Month: April 2017

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ням гаригийн амралтын өдөр цэрэг армийнхны хувьд домог болон яригддаг нэгэн эрхмийнхийг зорилоо. “Олимп” хотхоны шинээр ашиглалтад орсон, наран талдаа цонхтой тохилог байранд саяхан ороод байгаа айл бол Монгол Улсын Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, дэслэгч генерал, НҮБ-ын Мэдээлэлжүүлэлтийн олон улсын академийн тэргүүлэгч ба жинхэнэ гишүүн, академич, цэргийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Шавийн Арвайнх юм. Гэрийн эзэн, гэргийн хамт хоёулхнаа ажин түжин, амар жимэр аж төрдөг ажээ. Тэднийх эл хотхонд Таван шарынхаа байрнаас нэг ёсондоо отрын маягтай ирээд байгаа аж. Шавийн Арвай генерал гэрийн чөлөөт хувцастай уриалгахан угтаж байна. Тэрээр дорноговийн Эрдэнэ сумын нутаг Богийн гашуун хэмээх газар 1938 онд төрсөн, эдүгээ наян насны босго алхаад буй хүн юм. Тэрээр “Би малчин удмын хүн, ядуу айлын хүүхэд, ээж, эмээтэйгээ өссөн. 1947 онд есөн настайдаа сумынхаа бага сургуульд анх орж, аймгийн дунд сургуулийн долоодугаар анги төгсөөд арван таван наснаасаа Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрт ажилласан.

Нам төр, Монголын Ардын армийн удирдагчдын хамт

1952-1954 онд Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрийг орос нөхөд маань барьж байгуулсан. Тэр үйлдвэр Монголынхоо хэрэгцээг бүрэн бус ч гэсэн хангадаг байлаа. Үлдсэн шаарыг нь нэрээд кокс болгоод ашигладаг байсан. Энэ үйлдвэрт ажиллаж байхдаа Тусгай мэргэжлийн сургууль төгсөөд нефтийн үйлдвэрт сантехникчээр ажиллаж байлаа. 1956 онд орос нөхөд маань төмөр замын олон өртөө барьсан. Би 1954-1958 он хүртэл Улаан-Уулын төмөр замын өртөөнд ажиллаж байгаад сайн дураараа цэрэгт явлаа” гэж тэртээ өнгөрсөн залуу насандаа очив уу гэмээр харц нь гэрэлтээд ирэв. Өдий хэрийн насны хүн гэхэд залуусаас дутахгүй хөнгөн шингэн хүн юм. Жирийн малчны хүү Ш.Арвай 1958-1960 онд эх орны умард хил Сэлэнгийн байцаан өнгөрүүлэх боомтод эр цэргийн албаа нэр төртэй хааж эхэлжээ. Говь нутгийн бор хүүгийн амьдралын замнал ийнхүү Монгол Улсын дархан хил, батлан хамгаалах үйл хэрэгтэй холбогдож өнөөгийн өндөрлөгт хүрэх харгуйн эхэн болжээ. Хилийн цэрэгт алба хааж байхдаа тэрээр ЗХУ болон БНМАУ-ын онц хилчин цол, тэмдгийг гардан авч, улмаар 1960-1963 онд Москва хотноо Хилийн цэргийн дунд сургуульд суралцан онц дүнтэй төгссөн аж. Арвай генерал биднийг ийн хөөрөлдөн суухуй гэргий Даваасүрэн нь хоол унд бэлтгэн, бас ч ханийнхаа залуугийн дурсамжийг өөрөөс нь илүү өгүүлэх нь ханьдаа хэчнээн сэтгэлтэйн илэрхийлэл буюу. Генералын алтан мөрдэст хүрэм хананд өлгөөтэй, өргөн улаан туузан чимэгтэй өмд нь шинэхэн юм шиг индүүдлэгтэй буйдангийн түшлэг дээр тохоостой. Хилийн цэргийн дунд сургууль төгсөж ирсэн “будаг нь ханхалсан” залуухан офицер 1964-1967 онд НАХЯ-ны Хилийн хэлтэст туслах офицероор ажиллаж эхэлжээ. Төдий удалгүй 1967-1970 онд Фрунзийн нэрэмжит команд штабын академийг төгсөн, Замын-Үүд дэх хилийн 12 дугаар отрядад штабын дарга, отрядын даргаар ажиллаж, 1975-1976 онд Халх голын отрядыг байгуулан, 1976 онд Хилийн ба Дотоодын цэргийн хэргийг эрхлэх газрын нэгдүгээр орлогч даргаар ажиллажээ. 1976-1982 он хүртэл НАХЯ-ны нэгдүгээр орлогч сайд, Хилийн ба Дотоодын цэргийг удирдах ерөнхий газрын дарга, 1982-1984 онд Москвад Зэвсэгт хүчний Жанжин штабын академид суралцан, цэргийн шинжлэх ухааны дэд эрдэмтний зэрэг хамгаалжээ. Арвай генерал ажаад байхад илүү дутуу зангаа дохиогүй, үг яриа нь эрдэмтэн хүн болохоор ч тэр үү, ямар ч сул хийгүй хүн юм.

