Month: May 2017

“Өдрийн сонин”-ы Пүрэв гаригийн №112(5679) дугаараас авч нийтлэв

Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэгтэй саяхан батлагдсан Нялх, балчир хүүхдийн хүнсний тухай хуульд ямар өөрчлөлт орсон талаар тодруулж ярилцлаа.

-Нярай 0-6 сартай хүүхдийг хөхөөр дагнан хооллоно. Хэрэв нэмэлт тэжээл өгөх болбол эмчийн жороор өгөх хууль батлагдлаа гэх мэдээлэл олны анхаарлыг татаад байгаа. Энэ талаар юуны өмнө тодруулж асууя?

-Өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын нэгдсэн чуулганы хуралдаанаар манай яамнаас боловсруулж, өргөн мэдүүлсэн “Нялх, балчир хүүхдийн хүнсний тухай” хуулийн төслийн эцсийн хэлэлцүүлгийг хэлэлцэж баталлаа. Хуулийн танилцуулгыг бүрэн хийж амжаагүй байтал хуультай холбоотой ташаа мэдээлэл олон нийтийн сүлжээнд гарсан байна. Иймээс өнөөдөр яамны зүгээс ажлын хэсэгт ажилласан хүмүүс маань хуулийн тайлбар хийж залруулга гаргалаа.

-Эхийн сүү орлуулагч бүтээгдэхүүний тухай хуульд эхийн сүүгээр зургаан сар хүртэл дагнан хооллоно гэж заасан байгаа. Энэ нь заавал эхийн сүүгээр хооллоно гэсэн утгыг агуулж байна?

-Хүүхдийг 0-6 сар хүртэл нь эхийн сүүгээр дагнан хооллох нь түүний эрүүл мэндэд чухал ач холбогдолтой. Учир нь зургаан сартай хүүхдийн ходоод, гэдэсний үйл ажиллагааны шүүрэл ялгаруулалт зөвхөн эхийн сүүг л боловсруулахад зориулагдсан байдаг. Гэтэл зориудаар хүүхдээ цаг нь болоогүй байхад хөхөөр хооллох боломжтой хэрнээ хөхнөөс гаргаж, янз бүрийн хүнсний нэмэлт агуулсан цай, химийн бодис бүхий нөөшилсөн жимсний нухаш өгдөг.

Үүнээс болоод ходоод гэдэсний хямралтай хүүхдийн тоо нэмэгдээд байна. Харин хөхөнд нь сүү орохгүй, сүүний гарц багатай эхийн хүүхдэд сүүн тэжээл өгөх нь хуулиар нээлттэй юм. Энэ сүүн тэжээл нь стандартын өндөр шаардлагыг хангасан, хүүхдийн эрүүл мэндэд аюулгүй байх ёстой юм. Харин эрүүл мэндийн шалтгаанаас хүүхдээ хөхүүлж чадахгүй тохиолдолд удаан хугацаагаар нялхсын сүүн тэжээлийг хэрэглэх тул эмчийн зөвлөгөө, зааврын дагуу олгоно гэж заасан.

-Та сэтгүүлчдийн асуултад хариулахдаа зөвхөн эмчийн жороор нэмэлт тэжээл олгоно гэж ярьсан тал байгаа юм биш үү. Шинээр батлагдсан энэхүү хуулийн утга санаа агуулга яагаад олон нийтэд буруу ташаа байдлаар хүрсэн гэж дүгнэж байна вэ?

-Хуулийн 4 дүгээр зүйлд 0-6 сар хүртэлх хүүхдийг эхийн сүүгээр дагнан хооллох бөгөөд тодорхой шалтгаануудын улмаас хөхүүлэх боломжгүй тохиолдолд эмнэлгийн мэргэжилтний зөвлөгөө, зааврын дагуу сүүн тэжээлийг өгөхөөр заасан. Энэ нь жор гэж буруу ойлгогдсон бололтой. Сүүн тэжээл маань хүнсэнд хамаарагдах тул “Хүнсний тухай” хуулиар зөвшөөрөгдсөн газруудад хаана ч худалдаалах боломжтой. Миний мэдэх бас мэдэхгүй зүйл гэж байх юм. Салбартаа 30 жил ажилласан хүний хувьд салбарын бодлогоо л зөв явуулахыг эрхэмлэж явснаас олон нийтэд хийсэн ажлуудаа зөв тайлбарлаж, ойлгуулах гэдэг чухал зүйлд сайн суралцаагүй бололтой.

-Хүүхдээ хөхний сүүгээр хооллохыг дэмжсэн хууль баталчихлаа. Эхчүүд хөхний сүүгээр хүүхдээ хооллож байгаа эсэхийг нь хэрхэн хянах вэ?

