Month: April 2017

Эдийн засагч Д.Жаргалсайхантай ярилцлаа.

-Эдийн засгийн орчин ямар байна вэ гэсэн асуултаар ярилцлагаа эхэлье?

-Эдийн засгийн орчин ямар байвал хамгийн сайн бэ гэдгийг эхлээд ярих нь зүйтэй болов уу. Эдийн засаг гурван зүйлээс бүтдэг. Эхнийх нь төр. Төр өөрөө ажил олгогч. Зам, газар гээд нийтийн хэрэглээний хөрөнгө оруулалт хийгч. Үүнийг төрийн худалдан авалт гэдэг. Төрийн худалдан авалт ихэнхдээ татварын орлогоос бүрддэг. Хоёрдугаарх нь бодит хэрэглээ. Хувийн салбарын, хувь хүний, компаниудын худалдан авч буй хэрэглээ. Гуравдугаарх нь хувийн салбарын хөрөнгө оруулалт. Энэ гурвын нийлбэр нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүн. Дээр нь гадаад худалдааны тэнцэл нэмэгддэг. Энгийнээр тайлбарлавал экспортоос импортыг хасаад гарсан зөрүү. Сая дурдсан дөрвөн зүйлийн тухайд систем учраас өөр өөрийн харьцаатай байж явах учиртай. Энэ дөрвийн харьцаа ямар вэ гэдгээс эдийн засгийн орчин хэр байх нь хамаарна.

-Төр, хэрэглээ, хувийн салбарын хөрөнгө оруулалт гурвын харьцаа ямар байвал эдийн засгийн таатай орчин бүрдэх вэ?

-Улс орон хэр зэрэг хөгжсөн, эдийн засаг нь ямар салбар дээр тогтдог вэ гэдгээс хамаараад харьцаа нь бага зэрэг өөр өөр байдаг. Гэхдээ төрийн хэрэглээ өнөөдүүлээсээ бага байх ёстой.

-Манайд бол эсрэгээрээ юм байна. Төр нь хэтэрсэн хэрэглээтэй, бизнест оролцох өндөр сонирхолтой, тэгж ч чаддаг, чадахынхаа хэрээр саад болдог…

-Санал нийлж байна. Төр эдийн засгийн тал нь болчихсон. Зээл аваад байгаа учраас улам томроод байна л даа. Төрийн оролцоо хэт их гэсэн шүүмжлэлийн эхний том шалтгаан нь энэ. Хоёрдугаарт, төрд бусдаасаа ялгаатай нэг чадвар бий. Төрөөс өөр хэн ч татвар авахгүй. Төр өндөр татвар авч томрохын хэрээр өнөөдүүл нь жаахан болчихдог.

-Хэрэглээ, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт багасна гэж үү?

-Тийм. Хэрэглэх, хөрөнгө оруулах юмыг нь татвар гээд авчихаад байгаа учраас багасч, жижгэрэхээс аргагүй л дээ. Төр татвар авна гэдэг нь нийгмийн хэрэглээг багасгаж буй хэрэг. Хувийн компаниудын хөрөнгө оруулалтыг ч багасгаж байна.

-Татвар өндөр гэсэн шүүмжлэлийг бизнес эрхлэгчид жижиг, томгүй хэлдэг. Татварт хамгаа тавиад туугаад байгаагийн цаад шалтгаан нь таныхаар юу вэ?

-Төрд байгаа хүмүүс мэдлэггүй, ойлголтгүй байна. Үүнээс гадна санаатайгаар, өөрөө л сонгогдож байвал бусад нь хамаагүй гэсэн хандлага ч тод анзаарагддаг. Төр гадаадаас зээл аваад өөрийгөө томруулаад байсан. Мөнгө орж ирэх хэрээр эдийн засаг том харагдах нь ойлгомжтой. Өнөөг хүртэл тэгж харагдаж байсан шүү дээ. Гэтэл авсан өрөө төлье гэтэл өнөө мөнгө нь алга болчихсон. Төр мөнгөгүй гэдэг нь тодорхой боллоо. Уугаад идчихсэн хэрэг. Гарцгүй болоод ирэнгүүтээ хэрэглээ, хувийн хөрөнгө оруулалт хоёр руугаа орж байгаа юм. Цээж нь, толгой нь томроод л байна. Хөл нь жил ирэх бүр жижгэрээстэй. Эдийн засаг уначих гээд байгаа нь ийм учиртай. Эдийн засгийн таатай орчинтой улс байя гэвэл компаниудынх нь бизнес сайн байх учиртай. Бизнес сайн гэхээр борлуулалт дажгүй байж таарна. Борлуулалт сайн байх шалтгаан нь худалдан авагч. Худалдан авагчид олон, бүтээгдэхүүн худалдаж авах хэмжээний орлоготой үед бол борлуулалт сайн байна. Мэдээж худалдан авагчдын хэрэгцээтэй зүйлийг үйлдвэрлэж байж компаниуд ашигтай ажиллана. Миний үйлдвэрлэдэг юмыг та үйлдвэрлэдэг байлаа гэж төсөөлье. Тантай өрсөлдөхийн тулд би чанар, үйлчилгээндээ анхаарна. Бид хоёрын дунд тийм шударга өрсөлдөөн байгаа бол эдийн засгийн орчин эрүүл саруул гэсэн үг.

-Шударга өрсөлдөх орчин байхгүй гэсэн том зовлон манайд бий шүү. Шалтгаан нь юундаа байна аа?

-Шалтгаан нь ойлгомжтой. Би шийдвэр гаргагчидтай ойр дотно, миний хүн тэнд байгаа бол би танаас түрүүлж мэдээлэл авч байна. Хоёрдугаарт надад нэг боломж бий. Хөнгөлөлттэй зээл тусламж, хандив зэрэг янз бүрийн дэмжлэгийг танил талтайгаараа мөн л би түрүүлж авч байна. Ийм нөхцөлд та яаж ч хичээгээд надтай өрсөлдөж чадахгүй. Яагаад гэвэл миний зардал хамаагүй хямдхан. Учир нь та бид хоёрын зардлын суурь өртөг нь банкны хүү. 16 хувийг банкинд өгөөд өөрөө таван хувийн ашиг гаргадаг бизнес гэж одоо цагт оршин тогтнох боломжгүй. 20 хувийн ашигтай бизнес хаана байгаа юм. Хоол унд гэх мэт хэдхэн бизнес л бий.