Тухайн үеийн ЗХУ-ын цэргийн сургуулиудад “Монголын Арвай шиг сур” гэсэн уриа гарч байсан гэдэг. Энэ тухай эрхэм буурлаас асуувал даруухнаар инээвхийлж “Миний сайных юу байх вэ. Манай монголчууд оюуны их чадавхитай, эрч хүчтэй ард түмэн. Цөөхөн хүнтэй, хоёр том гүрний хооронд оршдог хэдий ч оюун ухаанаараа их гайхагддаг. Лодонгийн Түдэв гуайн судалгаанд тулгуурлан ярья л даа. Монгол хүн бүхэн агуу их оюуны чадавхитай, тархи нь дэлхийн бусад орны хүмүүсийн тархинаас жингээрээ илүү гэдэг. Би ЗХУ-ын сургуулиудад гурван удаа явж суралцсан. Алинд нь онц сурдаг л байсан. Хамгийн гол нь Монголоос очсон хүмүүсийн ахлагч нь болно. Фрунзийн академид, Жанжин штабын академи суралцаж байхдаа гадаадаас сурдаг улс орны сонсогчдын факультетийн ахлагч байлаа. Тэгэхээр миний хувьд зөвхөн сурах биш, дадлага хийгээд удирдаад яваад байсан. Монгол цэрэг хүний бие биендээ захирагдах чадвар, спорт, урлагийн тэмцээнд идэвхтэй оролцож тэргүүн байр эзэлдэг байсан зэргээс таны хэлсэн дээрх үг урган гарсан болов уу” гэж байна.

