мянган ахмад багш бий. Энэ жилээс ахмад багш нарын туршлагын сантай болохыг бид зорьж байна. М.Цэрэнханд гэдэг багш даалгавар хийдэггүй хүүхэдтэй яаж ажилладаг байсан юм, хэрүүлч ээж аавтай яаж ойлголцдог байсныг үлдээх хэрэгтэй.

-Даалгавар хийдэггүй хүүхэдтэй хэрхэн ажилладаг байсан туршлагаасаа хуваалцаач?

– Хүүхэд ямар даалгаврыг хийх дуртай гэвэл өөрийнхөө хайртай багшийн даалгаврыг хийх дуртай байдаг. Өөрт нь хайртай, өөрийг нь ойлгодог, сонсдог, мэдэрдэг, хүндэлдэг, өөртэй нь хүн ёсоор харьцдаг багшийн даалгаврыг хийж, тэр багшийн хичээлийг ойлгохыг хичээдэг. Тэгэхээр залуу багш нар даалгавар хийхгүй хүүхэд байвал түүнийг заавал судлах хэрэгтэй. Надаас болж байна уу, ээж ааваас болж байна уу, тухайн орчноос болж байна уу гэдгийг. Ер нь л багшийн аргатай шууд холбоотой байдаг. Залуу багш нарт хэлэхэд хүүхдийг хайрлаж буйгаа харуулах гурван зүйл бий. Нэгд, хүүхэд багшаас юу хүсдэг вэ гэвэл багш намайг дэмжинэ, надад туслана, миний багш гэсэн багц ойлголттой байдаг. Гэтэл багш нь үл тоон, дэмжлэг хүссэн үед нь анхаарахгүй, асуудал шийдвэрлэхэд нь туслахгүй байх бол том алдаа. Багш хүн шавьдаа ээлтэй хоёрхон үг хэлэхэд тэр хүүхэд урам авдаг. Хоёрт, багшийгаа өөр лүүгээ харахыг хүсдэг. Итгэлтэй, миний муу шавь гэсэн харцаар харах хэрэгтэй. Гуравт сонсох ёстой. Эцэг эх, багш ялгаагүй. Хүүхэд нь юм хэлж байхад маш анхааралтай сонсох хэрэгтэй. Багш, шавь хоёрын хооронд байдаг нандин холбоо үүн дээр тогтдог. Хүүхэд багшаас үүнийг хүсч, үгүйлж байдаг.

-Өнөө цагт залуу багш нар үр бүтээлтэй, сайн ажиллаж, шавь нартайгаа ойлголцоход саад болж, хүндрэл учруулж буй зүйл байна уу?

-Сүүлийн жилүүдэд боловсролын бодлого их тогтворгүй явж байна. Дөрвөн жил тутам ирсэн сайд нар өөрийн гэсэн өвөрмөц зүйл хийхийг, боловсролын чанарыг сайжруулахыг хичээдэг боловч энэ нь багш, хүүхдийн хөгжлийг тэгш авч явах ганц боломжид сөргөөр нөлөөлдөг. Үүнээс гадна багш нарын хэрэглэгдэхүүн бэлэн болж ажлыг нь хөнгөвчлөх боловч нөгөө талаас багш нар бүтээлчээр сэтгэж, хүүхдийнхээ дотоод сэтгэлд орох хандлага багасч байна. Багшийн ажил бол хүүхдийнхээ дотоод сэтгэлд нь ороод, тэднийхээ харцнаас гуниг жаргалыг харж, тэдэнтэйгээ адил инээж, баясаж, будилж, тоглож, дуулж байж сая багш болдог.