Энэ өрсөлдөөн дээр орон даяар акцент хийсэн учраас хүмүүс төр засаг руу шилжчихсэн хэрэг. Тэгэхээр төр нь томроод, хүмүүсийн бүтээе өрсөлдье гэсэн уур амьсгал алга болж, төрөөс юм авъя гэсэн хандлага руу орчихоор эдийн засгийн орчин уначихаж байгаа юм.

-Манай төр бизнес хийх дуртай. Уул уурхай гэх мэт ашиг ихтэй салбарт аль болох олон компанитай байх сонирхолтой, үйлдвэрүүдээ өөрөө барина гэж дайрдаг буруу зантай. Монгол гэдэг улс хөгжихгүй байгаа том шалтгаан энэ гэвэл та хүлээн зөвшөөрөх үү?

-Ер нь тийм. Төр болж өгвөл бүхнийг авчих гээд байгаа юм. Жишээ хэлье. Саявтар Ханбогдод зэс хайлуулах үйлдвэр барина гэсэн шийдвэр гаргачихлаа. Төр барих нь л дээ, янз нь. Урт хугацааны, эрсдэлтэй хөрөнгө оруулалт хийгээд ашиг нь хэзээ буцаж нөхөгдөх нь тодорхой биш эрсдэлтэй зүйлд төр цэцэрлэг, сургууль барих мөнгийг зарж болохгүй. Нийгэмтэй хамаатай хөрөнгө оруулалт бол төрийн үндсэн үүрэг. Манай дарга нар гадаадад очоод бид тийм юм барина, ингэнэ тэгнэ гэдэг. Толгойд нь хувийнх нь компани байна уу, төр байна уу гэдэг нь одоо хүртэл ойлгомжгүй санагддаг юм. Ойлгодоггүй.

-Та яг голыг нь олоод хэлчихлээ. Шийдвэр гаргагчдыг анзаараад байх нь ээ, хувийнхаа компанийн төлөө ажиллаад байгаа нь илт анзаарагддаг тохиолдол олон шүү…?

-Зарим тодорхой төслүүд дээр хувийн компани байна уу даа гэж би харж байгаа. Жишээлбэл тавдугаар цахилгаан станц. Арван жил боллоо. Арван удаа шав тавилаа. Том төслүүдийн тухайд төр засаг солигдох тусам нэг төслийг мартагнуулж байгаагийн гол шалтгаан бол тухайн даргын толгойд хувийн компани нь юм уу, түншийнх нь компани яваад байна. Би тэгж харж, ойлгож байгаа. Тийм учраас өмнөх түүхийг нь, өмнө нь хийсэн ажлыг арилгаад өөрөө хийх гэж үздэг. Монголын төр засаг, Засгийн газар дунджаар нэг жилийн настай юм шүү дээ. Ганцхан жилийн дотор дарга болж сурч ч амжихгүй байна. Тэгээд л хамаг юм солигддог. Бид ардчилсан зах зээлийн нийгмийг зүг чигээ болгосон. Ардчилсан чөлөөт зах зээлийн нийгэм байгуулъя гээд явж байгаа. Чөлөөт зах зээл гэдэг бол өрсөлдөөн, чөлөөт үнэд суурилсан байдаг. Гэтэл төр томроод, бүхнийг мэддэг амьтан болоод хувирчихлаа л даа. Төр хичнээн бүгдийг мэддэг лут амьтан боллоо ч гурван сая иргэнээс илүүг мэддэг байж таарахгүй. Гурван сая хүнд гурван сая толгой, зургаан сая нүд бий. Төр томроод ирэнгүүт хэт үнэтэй байна гээд үнэ тогтоож эхэлсэн. Монголын эдийн засгийн дампуурлын суурийг үнэ тогтоохтой цуг эхэлчихсэн юм. Социализм үнэ тогтоосоор байгаад сөнөсөн. Ямар ч үнийг төр урт хугацаандаа тогтоож чаддаггүй, тийм боломж ч байхгүй. Хамгийн том жишээ гэвэл ипотек, шатахууны үнэ байна. Шатахууны үнэ тогтооно гээд импортолж байгаа компаниудтай нь тухайн үеийн төрийн эрх мэдэлтнүүд ширээн доогуур, дээгүүр тохиролцсон. Хөнгөлөлттэй зээл өгч, татвараас чөлөөлөөд үнээ барь гэчихсэн. Дэлхийн үнэ буурчихсан үед энэ шийдвэр шатахуун импортлогчдод найр боллоо л доо. Хутга тавихгүй мах идэж, хундага тавихгүй архи уусан. Дэлхийн үнэ гурав дахин унасан байхад “Үнээ барь гээ биз дээ дарга аа” гэсээр өнөөдөртэй золгосон. Дэлхийн зах зээлийн үнэ нэмэгдэнгүүт одоо бид барьж чадахгүй гэж байгаа юм.

-Яагаад зарим бизнес ийм онцгой инкубаторт байна вэ гээд харахаар төртэй хамаатай бизнес учраас гэсэн хариу гардаг. Шатахуунаас гадна тариа, будаа гурил гээд хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний бизнес ч төрөөс мөнхийн татаастай. Төрд байгаа хүмүүсийн хувийн сонирхол энэ салбарт байна гэсэн хардлага дээр та ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнүүд шатахуунтай адил зарчмаар явж байгаа. Гурил хийнэ гэдэг гаднаасаа бол сайхан ажил. Гоё харагддаг. Гэхдээ яг таны гэрт очдог гурилын бодитой зардал хэд вэ гээд харахаар танд өгч буй үнээс өндөр байгаа юм. Үнэгүй өгсөн түлш шатахуун бүтээгдэхүүний үнэд тооцогддоггүй. Гаднаас үр тариа авч чадахгүй бол өлсөж үхэх учраас гэдэг утгаар нь харвал хэрэглээн дээр нь татаас өгөх ёстой. Авч чадахгүй хүнд нь өгөх ёстой болохоос бүгдэд нь өгөх учиргүй. Ингэж өгөх нь энэ бүхнийг зохицуулсан яам, газар, дарга удирдлагуудад ашигтай. Тэд өөрсдөө энэ бизнес рүү орчихсон хэрэг. Энэ хүмүүс тухайн бизнесийн монополиуд нь болсон учраас тэр л дээ. Элеватор, талбайг нь авчихсан, нийлүүлэлтийг нь өөрсдийнх нь компани хариуцаж байгаа. Ингэж бодлоготойгоор зохион байгуулагдсан авлигаас болоод бид өнөөдөр ийм намганд орчихсон.