-Хүнсний тухай хуульд заасны дагуу хүн амын хоол тэжээлийн байдал ялангуяа хүүхдийн хооллолтыг үнэлэх үндэсний судалгааг таван жил тутамд Эрүүл мэндийн яам хариуцан хийдэг. Мөн Үндэсний статистикийн хорооноос тодорхой үечлэлтэйгээр хүүхдийн эрүүл мэнд, хоол тэжээлийн үзүүлэлтийг гаргах судалгааг гаргадаг. Мөн өрх сум, дүүргийн эрүүл мэндийн төвд эх хүүхдийн эрүүл мэндийн дэвтэр буюу бидний хэлж заншсанар ягаан дэвтэрт хүүхдийн хооллолтын бүртгэл явагддаг. Эндээс бид хяналтаа хийх боломжтой юм.

-Хөхний сүү багатай ээжүүд л голчлон нэмэлт тэжээл хэрэглэдэг. Монгол эх хүн аль болох хүүхдээ хөхүүлэхийг боддог. Заавал хуульчилж байгаа учир юу вэ. Энэ хууль батлагдан гарах болсон гол үндэслэл, шалтгаан юу байв?

-Хэрэв хүүхдийг зургаан сар хүртэл эхийн сүүгээр дагнан хооллож, хоёр ба түүнээс дээш нас хүртэл үргэлжлүүлэн хөхүүлбэл жил бүр эндэж буй хүүхдийн амь насыг аварч, уушгины хатгалгаагаар өвдөх эрсдлийг 30 хувь, суулгалтаар өвчлөх эрсдэлийг 50 хувь, суулгалт өвчнөөр эмнэлэгт хэвтэх 72 хувь, хатгалгаа өвчнөөр эмнэлэгт хэвтэлтийг 57 хувь, эмэгтэйчүүдийн хөх ба өндгөвчний хорт хавдраар өвчлөх эрсдлийг жил тутамд зургаан хувиар бууруулж, хүүхдийн амьдрах чадвар 14 дахин илүү байдаг зэрэг нотолгоог ДЭМБ-аас тогтоосон. Гэтэл үүнтэй зэрэгцээд Монгол Улсад экологийн доройтол буюу хөрс, агаар, усны бохирдол нэмэгдсэн болон бусад нөлөөгөөр хүүхдийн халдварт болон халдварт бус өвчлөлүүд нэмэгдсээр л байна. Ганц жишээ дурдахад өнгөрсөн 2015 онд улаанбурхан өвчний дэгдэлтээр эхний гурван сард 59 хүүхэд нас барсан аймшигт тохиолдол гарсан ба тэдний 76.2 хувь нь 0-8 сартай байсан. Эдгээрийн дийлэнх нь эхийн сүүгээр дагнан хооллодоггүй байв. Ер нь зургаан сар хүртлээ хөхөө хөхөж байгаа хүүхдүүд халдварт өвчнөөр ховор өвддөг. Улс орны хүүхдийн эрүүл мэндийн байдлыг илтгэх нэг чухал үзүүлэлт бол төрсний дараах эхний зургаан сард эхийн сүүгээр дагнан хооллож байгаа үзүүлэлт юм. Энэ үзүүлэлт хэр бага байхаас шалтгаалж нярай, нялх хүүхдийн өвчлөл, эндэгдлийн үзүүлэлт нэмэгдэж байдаг. Манай улсад энэ үзүүлэлт 2000 оны эхэнд эхийн сүүгээр хооллолт 90 хувиас дээш гарч олон улсад сайны жишээ болж байсан ч буурсаар 2010 онд 67 хувьд хүрч, 2013 онд 47 хувьтай болсон байна. Дэлхийн Эрүүл мэндийн байгууллагаас эхийн сүүгээр дагнан хооллох үзүүлэлт 40 хувиас доош буурах нь нийгмийн эрүүл мэндийн ноцтой байдал гэж үздэг. Энэ хугацаанд эсрэгээрээ импортоор орж ирэх сүүн тэжээлийн тоо, хэмжээ хэд дахин нэмэгдсэн байдаг. Нийт нялхсын талаас илүү нь сүүн тэжээлийг хэрэглэж байгаа нь алсдаа эрүүл мэндийн асуудалтай хүүхдийн тоог нэмнэ гэсэн үг юм. Бага насны хүүхдийн дунд илүүдэл жин, таргалалт, харшил зэрэг өвчлөл нэмэгдэж, бүс нутагтаа дээгүүрт жагсах хэмжээнд хүрсэн.

-Энэ хуулийн гол ач холбогдлыг юу гэж харж байна?