Багш нар энийг зураарай, энийг бодоорой гээд номоор дамжуулж харьцдаг. Бичиг цаастай их ноцолддог. Багшийн ном, хүүхдийн ном хоёр дунд эргэлдээд байж болохгүй. Багш нарын ажлыг бичиг цаасаар үнэлдэг болсноор цаасны цаана байгаа хүүхдүүдийг мэдэрч, шалгах, харах зүйл дутагдаж байх шиг санагддаг. Тухайн багшид хүүхдүүдтэйгээ ажиллах, арга боловсруулах зав зай олгохгүй байна. Сургалтын менежер, захирал, яам руу сар бүр, долоо хоног бүр бичиг цаас явуулдаг. Уг нь багш энэ хүүхэд яагаад бодож чадахгүй байна гэдэгт анхаарч, шинэ эрэлд гарснаар өөрөө хөгжиж байдаг юм шүү дээ. Үүнээс гадна эцэг, эхчүүдийн багшид итгэх итгэл багасчээ. Эцэг, эх багшийг хүүхдийн хажууд муулж болохгүй, багш хүүхдийн хажууд эцэг эхийг муулж болохгүй. Энэ бол сурган хүмүүжүүлэх ухааны буу. Нэг хүнийг алж байна гэсэн үг. Тэгэхээр эцэг эхэд ч сурган хүмүүжүүлэх боловсрол дутагдаж байна.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Гэр бүлийн хүн минь эдийн засагч мэргэжилтэй. Манайх ам бүл долуул. Гурван охин, хоёр хүүтэй. Гурван хүүхэд минь боловсролын салбарт өөрсдийн хувь нэмрээ оруулж явна. Манайх 1994 онд нийслэлийн анхны тэргүүний өрх айл болж байсан. Дараа нь 2004 онд нийслэлийн анхны оюунлаг гэр бүлээр шалгарч байлаа. Би Монгол Улсын наватор 15 багшийн нэг болж, мэргэжлийн багш нарынхаа дунд “даалимба инээлгэдэг Цэрэнханд” багш нэртэй болж мөр бүтэн сайхан явна. Энэ бол өөрийн эзэмшсэн мэргэжлээ оюун санаандаа дээдэлж, хүндэлж явсны буян заяа гэж боддог доо.

Кэндогийн спортын Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний ганцаарчилсан төрөлд оролцож эх орондоо анх удаа мөнгөн медаль авчирсан Мөнхтөрийн Сарантуяатай уулзаж ярилцлаа.

---

-Кэндо хэмээх спортыг монголчууд хулсан сэлмээр тулалдах урлаг гэж ойлгодог. Тамирчид нь зэрэглэлтэй байдаг уу?

-Миний хувьд олон улсын кэндогийн хоёр дангийн зэрэгтэй тамирчин. Ерөнхийдөө кэндод нэгээс найман дангийн зэрэг байдаг. Карате хар, ягаан бүс дотроо нэгээс таван дантай байдаг даа. Кэндод дангаас дор кюү зэргийг авч, нэг данд нэгээс доошгүй жил хичээллэн шалгалт өгөх эрхтэй болдог. Нэг дан авчихаад жилийн дараа хоёр дангаа авна. Хоёр дангаа авсны дараа хоёр жилийн гурав дахь дангийн эрхээ авах шалгалтыг өгдөг. Найман дан авахын тулд тамирчин 13 наснаас хичээллэж эхэлсэн байлаа гэхэд 33 жил хичээллэж байж найм дахь дангаа авна гэсэн үг л дээ.

-Овоо тэвчээр шалгасан спорт байна даа?

-Кэндо бол Японы уламжлалт самурай ёсны нэг салбар илдний тулааны урлаг. Кэндо хувь хүний бие бялдрын хөгжил, сэтгэлийн хат, тэсвэр, хатуужил, монгол хүний тулаанч чанарыг тал талаас нь харуулж чаддаг спорт болон манайд хөгжиж байгаа нь сайхан. Насны хязгааргүй спорт л доо.

-Өөрөө кэндогоор хэдэн оноос хичээллэж эхлэв?

-Би 2010 онд АНУ-ын Делаверийн их сургуульд суралцаж байхдаа анх сонирхон хичээллэж эхэлсэн. Гурван жилийн дараа завсарлага авсан.

-Яагаад жаахан хөндийрчихөв?

-Сургуулиа төгсөж Монголдоо ирлээ. Тэгтэл харин манай оронд кэндо маань мэргэжлийн спортын түвшинд хөгжсөн байдаг юм байна. Тиймээс урамшин дахин хичээллэж эхэлсэн дээ. 2015 онд Монгол Улсын кэндогийн шигшээ багийн сэлгээний тамирчнаар орлоо. ДАШТ-д гарааны тоглолт хийж чадаагүй учир 2018 онд зохиогдох дэлхийн аваргын тэмцээнд улсынхаа шигшээ багийн тэргүүн тамирчин болох зорилгыг өөртөө тавьсан.