-Зэс хайлуулах, газрын тос боловсруулах гээд хөгжилд нөлөөлөх том төслүүдийг төр өөрөө хэрэгжүүлэх гэж зүтгээд гацаагаад байна л даа. Төрөөс зайлшгүй хэрэгжүүлэх ёстой төслүүд гэж байх уу?

-Нобелийн шагналт эдийн засагч Жеймс Макгилл Бьюкенен гэж хүн байсан юм. Би тэр хүнтэй уулзаж байсан. Тэр хүн “Төр хамгаалах бүтээх гэсэн хоёр үүрэгтэй” гэж хэлсэн байдаг юм. Хамгийн гол нь хамгаалах. Төр хүний аюулгүй байдал, амь нас, эрх, хөрөнгийг хамгаалдаг. Учир нь хүн үүнийгээ өөрөө хамгаалж чаддаггүй юм байна л даа. Төр байгуулагдсан гол шалтгаан нь ерөөсөө энэ. Хувь хүн хийж чадахгүй хэдэн юм бий. Тухайлбал нийгмийн дэд бүтэц. Төрийн бүтээх үүргийн нэг жишээ нь зам. Зөв явъя гэвэл төр бүгдийг хүнээр хийлгэх хэрэгтэй. Татвар авах нь л төрийн үүрэг. Хамгийн эхэнд хамгаалах гурван зүйлээ л хийх ёстой. Хувийн сектор хийж чадахгүй зэр зэвсгийн гэх мэт үйлдвэрийг төр хийхээс өөр аргагүй. Төр бүтээх, хамгаалах ажлаа хийснийхээ дараа нь өөр зүйл рүү орох учиртай. Төр зэс хайлуулах шаардлагагүй. Онгоцтой байх хэрэггүй. Харин онгоцны буудлыг бол барьж болно. Төмөр замын замыг нь барьж болно, дээр нь явах зүйл төрд хамаагүй. Дээр нь үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд сөнөнө үү, мандана уу төрд падлийгүй. Харин төмөр замын хоёр компанийн нэг нь нөгөөгөө сөнөөхөөр оролдвол хөрөнгийг хамгаалах үүргийнхээ дагуу төр зогсоох ёстой. Төр ямар үүрэгтэй болох, 27 жилийн өмнө бид ямар нийгмийг сонгосон, хаашаа хүрэх гэж байгаагаа өнөөдөр мартсан нь харамсалтай. Гэтэл төр үндсэн үүргээ “Намайг ахиад сонгох ёстой” гээд бодчихсон явж байна.

-ОУВС-гийн шаардлага нөхцөлүүдийг эрх баригчид хүлээгээд авчихлаа. Иргэдэд, компаниудад ачаа болсон хатуу нөхцөлүүд хэрэгжих нь дээ…?

-Бид намагт орчихлоо гэж түрүүн хэлсэн дээ. Одоо биднийг энэ намгаас татаж гаргах зүйл хэрэгтэй. Татаж гаргах хүмүүс нь саяын нөхцөлүүдийг тавьсан. Ийм нөхцөл тавихад та бид хоёрын түрүүн ярьсан зүйл бас нөлөөтэй. Татвараа аваад зээлд хамрагдах нь тодорхой болж байна. Татвар авах хэмжээгээр компаниудын хөрөнгө багасна гэдгийг ойлгохгүй байна. ОУВС-тай, өөр зуураа ч ярихгүй яваа нэг том зүйл бий. Өмнө нь авсан мөнгө хаачсан бэ гэдгийг ярихгүй байна л даа. Тэр мөнгө хаашаа орсон тухай хөндлөнгийн тайлан алга. Бондын мөнгө хаачсан бэ, зээлээр авсан мөнгийг хэн авав гэсэн асуултын хариу хэрэгтэй. Өгөөжтэй, өгөөжгүйгээр нь ялгах учиртай. Хэзээ ч зам барьж байгаагүй компани барина гэж бөөн мөнгө аваад замын компанийг гуйгаад явж байх жишээний. Бондын мөнгийг яаж зарсны наад захын жишээ. Зуучилсан хүн нь, өгсөн хүн нь хувиа авдаг. Үүнийг авлига гээд байгаа юм. Харамсалтай нь бид энэ талаар ярихаас хэтрэхгүй байна. Иргэд сонсоод л өнгөрч байна. Удахгүй биеэрээ мэдрэхээрээ хэлж яриад эхлэх байх. Авдаг цалингийнхаа 30 хувийг алга болсны дараа ойлгох болов уу. Ардчилсан нийгэмд энэ мөнгө хаана байна, ил тод болгооч гэсэн шаардлагыг иргэд нь тавьдаг. Тэгж сураагүй, чадаагүй цагт Монгол Улс ядуу хэвээрээ байна гэдгийг өнөөдөр зарим нь ойлгосон. Ойлгоогүй нь тэс хөндлөн юм шаардаад явж байна. Ихэнх нь мэдлэггүйгээсээ, гүнзгий ойлгоогүйгээсээ болж ингэж яваа.

-ОУВС-гийн татвараа нэм гэсэн шаардлага компаниудад ачаа болох нь тодорхой. Уг нь алдагдалтай ажилладаг төрийн өмчийн компаниудаа хувьчлах гэх мэт төрөөс өөрөөс нь хамаарах гарцууд харагдах юм. Татвар нэмэхээс өөр ямар арга гарц байна вэ?