Монгол эр хүн бүхний бахархал болсон цэргийн өндөр албанд түүн шиг чин сэтгэлээсээ зүтгэсэн хүн тийм ч олон байхгүй биз. Тэрээр 1984-1986 онд БХЯ-ны Зэвсэглэл техник хариуцсан орлогч сайдын алба хашиж байгаад 1986-1990 он хүртэл НАХЯ-ны орлогч сайд, Хилийн ба Дотоодын цэргийн Удирдах газрын даргаар ажиллаж байгаад 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны өдөр бэлтгэлээр халагдаж, гавьяаныхаа амралтанд гарсан байна. Арвай генерал ээж (Дэжид)-ийгээ их ухаантай хүн байж гэж байна. Учир нь хүүгээ цэргийн том цол хүртэн, өндөр албан тушаал хашиж эхлэхэд “Тэр их өндрөөс буухад хэцүү байдаг юм шүү” гэж захиж байсан аж. Арвай гуай эхээс долуулаа агаад эгч нар нь бүгд бурхны оронд одож, ганцаар үлджээ. Ээж нь ная гаруй насандаа орчлон сэлгэсэн байна. Олон жил хариуцлагатай ажил эрхэлж байсан Арвай хэдий халагдсан ч гэсэн гар хумхин суусангүй, харин ч өөрийн мэдлэг, туршлагаа эх орон, ард түмэндээ зориулахаар эрдэм шинжилгээний ажилтан болов. Батлан хамгаалахын их сургуулийн Хилийн цэргийн зөвлөхөөр ажиллаж байгаад 2011 оноос Хууль сахиулахын их сургуулийн эрдэм шинжилгээний төвийн дарга, эрдмийн зөвлөлийн болон магистрын зөвлөлийн гишүүн болжээ. Монгол Улсад өнөөгийн байдлаар дэслэгч генерал цолтой хүн маш цөөхөн буй. Ш.Арвайн хувьд хошууч генерал цолыг 1976 онд авч, гуравхан жилийн дараа дэслэгч генерал цолонд хүрч байж. Эдүгээ эсэн энх байгаа генералуудаас хамгийн анх эл цолыг авсан хүн гэж байгаа. Хэрвээ бөхөөр харьцуулж үзвэл зүүний магнайг тэргүүлэгч далай дархан аварга гэсэн үг юм уу даа. Мань эр АИХ-ын депутатаар хоёр ч удаа сонгогдож байсан МАХН-ын Төв хорооны орлогч болон жинхэнэ гишүүн байсан хүн юм.

Б.Даваасүрэн гавьяат багш цолоор шагнуулав. 2017.02.23

Санамсаргүй ярьж суугаад Арвай гуайн нэгэн авьяасыг “нээн илрүүлэв”. Миний нээлт ч юу байх вэ дээ, гэргий нь л ханиа “Хүүхдүүдэд ая тоглож өгөөч” гэснээр түүний ямар мундаг хөгжимчин болохыг мэдрэв. Саарал хайрцагтай баянхуур хөгжим Арвай гуайтай Москвад сурч байсан залуу цагаас нь нөхөрлөжээ. Буурал генерал хөгжмийн товчлуур дээгүүр хуруугаа бүжүүлэн дарахад гэргий нь хүүхдийнх шиг цовоо цолгиун дуугаар

“Баясан баясан нялхрах амрагийн сэтгэл ээ хө

Балтай сар нь ганцхан хайрын жам аа хө

Зөв, буруу нэгтэй амьдын заяандаа

Зөөлөн зөн нь илхэн бүсгүй ааль аа хө

Цэнгэн цэнгэн хэнзлэх залуугийн сэтгэл ээ хө

Цэцгэн сар нь гуравхан орчлонгийн жам аа хө

Алдавч, оновч туулах амьдын заяандаа

Аргадаж гуйх нь гэнэхэн бүсгүй ааль аа хө” гэж яруу найрагч Чимэдравдангийн Мягмарсүрэнгийн шүлгээр бүтсэн сайхан дууг Энхзул гавьяатаас дутуугүй цэнгэнүүлдэг юм байна. Арвай гуай гуч гаруй дуу, шүлэг багтаасан “Миний нутгийн гайхамшиг” нэртэй цомог гаргасан нь одоо олдохоо больсон аж. Энэ цомогт нь орсон “Мартахын аргагүй маргад эрдэнийн орон” найргийг нь Даваасүрэн гуай баянхуурын эгшгээр дэвсгэр хийж байгаад яруухан уншлаа. Бид ч айлд өнжих гэж ир лүү, уран сайхан ардын авьяастнуудыг бишрэх гэж ирэв үү гэж гайханхан саатав.