-Энэ хууль нь анх 2005 онд “Эхийн сүү орлуулагч бүтээгдэхүүний тухай” хууль гэсэн нэртэйгээр батлагдсан боловч цаг үеийн шаардлагад нийцэхгүй олон заалтууд бий болсон. Тиймээс 2013 оноос хойшхи судалгаануудад үндэслэж агуулгын хувьд өргөжүүлэн “Нялх, балчир хүүхдийн тухай хууль” гэж шинэчлэн баталсан. Гол ач холбогдол нь нялх, балчир хүүхдийн хүнсний аюулгүй байдал, чанар стандартад тавигдах шаардлагууд сайжирч, хүүхдийн эрүүл мэндийн дархлааны суурь тогтолцоог хадгалж, эхийн сүүгээр хооллолтыг төрөөс бодлогоор дэмжих асуудлыг тусгасан. Тухайлбал 1-3 настай хүүхдийн хүнсэнд транс тос, генийн өөрчлөлттэй бүтээгдэхүүний түүхий эд зэргийг хорьж өгснөөрөө онцлог юм.

-Төрөх эмнэлгүүдэд сүүний нөөцийн банк байгуулж байгаа гэсэн. Энэ талаарх мэдээллийг хүргэнэ үү?

-Хүүхдийг эхийн сүүгээр хооллохыг дэмжих бодлогыг хэрэгжүүлэх нэг үйл ажиллагаа нь хүүхдийг зургаан сар хүртэл нь эхийн сүүгээр хооллохыг дэмжих юм. Амаржих газар, тасагт хүүхдээ хөхүүлэхэд асуудалтай эхэд зориулж хөхний сүүний нөөц бүхий эхийн сүүний нөөцийн банкийг байгуулан ажиллуулах заалтыг хуулинд оруулсан. Сүүний гарц сайтай ээж сүүний гарц багатай ээжид сүүний донор болно гэсэн үг. Мэдээж жирэмсэн байхдаа өгдөг шинжилгээн дээр зарим нэмэлт шинжилгээ хийлгэнэ, тогтсон стандарт шаардлагын дагуу хийгдэнэ. Энэ нь хуулийг дагаж гарах журмаар зохицуулагдана.

-Хүүхэд төрүүлсэн оюутнуудад тэтгэмж олгогдох заалт хуульд тусгагдсан байгаа бил үү?

-Оюутан эхэд хүүхдээ асрахаар жилийн чөлөө авсан үндэсний тэтгэлэг болох 70 мянган төгрөгийг сар бүр өгдөг байх зохицуулалт өргөн мэдүүлсэн ч хэлэлцүүлгийн шатанд Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамнаас өргөн мэдүүлсэн өөр хуулийн заалттай давхацсан тул хасагдсан.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт орчуулагч Хатагин Готовын Акимтай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Таны “Тэнгэрээс залрагсдын “мөр”-ийг “Тэн-гэрийн хүүхдийн наадгай”-гаар мөшгөхүй” номын баяр сайхан болов оо?

-Монголын Үндэсний номын санд миний ийм нэртэй номын баяр боллоо. Өөр гарагийнхан Оор Монголд бууж байсан онцын зоригтой таамналууд багтсан монгол, англи хэлнээ гарч буй ном юм л даа.

-Таны эл номыг харж байхад хадны сүг зургийг нэлээд судалсны тань үр дүн, бодомж сэтгэлгээний бүтээл гэж хэлж болохоор болж. Хадны сүг зураг эртний хүмүүсийн бодол сэтгэлгээг хадгалсан код гэж зарим эрдэмтэд үздэг юм билээ?

-Би эрдэмтэн С.Дулам шиг айхтар онол, код энэ тэрийг сайн мэдэхгүй юм. Ямар ч байсан хадны зураг гэдэг хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эхтэй. Бид харин сүг зураг гэж буруу нэрлээд байгаа юм. Бид өвөг дээдсээ сүг сүүдэр гэдэггүйтэй адил хадны зургийг сүг гэж нэрлэх нь зохимжгүй юм. Хомосапиенс буюу ухаант хүн үүссэн цагаас хадан дээр зураг зурсан байна.

Дэлхийн эрдэмтэд хоёр зуун тавин мянгаас зуун мянган жилийн хавьд ухаант хүн төлөвшсөн гэж үздэг. Хүн мичнээс үүссэн гэдэг Ч.Дарвины хувьслын онолыг өнөөгийн эрдэмтэд догма буюу үхширмэл үзэл болсон гэж шүүмжлэх хэсэг хүмүүс байна. АНУ-ын Техасаас гурван хумст үлэг гүрвэлийн мөрийн дэргэдээс тэр үеийн хүний нүцгэн тавхайн мөр, Канадын Арктикт зуун сая жилийн өмнөх хүний гарын дардас олдсон нь үнэн бол Homo Sapiense гэдэг ухаант хүмүүн дөнгөж 250 мянган жилийн өмнө Homo Erectus-ээс үүссэн нь худал болж таарах гээд байна уу гэмээр. Миний энэ номонд тэнгэрээс, од гаригаас оюун ухаант хүн юм уу, ямар нэгэн амьтад ирж байжээ, тэрийг нь манай дэлхийнхэн ч юм уу, бидний өвөг дээдэс зураад үлдээчихжээ гэдэг таамаглалыг дэвшүүлсэн хэрэг.