-Төрийн бизнесийн оролцоог эрс багасгах ёстой. Төрийн аппаратын брюкрат системийг хямдхан, жижигхэн болгох учиртай. Дэд сайд гэх мэт дэмий албан тушаалуудаа болимоор байгаа юм. Ингэж чадвал өчнөөн мөнгө хэмнэнэ. Төрийн нэртэй бүх компанийг хувьчилж хувийн секторт өгөх хэрэгтэй. Гэхдээ хувьцаат компани хэлбэрээр.

-Уул уурхайн салбарт төр зайлшгүй оролцох ёстой гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Уул уурхайд төр оролцох зайлшгүй шаардлага байхгүй. Төрийн хамгийн өгөөжтэй хийж чадах зүйл бол зам. Замыг манайх шиг ядуу улс 30, 40 жилийн дэд бүтцийн зээлээр барих хэрэгтэй. Дэлхийгээр дүүрэн зээл байна. Надад өгөхгүй, гэхдээ төрд бол өгнө. Учир нь Монгол гэдэг улс 30, 40 жилийн дараа алга болохгүй. Их мөнгөтэй, зориулалтын сантай газарт жилийн нэг, хоёрхон хувийн хүүтэй дөчин жилийн хугацаатай зээл асуудал биш. Өөр зүйлд төр оролцох ямар ч шаардлага байхгүй. Зам бариад л болоо. Бусад салбарт төр оролцох ёстой гээд байгаа нь цаанаа ганцхан шалтгаантай. Төрд ороод баяжъя гэсэн мөрөөдөлтэй, баяжиж чадаад байгаа, үе дамжаад хөрөнгөжиж буй хүмүүст л ашигтай эд. Төрийн мөнгөөр хийсэн зүйлийн тайланг гаргадаггүй, иргэд нь мэдлэггүй, идэвхгүй, хоосон ярихаас хэтрэхгүй газарт л авлига цэцэглэдэг.

-Энэ янзаараа яваад байвал алсдаа яах бол?

-Авлига цэцэглэхийн хэрээр нийгмийн тэгш бус байдал гүнзгийрнэ. Удлаа гэхэд хорь, гучин жил үргэлжилнэ. Эцэстээ зад үсэрнэ. Хүмүүс тэвчихээ байгаад босоод ирнэ. Тэр цагт мөнгөтэй боломжтой хэсэг нь хөрөнгөө аваад гараад явчихсан байна. Арчаагүй хэд нь үлдэнэ гэсэн үг. Нэг бол шашнаараа ялгарч байлдана, эсвэл үлдсэн ганц дарангуйлагчаа ээлжилж магтаж, мөргөж амьдарна. Ийм байдалд хүрсэн улс орон өчнөөн. Бид тэр зүг рүү хурдтай гэгч нь явж байна. Баялгийг бүтээж хүртдэг болохоос түрийвчээ даллаад авдаггүй. Гэтэл өнөөдөр иргэд түрийвчээ даллаад авч болно гэж бодоод байна л даа. Харанхуй, унтаа байна. Хоёр унтаа хүн бие биенийгээ сэрээдэггүй юм. Нэг нь сэрсэн байж нөгөөгөө сэрээнэ. Түнэр харанхуйд хэн нэг нь түрүүлж гэрэл асаах ёстой биз дээ. Би тийм байхыг хичээж байна. Хүн бүр л хичээх ёстой. Сэрчихээд чимээгүй яваа хүн олон байгаа нь харамсалтай.

-ИДЭР СУМЫН ТӨРИЙН САНГИЙН МЭРГЭЖИЛТЭН АЖЛААСАА ХАЛАГДСАНААС БОЛЖ ӨӨРИЙГӨӨ ШАТААЖ ҮХЖЭЭ-

2017.03.29. Завхан аймгийн Идэр суманд болсон жагсаал

Завхан аймгийн Идэр суманд 50 орчим насны эмэгтэй өөрийгөө галдан шатаажээ. Талийгаач Тэгшжаргал сумын төрийн сангийн мэргэжилтэн байсан бөгөөд түүнийг хэдхэн хоногийн өмнө ажлаас нь халсан байна. Ажлаасаа халагдсан тэрбээр шийдвэрийг хууль бус явдал хэмээн эвлэрэхгүй, улмаар амиа хорлоход хүргэжээ. Талийгаач сумын Тамгын газарт 20 гаруй жил нягтлангаар ажилласан бөгөөд сүүлийн хоёр, гурван жил төрийн сангийн мэргэжилтний албыг хашчээ.Олон жил төрийн албанд ажилласан тэрбээр ажлаасаа халагдах болсон шалтгаанаа намтай холбож, шүүхэд хүртэл өргөдөл гаргажээ. Амиа хорлохын өмнөх өдөр талийгаач аймгаас ирээд байж. шүүхээс түүнийг заргаа авах боломжгүй 50:50 хувьтай хэмээн буцаасан болохыг талийгаачийн ар гэрийнхэн ярив. Энэ шийдвэр талийгаачийг сэтгэлийн гүн хямралд оруулсан гэнэ. Ингээд энэ сарын 27-28-нд шилжих шөнө буюу 03:00 цагийн үед өөр дээрээ бензин цацаж галджээ. Талийгаачийг ар гэрийнхэн нь хэдий эмнэлэгт хүргэсэн ч тэрбээр түлэгдэлтийн шархаа даалгүй тухайн өдрийнхөө үдээс хойш амьсгал хураасан байна. Энэхүү харамсалтай явдлыг дуулсан нутгийн ард түмэн удирдлагуудаа эсэргүүцэж өчигдөр жагсаал зохион байгуулжээ.

Талийгаачийн төрсөн дүүгээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Танд гүн эмгэнэл илэрхийлье. Талийгаач юунаас болж өөрийгөө шатаахад хүрчихэв ээ. Ажлаасаа халагдсан явдлыг та бүхэн мэдэж байсан уу?