Эрдэмтэн Ш.Арвайгийн бүтээл хоёр зуу гаруй болжээ. Үүнд, эрдэм шинжилгээний бүтээлүүдээс эхлээд уугуул нутгийнхаа тухай туурвисан “Цогтой гүний домогт хязгаар Эрдэнэ сум” хэмээх дөрвөн зуу гаруй хуудастай томоохон ном ч багтах аж. Бид ийн ярилцаж суутал утас нь дуугарлаа. “Үүдэнд ирээд дохих уу” гэж байна. Тэгэх нь ээ, “Суварган цэнхэр уулс” уран сайхны киноны зураглаач, Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Зундуй гуайн тухай нэвтрүүлэгт оролцуулахаар урьж унаа илгэжээ. Тэрээр генералын алтан мөрдэст төрийн хувцсаа өмсөж байхдаа ч цагийг ашиглан үр хүүхдийнхээ тухай “Ах нь таван хүүхэдтэй. Ууган маань бурхан болсон. Хүү Баатар маань 0151 дүгээр ангийн жолооны сургуулийн захирлаар ажилладаг хурандаа хүн бий. Охин Мөнгөнтуяа маань Багануур дахь 0252дугаар ангийн архивын тасагт ажиллаж байгаа. Нэг охин маань эмээ болж ач зээдээ дарагдсан хүн гэр-цэцэрлэгтээ л бужигнаж байна. Би чинь олон ч ач зээтэй боллоо” гэж байлаа. Ёслолын хувцсаараа гоёж гангарсан тэрээр гутлаа өмсөхдөө ер түүртэж барьсан шинжгүй үдээсээ хээвнэг тонгойж үдэж байгааг харахад юм л бол сандал хайж гүйгээд байдаг үе насныхныхаа өмнөөс ичмээр ч юм шиг сэтгэгдэл төрж байлаа. Өдий ная хүрчихээд цэл залуу насны аагаар цэмбэлзэж явна гэдэг сайхан хувь юм даа.

Манай улс Европын холбооны улс орнууд руу бараа бүтээгдэхүүн хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр гаргаж буй талаар Гадаад харилцааны яамны Гадаад худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны газрын дарга В.Энхболдтой ярилцлаа.

-Монгол Улс, Европын холбооны хамтын ажиллагааны ээлжит хуралдаан өнгөрсөн баасан гаригт болсон. Гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чиглэлд ямар байдлаар хамтран ажиллах санал солилцов?

-Монгол Улс “гуравдагч хөрш”-ийн бодлогын хүрээнд Европын Холбоо болон түүний гишүүн орнуудтай харилцаа, хамтын ажиллагааг бүхий л салбарт гүнзгийрүүлэх, тэр дундаа худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд тэргүүлэх ач холбогдол өгч байна. Монгол Улс, Европын холбооны хамтын ажиллагааны хамтарсан хорооны хуралдаан нь хоёр талын улс төр, эдийн засгийн харилцааны асуудлаар харилцан мэдээлэл, санал солилцох, байр сууриа илэрхийлэх, хамтын ажиллагааны чиглэлийг тодорхойлох үндсэн механизм юм. Хуралдааны хүрээнд Худалдаа, хөрөнгө оруулалтын дэд хорооны хуралдаан, Хөгжлийн хамтын ажиллагааны асуудлаарх ажлын хэсгийн хурлыг хийснээс гадна Хүний эрхийн асуудлаарх яриа хэлэлцээг анх удаа зохион байгуулснаараа онцлог болж байна.

-Монголын бараа бүтээгдэхүүн Европын улс орнууд руу гарахад ямар хөнгөлөлт дэмжлэг үзүүлж байна вэ?