-Та ямар их зоригтой таамаглал дэвшүүлж байх юм бэ?

-Дөрвөөс зургаан сая жилийн өмнө Зүүн Африкийн модон дотор бичнээс үүссэн Ustralopitihecines гэдэг хүн төрхтөн нь яван явсаар ухаант хүн болж улмаар 40 мянган жилийн тэртээ Сибирийн өмнө талд буюу өнөөгийн Төв Азийн өндөрлөгт ирсэн гэсэн онол нь шал худлаа болж таарах гээд байгаа нь 250 мянган жилийн өмнөх Cinan¬thropus буюу Бээжин хүний яс Бээжингийн ойролцоогоос олдсон, Ява арлаас 800 мянган жилийн тэртээх хүний гавлын яс олдсон зэргээр нотлогдох мэт. “Австралиас гадна Мексикт Homo sapiens 250 жилийн өмнө чулуун багаж зэвсгээ бариад ан хийж, аж ахуй эрхэлж байсан гэдгийн нотолгоо байж байх юм” гэж Стевен Стронг нар бичсэн. Мөн “1979 онд Зүүн Африкт Танзани улсын Латоли гэдэг газарт судлаачид галт уулын царцмаг дээр гарсан хүний хөлийн мөр олжээ. Мари Ликэу болон бусад хүмүүс өгүүлэхдээ, энэ мөр нь орчин үеийн хүний мөрөөс ялгагдахааргүй байлаа гэжээ. Тэдгээр эрдэмтдийнхээр бол энэ нь 3.6 сая жилийн өмнөх хүний өвөг дээдэс өнөөгийн хүнийхтэй яг адил хөлтэй байжээ гэсэн үг юм” гэж Мишэл Кремо бичжээ.

-Таны хийсэн хадны зургийн судалгаа ухаант хүн үүссэн цаг хугацаа, орон зайтай чухам ямар учир холбогдолтой болоод явчихав?

-Би дэлхийн мэргэдийн бичиж нийтлүүлсэн зүйлсийг өөрийн судалсан хадны зурагтай харьцуулж энэ номыг гаргасан юм. Сиэтл хотын сансрын “Блю Марбл” дээд сургуулийн одон орны бодис зүйч Димитр Атри газрын гүнд 2.8 км-т байсан савханцар нянг судлаад уг нян гэрэл, нүүрс төрөгч, хүчилтөрөгчийн аль алинаас тэжээл авдаггүй, харин цацраг идэвхт уран, торий, кали зэрэг элементээс гардаг эрчим хүчээр амьдардгийг тогтоосон байгаа юм. Энэ нь маш эрт балрын наана хэлэхэд 2.7 тэрбум жилийн настай байж магадгүй гэнэ. Уг нянг сансраас эх дэлхийд ирсэн, ионжуулсан цацраг туяаны хүчээр тэсэж үлдсэн “гийчин” гэж үзэж байгаа юм байна. Эрдэмтэд сансарт ийм нян амьдрах боломжтой эсэхийг судалсны эцэст сансрын туяа нь ионжуулсан цацраг туяаны эх ундарга байж болзошгүй гэж үзсэн байна. Ийм туяа нь том хэмжээний оддын дэлбэрэлтийн дараа үүсдэг байна. Уг нянг 2002 онд ӨАБНУ-ын алт олборлодог уурхайн гүнээс олж илрүүлсэн аж. Димитр Атригийн үзэж байгаагаар цацраг туяагаар хооллодог “харь гариг”-ийнхан дэлхийн гадаргууд хүрэх боломжтой тийм туяаны хүчээр тодорхой орон зайд амьдарч чадах гэнэ. Энэ мэдээлэл миний таамагласанчлан өөр гаригийнхан алт олборлохоор дэлхийд ирсэн, Улаан нүдэн гариг дэлбэрсэн, Хөхдэй мэргэний одны ордод том сүйрэл болсон зэрэгтэй холбогдоод байна уу даа гэж бодож байгаа.

-Монгол нутагт ухаант хүн хэдий үеэс амьдарч байсан бол?