-Мэдэлгүй яахав. Хэдхэн хоногийн өмнө “Эгч нь ажлаасаа халагдчихлаа. Цалингийн зээлээ яаж төлж, оюутныхаа төлбөрийг хаанаас олно оо. Хууль бус томилгоо хийсэн. намайг хамаатан садан, ардаа танил талгүй болохоор хавчсаар байгаад халчихлаа. одоо яаж амьдарна аа” гээд л халагдсанаасаа хойш их сэтгэлээр унаж, шаналж байгаа нь илт байсан.

-Гэхдээ зөвхөн ажлаасаа халагдлаа гээд амиа хорлох дээрээ тулна гэж үү. Цаана нь ямар нэг нөлөө байсан байх гэж нутгийн хүмүүс ярьж байна?

-Тэрийг нь би сайн мэдэхгүй. Хорь гаруй жил сумандаа тогтвор суурьшилтай ажиллаж, амьдралаа төрийн албанд зориулсан хүн гэнэт нэг өдөр ямар ч шалтгаангүйгээр ажлаасаа халагдахаар сэтгэл санааны хувьд ямар хүнд тусах нь ойлгомжтой шүү дээ.Гэрийнхээ ганц орлоготой хүн нь. нөхөр нь ажилгүй. Хоёр хүүхэдтэй, нэг охин нь хотод оюутан. Суманд айл гэрийн ядаж нэг нь ажилтай байхад амьдралаа залгуулаад байдаг. Гэтэл ийм байдлаар ажилгүй болчихоор хөөрхийд хүнд цохилт болсон байх. 14 сая төгрөгийн цалингийн зээлтэй байсан гэсэн.

-Талийгаач ажлаасаа хууль бусаар халагдсан гээд шүүхэд хандсан гэсэн.

-Тийм ээ. Талийгаач маань ерөөсөө аймшигт өдрийн урд өдөр байх аа, аймгаас ирсэн.Гуравдугаар сарын 14-нд халагдах шийдвэр гарснаас хойш л шүүхээр явсан.Харамсалтай нь шүүхээс эгчийг ялах ямар ч боломжгүй. 50:50 хувьтай гэж хэлсэн юм билээ. Тэгээд үүнтэй эвлэрч чадахгүй сэтгэлээр унаж өөрийгөө ийм байдалд хүргэсэн бололтой.

-Тухайн үед нөхөр нь дэргэд нь байгаагүй юм уу?

-Хэдэн өдөр эхнэрийнхээ сэтгэл санааг засах гэж дагаж явж, нойргүй хоносон болохоор жаахан унтчихсан байсан юм билээ. Шөнө 03:00 цагийн үед “Гарч бие засчихаад ирье” гээд гарсан байсан. Гэнэт л хашгираан сонсогдож, гартал эгч тэр чигээрээ галд авалзаж байсан гэсэн. Тэр даруйд галыг унтрааж эмнэлэгт хүргэсэн л дээ. Бид ч мэдээд сандарч гүйлдсэн.Бүтэн биеэрээ галд шатаад, толгойных нь үс хүртэл юу ч үгүй хуйхлагдчихсан байсан.Эмнэлгийн зүгээс яаралтай эм, тариа хийсэн боловч харамсалтай нь бид түүний амийг авч үлдэх хувьгүй байж.Миний эгч хэр баргийн зүйлд өөр дээрээ бензин асгаад галдчих хүн биш. Шударга бус зүйлтэй эвлэрч чадахгүй учраас л ийм байдалд хүргэчихлээ.Өглөө оюутан охин нь хотоос ирээд ээжийгээ биднээс нэхэж уйлж хашгичиж байгаад арай гэж тайвшраад байж байна. “Та нар ээжийг минь сайн харж байхгүй. Ганцхан хүнд анхаарал тавьж байхгүй арчаагүй юм бэ” гээд л бидэн рүү гомдоллож уйлаад байна гэв.