-Одоо чансаагаараа хэдэд бичигдэж байна?

-Монголын кэндогийн холбооноос сар бүр чансаа тогтоох тэмцээнийг зохион байгуулдаг. Одоогоор нэгдүгээрт л бичигдэж байна. Гэхдээ манай өрсөлдөгчид их дайчин тулаанч улс байдаг учраас байнгын бэлтгэлтэй байхгүй л бол болохгүй.

-Монголын кэндогийн холбооны тухай танилцуулаач?

-Манай кэндогийн холбоо нийт зургаан клубтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Монголын кэндогийн холбооны Удирдах зөвлөлийн даргаар Рагчаагийн Батдорж гэж мундаг кэндочин ажилладаг. Манай Батдорж дарга сайн тамирчнаас гадна тамирчдаа чин сэтгэлээсээ ойлгодог гайхамшигтай хүн гэдгийг кэндогийн тамирчдынхаа өмнөөс хэлье. Япон улсаас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-наас үндэснийх нь спорт гэдэг утгаар манай холбоонд их дэмжлэг үзүүлдэг. Дэлхийн кэндогийн холбоонд 2014 онд элсэж, ДАШТ-д Монгол Улсын 14 тамирчин оролцсон. Японы ЭСЯ-наас эрэгтэй, эмэгтэй, өсвөрийн тэргүүн байрын тамирчдыг улсдаа аялах эрхийн бичгээр шагнадаг.

-Кэндогийн зэр зэвсэг юунаас бүрдэх вэ?

-Хэрэглэж байгаа зэвсэг нь дөрвөн ширхэг хулснаас бүрдсэн 120 см урттай, 520 гр хулсан сэлэм байдаг. Кэндод хоёр сэлэм бий. Нэг нь шинай буюу хулсан сэлэм. Үүнийг тэмцээн уралдаан, бэлтгэл сургуулилтанд ашигладаг. Нөгөөх нь бокуто буюу самурайн илдний модон сэлэм байдаг. Түүнийг ката буюу кэндогийн үндэс суурь болсон техник хөдөлгөөн, мэргэжлийн цол зэргийн шалгалтанд ашигладаг.

дангийн зэрэгтэй, кэндогоор долоон жил хичээллэсэн Анна Сверинатай өрсөлдлөө. Бусад тамирчдыг илт давуугаар хожсон л доо. Аваргын төлөөх тоглолтод Хонгконгийн тамирчинтай оноогоор тэнцэж, цаг сунгаж нэг оноогоор хожигдсон.

-Бараг алтан медалийн оосроос бариад алдаж. Яагаад хожигдчихов?

-Өмнөх тоглолтын дараа амрах ямар ч бололцоо олгож амжаагүй болохоор харамсахаас аргагүй байдалд орсон. Жүдогийн тэмцээний дүрмийг та мэднэ дээ. Цагаар тоглоод дараагийн үедээ ороод явчихдагийг. Тэрэн шиг л дүрэмтэй гэсэн үг л дээ. Тэгээд цагийн шахаанд ороод түр амсхийж ч завдалгүй гарсан хэрэг.

-Гэр бүлийнхнээ танилцуулаач?

-Аав, ээж хоёр минь Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат хүмүүс. Ээж маань зохиолч, яруу найрагч С.Эрдэнэчимэг гэж хүн байна. “Ил хаан Хүлэг”, “Тэнгэр уулын монгол цэрэг”, “Ил хаан Өлзийт”, “Амьдралын дараагийн учрал” зэрэг романууд болон яруу найргийн “Дэндүү гэгээн хайр”, “Хөх хун”, “Гэрэлт хайрын цэцэг”, “Надад итгэ” түүврүүд хэвлүүлсэн. Английн зохиолч Жоржетт Хейерийн “Вилгельм” романыг монголчилсон. Одоогийн байдлаар Ил хаадын түүхэн судалгаа хийж байгаа. Аав, ээж хоёр залуудаа цанын спортын тамирчид байсан юм билээ. Ах Батбилэг маань их алдартай хүн шүү. Жиу-жицугийн тамирчин. Одоо Монгол Улсаа төлөөлөн Абу-Дабид болж буй ДАШТ-ий 69 кг-ын жинд барилдахаар явсан байгаа. “Гаруда” клубийн дасгалжуулагч, тамирчин даа.