-Хэнтий аймгийн Норовлин сумын Салхит гэдэг газраас олдсон хүний гавлын ясны оройн хэсэг бий. Түүнийг судлаачид одоогоос 600 мянган жилийн өмнө амьдарч байсан хомо эректусынх гэж тодорхойлсон. Хожим нь Францын анторополог, хүний гарал үүслээр мэргэшсэн судлаачид судалж үзээд эртний хомо сапиенсынх байна гэж тогтоосон гэж палеонтлогич Д.Түмэн үзсэн байдаг. 200-100 мянган жилийн өмнө Төв Азид, тэр тусмаа Монгол оронд хүн аж төрж байсан бол Дарвины онол одоогийн залуучуудын хэлээр “будаа болж” байгаа нь тэр. Хүн гэдэг амьтан Африкт үүсээд дэлхийгээр тарсан биш, Азид үүсээд дөрвөн зүгт дэлгэрсэн ч биш, Африкт үүсэх нь үүсээд, Европт үүсэх нь үүсэж, Азид үүсэх нь үүссэн гэдэг таамгийг би дэвшүүлж байгаа юм. Мичнээс хүн үүссэн гэдэг нь худал болох нь мичний хросом 48 байхад хүний хромсом 42 байдгаас харагдана. Монгол дахь археологийн дурсгалууд 300 мянган жилийн өмнөх юм бол хуучин чулууны үе гэдэг хамаагүй урагшлах учиртай. Гэтэл манайхан дөчхөн мянган жилд хамааруулдаг нь утга учиргүй.

-Таны номонд хадан дээрх нисдэг хүний зургуудыг харьцуулж. Энэ нь дэлхийд нисдэг хүмүүс ирж байж гэдгийн баталгаа болно гэж үү?

-2014 оны намар би хадан дээрх дальтай хүний зураг үзэхээр Архангай аймгийн Өлзийт сумын нутагт байх Янгирт гэдэг газарт зорьж очиж зургийг нь дарсан. Жигүүрт хүнийг эртний ацтекууд хадан дээр зосоор зурчихсан байхыг интернетээс би олж харсан. Үүнээс улбаалж хүн төрхтэй жигүүрт амьтад дэлхийд айлчилсан юм биш үү, өөрсдийн үзээгүй амьтныг харахдаа манай өвөг дээдэс хадан дээр тэдний дүрсийг зураглан үлдээсэн юм биш байгаа гэж бодож байгаа юм.

-Та бүр харь гаригийнхан дэлхийд ирснийг эртний хүмүүс хаднаа сийлсэн байна гэж барим тавим өгүүлээд байгаа нь сонирхолтой ёо?

-Өөр гаригийнхны тухайд манай түүхэн сурвалж бичгүүдэд ч дурдсан нь бий. “Монголын нууц товчоо”-нд гэхэд “Монголчуудын дээд өвгө Бөртэ чоно ч Дээд тэнгэрээс заяат төрсөн” гэж тов тодхон өгүүлсэн байгаа. “Их шар тууж”-д “Эндээс дөрвөн түмэн бээрийн дээр огторгуйд асар бат гэгээн хий дүгрэг зөвшөөрөг (нар зөв) эргэн буюу. Түүнд наран, саран одод шүтэж аюу. Тэдний дээр огторгуйд явагчийн тэнгэр нэр сууж…” гэсэн байдаг. Огторгуйд явагч тэнгэр нар гэж өөр гаригийнхныг барин тавин хэлжээ гэхэд төөрөлдсөн хэрэг болохгүй болов уу. Ханбогдын Зүүн хатавч хэмээх цохионд 2013 оны өвөл алдарт Оюу толгойн ордыг нээсэн зартай геологич Гарамжав бид хоёр очлоо. Цохионы урд талд сансрын хуяг скафандртай юм уу гэмээр хүний зураг байх юм. Тэр хүн дуулгатай юм шиг мөртлөө өдгөө АНУ зэрэг оронд өөр гаригийнхныг дүрсэлж байгаатай ижлэвтэр толгойтой өөр нэг амьтантай уяагаар холбогдсон мэт байх юм. Мөн манай Цэвээндорж, Баттулга нарын мэргэдийн “багтай хүн” гэж таамагладаг хүн ч байж байна. Тэр хүнийг орой дээрээ долгион баригчтайгаар данхар толгой, чамархайгаа хүрсэн хөмсөгтэй, том нүдтэй, загзгар биетэйгээр дүрсэлж. Биеийн байдлыг харахад мөн л сансрын хуягтай байж магадгүй. Түүний хажууд дуулганы шил хийгээд хүний нүд гэмээр дөрвөн нүдтэй хүний толгой байх аж. Энэ хоёр хүний дээхэнтэй дээр дороосоо гэрэл цацарсан байдалтай дээрээ тавцан маягийн юмтай нисдэг таваг зурчихсан байх юм. Энэ хаанахын хэн гэгч вэ. Энэ бүхэн л намайг “Дэлхийд эрт дээр үед нисдэг хүмүүс ирж байж” гэж таамаглал дэвшүүлэхэд хүргээд байгаа юм.