БУХИМДСАН ИРГЭД СУМЫН ЗАСАГ ДАРГА Х.БАЯРМААГ ҮСДЭЖ ӨРӨӨНӨӨС НЬ ГАРГАЖЭЭ

Нутгийн иргэд болон талийгаачийн ойр дотнын хүмүүс нутгийн удирдлагын шийдвэрээс болж дээрх эмэгтэй амиа хорлоход хүрсэн хэмээн эсэргүүцлээ илэрхийлж өчигдөр жагсаал хүртэл зохион байгуулжээ. Тэд сумын Засаг дарга Х.Баярмаа, орлогч дарга Болдбаатар зэрэг нутгийн удирдлагуудыг албан тушаалаасаа огцрохыг хүсч, эсэргүүцлээ илэрхийлжээ. Учир нь талийгаачийг ажлаас нь халж түүний оронд сумын Засаг даргын орлогч Болдбаатарын эхнэр Н.Нямжавыг томилсон юм байна. Энэ талаар нутгийн нэгэн иргэн ийн ярьж байна.Тэрээр “Манай суманд ажлын халаа сэлгээ гэж аймшигтай зүйл бий болоод байна. Хэн дуртай нь хамаатан саднаа баруун солгойгүй татаж ажилд оруулдаг. Олон жил ажлаа мөрөөрөө хийгээд явсан хүнийг хүртэл нэг л өдөр ямар ч шалтгаангүйгээр халчихдаг.Бид энэ байдлыг хараад сууж байгаа хэрнээ дуугүй байхаас аргагүй. Хэрвээ ам ангайвал ажлаас халагдчих гээд зовлонтой. Талийгаач Т ч гэсэн олон жил ажилласан туршлагатай. Гэтэл оронд нь долоон сард амаржих бие давхар эмэгтэйг томилчихож байгаа юм. Яахав, тэр эмэгтэй орлогч даргын эхнэр болохоор тохироо хийгээ л биз.Баярмаа, Болдбаатар гээд манай сумын удирдлагууд бүгд АН-ынхан. Тамгын газрын дарга Батчулуун хүртэл аймгийн Засаг дарга Батсайханы төрсөн ах. Энэ хүмүүс ардаа том хүнтэй гээд юу хүссэнээ хийж байх шиг байна. Гэвч төр түмэн нүдтэй. Улаам цайм хүний амиар тоглочихлоо шүү дээ.Хэлэхгүй л байгаа болохоос талийгаач шиг сэтгэл санааны хямралд орчихсон яах учраа олохгүй, хэндээ хандахаа мэдэхгүй олон хүн бий. Үүнээс өмнө сургуулийн нийгмийн ажилтан бас халагдсан. Бид өглөө ажилдаа ирэхдээ халагдчихгүй байгаа гэсэн айдас тээж явдаг болсон” гэв. Ардчилсан нам Завхан аймагт үнэмлэхүй ялалт байгуулж улмаар өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард сумын удирдлагууд солигдсон байна. Үүнийг дагаад хуучин Засаг даргын үед ажиллаж байсан хүмүүс ээлж дараалан ажлаасаа халагдсан гэх. Энэ талаар Идэр сумын Засаг дарга асан Ч.Мөнххүрэл “Суманд 28 жил ажилласан туршлагатай хүнийг МАН-ын хүн, өмнөх Засаг даргын хүн гэх шалтгаанаар амиа хорлотол нь дарамталж, хавчин гадуурхсан байна. Ганцхан энэ хүн биш, манай Тамгын газрын дарга, Засаг даргын орлогч, хөдөө аж ахуйн тасгийн дарга, санхүүгийн албаны дарга, жолооч гэх мэт маш олон хүнийг халсан” хэмээн ярив. Харин жагсаал зохион байгуулсан талийгаачийн ар гэрийнхэн болон нутгийн иргэдэд нутгийн удирдлагууд “2015 онд авсан төрийн албан хаагчдын шалгалтад талийгаач одоо ажиллаж буй хүнээс дутуу оноо авсан гэсэн үндэслэлээр ажлаас нь халсан” гэх тайлбарыг өгчээ. Жагсаалын үеэр сумын Засаг дарга Х.Баярмаа өрөөгөө дотроосоо түгжин гарч ирэхгүй байсан бөгөөд түүнийг талийгаачийн хоёр хүүхэд болон зарим иргэд үсдэж хүчээр гаргаж ирсэн гэх мэдээлэл ч байна. Удирдлагуудаа эсэргүүцсэн жагсаалд ар гэрийнхэн болон нутгийн иргэд нам харгалзахгүй оролцсон байна. Тэд дээрх болсон явдалд аймгийн Засаг дарга Батсайханыг буруутгаж байгаа аж. Сумын удирдлагууд бүгд түүний намын гар хөл болсон нөхдүүд гэж үзэх хүмүүс ч байна.

ТАЛИЙГААЧИЙГ АЖЛААС НЬ ХАЛАХ ШАЛТГААН ЮУ БАЙВ?

Сумандаа 28 жил ажилласан төрийн албан хаагч нэг л өдөр ажилгүй болж үүндээ шаналж амиа хорлох болсон нь хүмүүсийн анхаарлыг ихэд татаж байна. Талийгаачийн ар гэрийнхэн түүнийг ажлаас халж сумын Засаг даргын орлогч Болдбаатарын эхнэр Н.Нямжавыг томилсон нь хууль бус хэмээн үзэж байна.Талийгаач Тэгшжаргал МУИС-ийг санхүүгийн чиглэлээр улаан дипломтой дүүргэсэн. Их сургуулиа төгсөөд сумандаа ирж төвхнөсөн байна. Өнгөрсөн хугацаанд сумын нягтлан бодогчоор 20 гаруй жил ажиллахдаа ажилдаа чин сэтгэлээсээ ханддаг байсан. Сумандаа чадвараараа эхний гуравт багтахаар боловсон хүчин гэдгийг хамт олон нь хэлж байна. Тэрээр хоёр хүүхэдтэй, нөхрийн хамт амьдардаг байжээ. Талийгаач бамбай булчирхайн хагалгаанд ороод удаагүй байж. Тиймээс эрүүл мэндээрээ тэнцэхгүй гэсэн шалтгаан хэлсэн бололтой. Харин түүний оронд томилогдсон Н.Нямжав гэгч хэн бэ. Нямжав сумын Засаг даргын орлогч даргын эхнэр болохыг дээр дурдсан. Н.Нямжав өдгөө давхар биетэй бөгөөд өмнө нь жирэмсний амралттай хүний оронд таван сар ажилласныг эс тооцвол төрийн албанд ажиллаж байгаагүй хүн гэнэ. Зарим иргэдийн өгч байгаа мэдээллээр бол Идэр сумын Засаг дарга Х.Баярмаагийн ард Бат-Өлзий гэх хүн аймагт дээгүүр алба хашдаг юм байх. Харин талийгаачийн оронд томилосон хүн нь Бат-Өлзий гэгчийн танил гэнэ. Үүгээр зогсохгүй Н.Нямжав сумын нягтлангаар ажилладаг эмэгтэйтэй ах дүүгийн хүүхдүүд юм байна. Мөн нөхөр нь сумын орлогч дарга. Тиймээс иргэд төрөл садны ашиг сонирхол явж байна хэмээн эсэргүүцэж байгаа аж.

Н.Нямжавын хувьд МАН-ын гишүүн боловч өнгөрсөн сонгуульд АН-ынхныг дагаж гүйсний эцэст төрийн албанд шингэх хүслээ гүйцээсэн гэж ярих хүмүүс ч олон байна.

ТАЛИЙГААЧ БОЛОН ТҮҮНИЙ ОРОНД ТОМИЛОГДСОН ЭМЭГТЭЙ 2015 ОНООС ЭХЭЛЖ АЖЛЫН БАЙРНЫ ТӨЛӨӨ ТЭМЦЭЛДЭЖ ИРЖЭЭ

Талийгаач болон түүний оронд томилсон эмэгтэй хоёрын хоорондох ажлын байрны төлөөх тэмцэл аль 2015 онд эхэлжээ. Энэ талаар аймгийн удирдлагуудтай холбогдож албан эх сурвалжаас авсан мэдээллээ хүргэе. Завхан аймгийн Идэр сумын Төрийн сангийн мэргэжилтэн сонгох сонгон шалгаруулалтыг 2015 оны дөрөвдүгээр сард зохион байгуулсан бөгөөд тус шалгалтад гурван хүн өрсөлджээ. Тэднээс хамгийн өндөр оноог иргэн Н.Нямжав 73, Б.Одхүү 70, харин талийгаач С.Т 65.67 оноо авсан гэнэ.