-Европын холбооны талаас Дэлхийн худалдааны байгууллагын Худалдааг хөнгөвчлөх хэлэлцээрийн хүрээнд хамтран ажиллах, туслалцаа дэмжлэг авах боломжийн талаар санал солилцсон. Европын холбооны худалдааны хөнгөлөлтийн “GSP+” хөтөлбөрт Монгол Улсыг үргэлжлүүлэн хамруулсанд талархал илэрхийлж, Монгол Улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд уг хөнгөлөлтийг үр дүнтэй ашиглах талаар санал солилцлоо. Түүнчлэн Монголын экспортын бүтээгдэхүүнийг Европын зах зээлд гаргах, борлуулалтын сүлжээнд нэгдэн орох, Европын холбооны зах зээлд сурталчлан таниулах чиглэлээр хамтран ажиллахаар тохиролцлоо. Хөрөнгө оруулалт эрэлхийлсэн томоохон төслүүдийг сурталчлан хөрөнгө оруулагчдыг татах чиглэлээр Европын холбооны гишүүн орнуудын хөрөнгө оруулалт, гадаад худалдаа эрхэлсэн төрийн болон бусад байгууллагатай хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх тухай яригдсан. Европын бизнес эрхлэгчдийг Монгол Улсад хөрөнгө оруулахад дэмжлэг үзүүлэх үүднээс Европын Комиссын энэ чиглэлийн санхүүгийн арга хэрэгсэлд хамрагдах хүсэлтээ илэрхийлсэн. Хамгийн чухал нь Европын стандартыг Монголд нэвтрүүлэх чиглэлээр хамтран хэрэгжүүлж буй төслийн үр дүн, энэ чиглэлээр цаашдын хамтын ажиллагааны талаар санал солилцсон юм.

-Монголын бараа, бүтээгдэхүүн татваргүй нэвтрэх эрхтэй болдог манай улсад олгосон хөнгөлөлтийн системийн талаарх мэдээллийг хүргэхгүй юү?

-Дэлхийн хөгжиж байгаа орнуудад худалдааны хөнгөлөлт буюу импортын тарифын хөнгөлөлтийг дангаараа олгох систем болох Хөнгөлөлтийн ерөнхий систем буюу GSP+ нь Европын холбооны зах зээлд экспортлогч хөгжиж буй улсуудыг дэмжихэд зориулагдсан. Энэ нь Европын холбооны зах зээлд нэвтрэх үед бараа бүтээгдэхүүнээс тарифыг хөнгөлөх журмаар хэрэгждэг.

Монгол Улсын хувьд энэхүү хөнгөлөлтийн системд 2005 оноос эхлэн хамрагдаж байгаа бөгөөд нийт 7200 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнд тарифын хөнгөлөлт эдэлж байна. GSP+ зохицуулалтын үр өгөөжийг ноолуур, ноолууран бүтээгдэхүүний худалдаа нэлээд хүртсэн. Европын холбооны улсуудын сүлжмэл хувцас ба хувцасны сүлжмэл тоног хэрэгслийн ердийн тариф 12 хувь, үхэр адууны боловсруулсан ширний ердийн тариф 6.5 хувь байдаг бөгөөд Монгол Улс Европын холбооны Хөнгөлөлтийн ерөнхий системд хамрагдсанаар дээрх нэр, төрлийн бараа бүтээгдэхүүнийг татваргүйгээр экспортолж байна. Европын холбооны зүгээс Хөнгөлөлтийн ерөнхий системийн дүрэм журмаа 2014 онд шинэчилсэн бөгөөд шинэчлэгдсэн гол зорилго нь хамгийн хэрэгцээтэй байгаа улсууд буюу хамгийн бага хөгжсөн болон бага, бага дунд орлоготой улсуудад гаалийн тарифын хөнгөлөлтийг төвлөрүүлэх юм. Энэхүү хөнгөлөлтийн системд манай улсаас гадна Киргизстан, Армени, Пакистан, Филиппин, Кап Верд, Болив, Парагвай гэсэн нийт найман улс орон одоогийн байдлаар хамрагдаж байна.

-Манай улсын гадаад худалдааны тоо баримт, өнөөгийн нөхцөл байдлын талаарх мэдээллийг хүргэхгүй юү?