-Тэнгэрээс ирэгсэд тэгээд эртний хүмүүсийн уран бүтээлд амилан хаднаа үлдэж гэх гээд байна аа даа?

-Манай их зохиолч Д.Нацагдорж “Од” шүлэгтээ “Алтан сайхан бие дээр чинь ямар хүн эрдэнэ оршном” гэж зөнтэйгөөр бичсэн байдаг. Оросын “РЕН” телевизээр Америкийн Ерөнхийлөгч Эйзенхаур Америкийн цэргийн N баазад тэнгэрээс ирэгсэдтэй хэлэлцээр хийжээ гэсэн мэдээг цацав. Энэ бол тун ноцтой мэдээ байсан. Худлаа бол америкчууд “Ийм тийм юм болоогүй” гээд уг мэдээг няцааж байх учиртай. Гэтэл тэгээгүй. Тэгэхээр цаанаа учиртай л зүйл байсан байх.

-Эвэртэй хүний гавлын яс хүртэл олдсон тохиолдол байдаг гэв үү?

-Эвэртэй хүний зураг хадан дээр элбэг үлдэж. Ханбогдын Жавхлант, Шийр, Далайн дуулгын Хөх үзүүр, Зүүн хатавч зэрэг газрын хаданд тийм зургууд нэлээд хэд таарсан. 1835 онд дэлхийн археологийн түүхнээ хүний нүд бүлтийлгэж, чих дэлдийлгэсэн нэгэн нээлт гарсан. Манай говьд малтлага хийсэн Бельгийн эрдэмтэн Фридрих Мейснер хүний эвэртэй хохимой толгой олж. Археологич эхлээд хүний гавлын ясанд эвэр суулгасан байх гэж бодож л дээ. Тэгэх нь ээ, эвэр гавлаас нь ургасан байж.

Мөн 1880-аад онд Английн Бредфорд гүнлэг дэх нэгэн хиргэсүүрээс хүний эвэртэй гавлын яс хэд хэд гарсан байна. Хөмсөгний нь төвгөр яснаас дээш хоёр ямхын орчимд ургасан эврээс өөр гажиг эдгээр хүмүүсийн араг ясанд байсангүй. Эдгээр нь хэдий үеийн хүмүүсийн яс вэ гэсэн асуултад “Эртний” гэсэн ганц үгээр бөөрөнхийлж орхисон байдаг.

-Энэ тухай гадны эрдэмтэд юу гэж үздэг юм бол?

-Австралид харь гаригийнхны сансрын хөлөг сүйрсэн тухай эрдэмтдийн бичсэнийг би уншиж байсан. Тэрэн шиг манай говьд тийм нэг хөлөг сүйрээд түүнд явсан одны хүний яс олдсон нь тэр эвэртэй хүний гавлын яс юм болов уу гэж бодох үе бий. Алдарт жанжин Македоны Александрыг монголчууд андахгүй байх. Түүнийг эртний монголчууд Сулхарнай буюу хоёр эвэрт гэдэг байлаа. Яагаад хоёр эвэрт гэв ээ. Александр толгойдоо төрөлхийн эвэртэй байжээ. Чингээд үсчнээр үсээ засуулаад, эврийг нь үзсэн тэр үсчнийг цаазаар авч байсан гэнэ. 2016 оны хавар Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын нутаг Өвгөн Хонгоржийн дүгнэгэр ууланд Боловсролын их сургуулийн захирал, профессор Мөнхжаргал, археологич Эрдэнэбаатар бид гурав үйлтэй хадны зургаа авч явтал эвэрт хүний зураг үзээд хөл газар хүрэхгүй баярласан.

Нөгөө манай говиос олдсон эвэрт хүний толгой л шууд санаанд бууж байгаа юм. Дундговь аймгийн Дэл уулын Баруун билүүний хойт үзүүрт гурван эвэрт хүн байна гээч. Оросын археологич Э.А.Новогородова “Шивирийн Лена мөрөн, Байгаль далайн хадны зургуудад “хоёр эвэртэй” хүн төрхтний дүрс элбэг байдаг, Ангарт гараа өргөсөн, “гурван эвэрт”-ийн дүрс дайралддаг” гээд эдгээрийг “сансрын утга бүхий” гэж нэрлэсэн нь учиртай. Америкт Ацтек нар эвэрт хүнийг зосоор зуран үлдээсэн байх юм. Зургаан метр өндөр үлэмж биетний араг яс олдсоныг эрдэмтэд хараахан нууцыг нь тайлж чадаагүй л байна. Гайхалтай яа. Энэ мэт олон сонирхолтой зүйл хадны зургийг тайлан уншиж олж харах боломжтой байгаа юм.