Төрийн албаны тухай хуулиар төрийн албаны мэргэшсэн шалгалтад хамгийн өндөр оноо авсан хүнийг томилох хуулийн заалттай байдаг ч тухайн үед сумын Засаг дарга асан Ч.Мөнххүрэл талийгаачийг томилжээ.

Төрийн албаны шалгалтад өндөр оноо авсан Н.Нямжав сумынхаа удирдлагад удаа дараа гомдол гаргасан боловч авч хэлэлцээгүй учраас аймгийн удирдлага Д.Батсайханд хандан 2016 оны арванхоёрдугаар сард гомдол гаргажээ. Ингээд Завхан аймгийн Төрийн албаны салбар зөвлөл хамгийн өндөр оноо авсан Н.Нямжавыг Идэр сумын төрийн жинхэнэ албан хаагчийн албан тушаалд томилох шийдвэр гаргасан байна. Төрийн албаны мэргэшлийн шалгалтад хамгийн өндөр оноо авсан хүнийг томилох нь хууль ёсны дагуу хэмээн албаны эх сурвалж хэллээ. Харин анх шалгалтад хамгийн өндөр оноо авсан ч Н.Нямжавыг төрийн албанд аваагүй Тэгшжаргалыг томилсон шалтгаанаа тухайн үеийн засаг дарга ашиг сонирхлын зөрчилтэй байсан учраас тийм шийдвэрт хүрсэн болохыг тайлбарлав. Тухайн үед санхүү хариуцсан дарга нь Н.Нямжавын ойрын төрөл байжээ. Тиймээс хуулийн дагуу ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж үзэн Тэгшжаргалыг томилсон гэх. Ердөө л ийм шалтгаан тэдний дунд хэдэн жил хөвөрч. Нам, засаг солигдоход дагаад төрийн албан хаагчдын халаа, сэлгээ сум орон нутаг гэлтгүй төрийн аль ч шатанд хийгддэг. Хамаатан садан, эсвэл сонгогдоход санхүүгийн дэмжлэг үзүүлсэн, цүнх баригчдаа төрийн аль нэг албанд шахах гэж хуйлардаг манайхны овилгогүй зангаас болж эрдэнэт хүний амь эрсэдлээ. Хариуцлагыг хэн хүлээх вэ. Ямартай ч цагдаагийн байгууллага тухайн хэргийг шалгаж байна.

ТЭС СУМЫН ЗАСАГ ДАРГА АЖЛАА ӨГӨӨД АМИА ХОРЛОЖЭЭ

Завхан аймгийн Идэр суманд төрийн албанаас халагдсан эмэгтэй амиа хорлосон явдал олон нийтийг цочроолоо. Гэтэл үүнтэй зэрэгцэн бас нэгэн таагүй мэдээлэл ил болсон. Энэ сарын 25-нд Завхан аймгийн Тэс сумын Засаг дарга Н амиа хорлосон байдалтайгаар олдсон байна. Тэрээр өнгөрсөн 2016 оны орон нутгийн сонгуульд ялалт байгуулж, өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард Засаг дарга болжээ. Ардчилсан намын хүн гэнэ. Гэвч талийгаач сарын өмнө Засаг даргын албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгч, хэд хоног ажилдаа ирээгүй байна. Нэгэн эх сурвалжийн өгсөн мэдээллээр бол талийгаач эхнэрийнх нь бие тааруу байсан учир Улаанбаатар хотод эмчлүүлэхээр болж ажлаасаа өөрийн хүсэлтээр гарах өргөдлөө өгсөн гэх. Гэвч түүний цогцсыг хажуу айлынх нь хашаанаас өөрийгөө боомилсон байдалтайгаар олжээ. Ямартай ч цагдаагийн байгууллагынхан амиа алдсан шалтгааныг тодруулахаар ажиллаж байгаа аж. Харин түүний амиа алдах болсон шалтгаан нь гадны нөлөөтэй байж магадгүй гэдгийг зарим иргэд ярьж байна. Тодруулбал, Тэс сумын Дооно хайрхныг уул уурхайн нэгэн компани хайгуул хийхээр зөвшөөрөл авчээ. Гэхдээ өмнөх Засаг даргын үед. Харин шинэ Засаг даргаар төлөвлөгөөгөө батлуулах ёстой байж. Гэвч үүнийг нь талийгаач эсэргүүцэж байсан бололтой. Үүнтэй холбоотой байж магадгүй хэмээн нутгийнхан хардаж байгаа бололтой.

Зөрчлийн хуулийн шинэчилсэн найруулга ирэх долдугаар сарын нэгнээс мөрдөгдөх болсон. Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хуулийн төсөл боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүнээр ажиллаж байгаа хууль зүйн доктор, дэд профессор Б.Батзоригоос зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Энэ хуулийг шинэчлэх болсон нэг шалтгааныг орчин үеийн нийгмийн амьдралд бий болсон шинэ үзэгдлүүдэд ялгамжтай хандаж, хариуцлага тооцох боломжтой, үр нөлөөтэй тогтолцоо бий болгоход оршино хэмээн хуулийн төслийн үзэл баримтлал заасан байна. Үүнийг тодорхой тайлбарлаж өгнө үү?

-Нийгмийн амьдрал байнга өөрчлөгдөхийн хэрээр хүмүүсийн хооронд үүссэн харилцааг зохицуулах шаардлага бий болсоор байдаг. Гэхдээ бүгдийг нь хуулиар зохицуулах боломжгүй, шаардлагагүй. Өмнөх бөгөөд өнөөгийн нийгэмд үзүүлэх хор хөнөөлтэй үйлдлийг эрүүгийн нэг хуулиар зохицуулдаг. Харин нийгмийн хор аюулаараа гэмт хэргээс бага зөрчлийг 200 гаруй хуулиар зохицуулж байсныг зөрчлийн нэг хуулиар зохицуулдаг болсон. Ингэснээрээ гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх нэгдсэн бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх боломжтой болж байна. Салбарын хуулиудаар амьдрал дээр хэрэгжүүлэх механизмыг нь бүрдүүлээгүй зөрчлийг хуульчлах явдал үгүй болно.