-Мөн ч сонирхолтой ном болжээ?

-Энэ номыг маань академич Д.Цэрэнсодном ариутган шүүж, өмнөтгөл бичсэн. Англи хэлнээ орчуулагч Г.Дэлгэрмаа орчууллаа. Номоо “Одот тэнгэр оорцог хадан дээр”, “Огторгуй дахь хуйлрал оршуулгын хөшөөн дээр”, “Хариас ирэгсдийн хөлөг ханан хадан дээр”, “Тэнгэрээс ирэгсэд тэрэм хадан дээр”, “Жигүүрт хүн цохио чулуун дээр”, “Эвэрт хүн элгэн хадан дээр”, “Сүүлт хүн чулуун дээр”, “Үлэмж биет үхэр чулуун дээр” гэх мэт нэлээд хэдэн бүлэгт хувааж орууллаа. Ном зүй л гэхэд монгол, англи, орос хэлээр гарсан дөчөөд номыг жагсаалтаар орууллаа. Сая номын баяраа хийхдээ зарим номоор нь үзэсгэлэн гаргасан. Юм баримттай байх нь дээр биз дээ.

“Монгол Улс далайд гарцгүй учраас буурай хөгжилтэй” гэдэг яриа, тайлбар бий. Тэгвэл манайх шиг далайд гарцгүй бусад орнуудын хөгжил, эдийн засгийн үзүүлэлт ямар байгаа бол. Энэ асуулт дэлхийн хэмжээнд аль хэдийнэ тавигдаж, хариулт нь гараад удаж байгаа юм байна. Таван тивийн улс орнууд дотроос 32 нь далай тэнгисээс хол, эх газрын төв хэсэгт бусад орнуудаар хүрээлүүлэн оршдог ажээ. Тэднээс нэрэлбэл Швейцарь, Люксенбург, Австри, Казакстан орныг жишээ болгон дурдаж болно. Африкийн 16, Азийн 10, Европын 14, өмнөд Америкийн Боливи, Парагвай хоёр гэх мэтээр тивээр нь ялгасан нь ч бий. Эдгээрээс тав нь яг манай Монгол шиг бөгөөд манай орныг нэмбэл дэлхийн түвшинд зургаа болж тоологдоно. Андорра гэдэг улс Франц, Испаниар хүрээлэгддэг бол Энэтхэг, Хятадын дунд Бутан оршин байна. Украйн, Румины хооронд Молдав, Швейцарь, Австрийн дунд Лейхтенштэйн оршдог. Лейхтенштэйн бүр ч сонирхол татам. Далайд гарцгүй орноор хүрээлүүлсэн далайд гарцгүй орон гэсэн сонирхолтой тодотголтой. Дэлхийд хоёрхон ийм орон байдагийн нөгөө нь Узбекистан юм. Үүний сацуу улс дотор улс буюу Ватикан, Сан-Марино, Лесото нь мөн л далайд гарцгүй. Тэгвэл хамгийн их хүн амтай далайд гарцгүй орноор Этиоп нэрлэгддэг. Газар нутгийн хэмжээгээрээ Казакстан тэргүүлж, Монгол хоёрдугаарт ордог бол Чад, Нигер, Мали гэх мэтээр жагсана.

Энэ 49 орноос манай орон шиг нь ч бий, хөгжлөөрөө тасарч цойлсон нь ч байгаа. Бүр үгээгүй хоосон, өлсгөлөнд нэрвэгдсэн орнуудын жагсаалтыг төв Африкийн зарим орон толгойлно. Статистик тоог аваад үзвэл 32 орны 16 нь буюу яг тал нь буурай хөгжилтэй үлдсэн нь хөгжилтэй, хөгжингүй гэх мэтээр тус тусын ангилалд хамаардаг. Газар нутаг, аж ахуй, газрын баялагаараа манайтай ижил төстэй Казакстаны жишээг аваад үзье. Уул уурхайн зохистой хэрэглээ, чанга хууль тус улсын хөгжлийн гол түлхүүр гэгддэг. Уранаа ухаж, олборлож ууж идсэнээр монголчууд шиг үзүүлэлттэй ч хөгжил нь хол тасархай байна. Швейцарын хөгжлийн нууцыг хүн бүр мэдэх байх. Төвийг сахих нэрээр дэлхийн ихэнх орны мөнгийг банкиндаа хадгалж чадсанаар хүчирхэг эдийн засгийг бүтээж чадсан байдаг. Тэгвэл Австрийн тухайд газарзүй, хил хязгаар, орд баялаг гээд бүхий л үзүүлэлтээрээ манайхаас хавьгүй бага ч эдийн засаг нь, хөгжил нь хэдэн арав дахин их. Ганцхан жишээ өгүүлэхэд Австрийн хилийн урт 2562 км гэгддэг. Хөгжлөөрөө хоцрогдолгүй яваагийн жишээг үүрдийн үл довтлох байдлыг тунхагласан Европын зургаан орны нэг гэдэгтэй холбон тайлбарлах судлаач, эрдэмтэд бий.

Тэгвэл бидний тэр бүр мэддэггүй Люксенбургийн их вант улс ямар байна. Хөгжлөөрөө дэлхийн хоёрт жагсдаг баян орон. Нийтдээ 2586-хан хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай, хүн ам цөөн хэрнээ Европын орнуудын хамгийн хурдан өсөлттэй гэсэн үзүүлэлтийг тэргүүлдэг. Яагаад дэлхийд тэргүүлэгч орон болсон бэ гэвэл түүхэнд байсан удирдагчид нь болоод өнөөдрийн удирдлагууд нь ухаантайнх гэж хэлж болно. Түүхэн замнал нь бусдын эрхшээлд орж байсан зэргээрээ манайхтай нэн төстэй. Европын орнууд бүгд шахам эзлэн түрэмгийлж байсан учраас бүхий л хэлийг мэддэг ард түмэнтэй болсон. Бараг мянган жил бусдын эрхшээлд байгаад одоогоос 200 орчим жилийн өмнө хөрш орнуудын зөрчлийг ашиглан Пруссын хаант улс ба Франц хоорондын жийргэвч орон болсноор тусгаар тогтнох эхлэл нь тавигдсан байдаг. Ингээд төвийг сахих үзлийг олж авснаар хөгжлийн зам дээрээ гарчээ. Энэ улс нь дэлхийн улс төр, цэрэг хүчний төв зангилааг эх орондоо бий болгож чадсан. Шууд хэлбэл Люксенбургийн их вант улсад Европын холбооны орнуудын шүүхийн төв байрладаг нь эхний давуу тал нь болжээ. Мөн НҮБ, НАТО-гийн гэх мэтээр олон улсын бүхий л байгууллагуудын Европ дахь салбарын төв энэ оронд бас байдаг нь дараа дараагийн давуу тал нь болж өгдөг. Улс төр, цэрэг хүчний төв зангилаа болдог давуу талаа ашиглан дэлхийн хамгийн өндөр, нэр хүндтэй эдийн засгийг бий болгож чадсан бөгөөд ОУВС үүнийг нь удаа дараа хүлээн зөвшөөрч байжээ. ОУВС зарласнаар эдийн засгаараа тэргүүлэгч орны хоёрдугаарт жагссан.

Одоо эдийн засгийн хамгийн өндөр өсөлттэй, өсөлт нь тогтвортой, удаан үргэлжилдэг гэх номинацийг байнга тэргүүлж байна. Үүний зэрэгцээ маш бага инфляцтай, өндөр түвшний инновацтай гэх жагсаалтыг олон жил тэргүүлж байна. Энэ улсад тохиолдсон хамгийн муу явдал 2012 онд тохиолджээ. 2008 оны дэлхийн эдийн засгийн хямралаас улбаатай ажилгүйдлийн түвшин 6.1 хувьд хүрсэн нь үнэхээр ард түмнийх нь санааг зовоож, удирдагчдынх нь тархийг гашилгасан явдалд орж байв. Өнөөдрийн байдлаар Люксенбургийн их вант улс Европын орнуудын ард иргэдийн очиж ажиллахыг хүсдэг мөрөөдлийн орон юм. Манайхаар бол Солонгостой төстэй бололтой. Далайд гарцгүйн дээр газар нутаг, хүн ам, баялаг, аж ахуй гээд бүхий л талаараа манайхаас мянга дахин дутуу Люксенбургийн их вант улсын хөгжлийн жишээ ийм байдаг.

Дэлхийн далайд гарцгүй орны хөгжил алаг цоог байдаг нь эндээс харагдаж байгаа юм. Түүхээрээ, баялагаараа, аж ахуйгаараа, газар нутаг, хүн амаараа Монголтой төстэй, далайд гарцгүй орнуудын хөгжил өндөр байдаг бол халуун бүсийн ургамал, мал аж ахуй эрхлэх боломж хомс, орд баялаг цөөтэй орнуудын хөгжил манайхтай ижил буурай байна.