-Шинэчилсэн найруулгад тусгаснаар гэмт хэрэг, зөрчил хоёрыг өөр өөр салбарт хамруулан авч үзсэн байна. Үүнийг дагаад тооцох хариуцлага ч өөр болсон гэсэн?

-Их энгийнээр тайлбарлая. Хүнээр яривал мэс засал хийж эмчлэх өвчнийг гэмт хэрэг гэе. Эм, тариагаар эмчлэгдэх өвчнийг зөрчил гэе. Гэмт хэрэг, зөрчил нь өөрөө нийгмийн хорт хавдар, тахал гээд их сүртэй нэршил бас байдаг даа. Хүмүүсийн хооронд үүссэн маргаан, хуулийн хэрэгжилтийг хангахад төрийн хяналт шалгалт, хүмүүсийн хоорондын зан үйлийн горим журмаар зохицуулагдах боломжгүй болохоор зөрчлийн хуулийн зохицуулалтад оруулж торгох, эрх хасах зэрэг шийтгэл оногдуулдаг. Шалгах процесс нь ч энгийн байдаг. Хүний эрхэнд хязгаарлалт бага тогтоодог. Харин зөрчлийн хуулиар зохицуулах боломж хязгаарлагдаад ирэхээр эрүүгийн хуульд гэмт хэрэг гэж заагаад хорих, албадан ажил хийлгэх, маш өндөр хэмжээгээр торгох гэх мэт ял оноодог. Шалгах процесс нь нарийн. Шалгах явцад цагдан хорих, нэгжих, гүйцэтгэх ажил явуулах гэх мэтийн төвөгтэй арга ашигладаг.

-Зөрчлийн хуулийн нийтийн ёс суртахуун, хэв журмын эсрэг зөрчил гэсэн зүйлд олон нийтийн газар, авто зам, гудамж, талбайд бие зассан, эсхүл нус, цэр, тамхины иш, хог хаясан хүнийг арван нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно хэмээн заасан байна. ийм зөрчил үйлдэгдэж байгаа эсэхийг хэн, яаж хянах вэ?

-Таны дурдсан зөрчлийг өмнөх хуулиудаар зөрчил гэж тооцоод торгоно гээд заачихсан байдаг шүү дээ. Одоо 200 гаруй хуулиар зөрчил гээд хуульчилсан зөрчлүүдийг нэгтгэхээр хүмүүс гайхаад байна. Ингэж гайхаж байнаа гэдэг чинь энэ зөрчлийн хуулийн ач холбогдол тодорхой хэмжээгээр гарч байна гэсэн үг. Одоо төрийн бодлогоор таны дурдсан зөрчлүүд нийгэмд байх ёстой жирийн үзэгдэл юм уу гэдгийг тодорхойлох хэрэгтэй. Үнэхээр нус, цэрээ хаях нь байдаг л хэвийн үзэгдэл, үүнийг нийтийн ёс суртахууны хэм хэмжээгээр зохицуулбал ичээд дээрх үйлдэл гаргах нь багасна гэж үзвэл зөрчлийн хуульд тусгахгүй байж болно шүү дээ.

-Нийтийн журам зөрчих гэсэн бүлэгт “Орон сууцанд шөнийн цагаар бусдын амгалан тайван байдлыг алдагдуулсан бол хүнийг тавин нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг таван зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно” гэж заасан. Тэгэхлээр хөрш айл нь гомдол мэдүүлэхэд торгоно гэсэн үг үү?

-Бас л орон сууцанд шөнийн цагаар бусдын амгалан байдлыг алдагдуулаад байвал хөрш нь ирээд та нар арай их дуу чимээ гаргаад байна гэхэд нь нөгөөдүүл нь ичиж зовоод за одоо болилоо гээд больж байвал заавал торгоод шийтгэдэг Зөрчлийн хуульд тусгаад байх шаардлагагүй. Нийгмийн ёс суртахууны хэм хэмжээгээр зохицуулчихаж болно. Одоо ийм шаардлага тавивал яах бол. Цагдаа ирж байж л асуудал зохицуулах шаардлага гарах байх. Зөрчлийг шалгадаг хянадаг байгууллагуудыг Зөрчил шалган шийдвэрлэх хуулиар тодорхой заагаад, зөрчлийг хэрхэн шалгахыг хуульчилж байгаа.

-Тэгвэл 7.3 дугаарт “Хүний нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжилсон худал мэдээллийг нийтэд дэлгэсэн, эсхүл мэдээллийн хэрэгсэл, нийтийн сүлжээгээр тараасан бол хүнийг нэг мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг арван мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно” гэсэн заалтын талаар нэлээд маргаан өрнөсөн. Үүнийг Эрүүгийн хуульд оруулъя гэсэн санал ч УиХ-ын гишүүдээс гаргасан гэсэн. Энэ талаар хуульч хүний хувьд ямар бодолтой байна?

-Сэтгүүлчдийг бичсэн болгоных нь төлөө шийтгэх зохицуулалт биш байх. Таны хэлсэн зүйлээс харахад санаатайгаар бусдын нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжлохдоо хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг ашиглавал хариуцлага тооцно гэсэн байна. Харин энэ заалтыг сэтгүүлчдийн хууль ёсны ажиллагааг саармагжуулах, шударга сэтгүүлчийг айлгах, дарамтлах хэрэгсэл болгон ашиглаж байна уу гэдэг талаас нь харвал бас өөр. Ер нь нийгмийн сөрөг үзэгдэлтэй тэмцэх ганц арга эрүү, зөрчлийн хууль биш шүү дээ. Нийгмийн элдэв сөрөг үзэгдэлтэй тэмцэх төрийн бодлого үгүйлэгдэж байгаагийн нэг илрэл ингэж харагдаж байгаа юм болов уу. Өөрөөр хэлбэл, ийм зүйл орж батлагдвал сэтгүүлчийн үйл ажиллагааг зохицуулсан, эрх ашгийг нь хамгаалсан хууль нь дагалдаж гарах байх.