-Манай улс 2016 онд дэлхийн 151 улс, оронтой худалдаа хийснээс 74 улсад бараа экспортолж, 152 улсаас гарал үүсэлтэй барааг импортолсон байна. Гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт 8275.3 сая ам.доллар боллоо. Экспортын дүн импортын дүнгээсээ давж гадаад худалдааны баланс эерэг гарсан байна. Гадаад худалдааны нийт бараа эргэлтэд экспорт 4917.3 сая ам.доллар, импорт 3357.9 сая ам.долларт хүрсэн байна. Нийт бараа эргэлтийн 60 орчим хувийн худалдааг БНХАУ-тай, 10 гаруй хувийг ОХУ-тай хийсэн бөгөөд Европын холбооны орнуудаас 330 сая евро бараа бүтээгдэхүүн импортолж, 67 орчим сая евро экспортлосон байна.

-Монгол-Японы хооронд байгуулсан эдийн засгийн түншлэлийн хүрээнд манай улсаас тодорхой тоотой нэр төрлийн барааг Япон улс руу татварын тэг нөхцөлтэйгөөр экспортлох боломж өнгөрсөн жилээс эхлэн нээгдсэн. Энэ хүрээнд манайх таатай энэ нөхцөлийг хэр ашиглаж байна?

-Хоёр орны хоорондын худалдааг нэмэгдүүлэх, Японы хөрөнгө оруулалт, технологийг нэвтрүүлэх зорилгыг тавьсан. Хоёр орны хоорондын худалдааны эргэлтийг авч үзвэл жилдээ 300 орчим сая ам.доллар бөгөөд үүнд Японы импорт дийлэнх хувийг эзэлдэг. 2016 онд худалдааны эргэлт 344 сая ам.доллар болж, 2015 онтой харьцуулбал 17 хувиар өссөн. Хэлэлцээр хэрэгжиж эхэлснээс хойших хугацаанд Японы хувийн хэвшил Монголыг сонирхох сонирхол ихээхэн нэмэгдсэн. Сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд Хоккайдо, Шизүока зэрэг мужийн бизнесүүд удаа дараа ирж бизнес харилцаа холбоо тогтоох арга хэмжээг зохион байгуулсан байна. Түүнчлэн Японы хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татах зорилгоор Монголын мах, чацаргана, сүү зэрэг бүтээгдэхүүний талаарх судалгааг Японы талаас хийсэн. МҮХАҮТ-аас мэдээлснээр хэлэлцээр хэрэгжиж эхэлснээс хойших хугацаанд нийт 80 гаруй сая ам.долларын экспортын бараа, бүтээгдэхүүнд гарал үүслийн гэрчилгээ олгосон. Монгол, Японы Засгийн газар, хувийн хэвшлийн зөвлөлдөх уулзалт, бизнес форум, үзэсгэлэнг ирэх долдугаар сард зохион байгуулахаар төлөвлөж байна.

-Европын холбооноос 2014-2020 оны хооронд 65 сая еврогийн буцалтгүй тусламж манай улсад үзүүлж байгаа. Энэ буцалтгүй тусламжийг юунд зарцуулж байна вэ?

-Европын холбооноос Монгол Улсад 2014-2020 онд хэрэгжүүлэх хөгжлийн хамтын ажиллагааны хүрээнд олгож буй 65 сая еврог орлогыг тогтвортой хөгжилд зарцуулах сайн засаглалыг бий болгох, ажлын байрыг нэмэгдүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх гэсэн үндсэн хоёр чиглэлд зарцуулахаар тогтсон. Энэ хүрээнд хэд хэдэн төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байна. Тухайлбал, Европын стандарт, норм, хэм хэмжээг нийгэм, эдийн засгийн бүхий л салбарт нутагшуулах зорилтын хүрээнд “Монгол Улсын стандартын тогтолцоог боловсронгуй болгоход дэмжлэг үзүүлэх төсөл” хэрэгжүүлж, стандартыг тогтооход шаардлагатай хууль эрх зүйн орчинг сайжруулах чиглэлд ажиллалаа.

-Цаашид Европын улс орнууд руу бараа бүтээгдэхүүн гаргахдаа юунд анхаарах нь зүйтэй гэж харагдаж байна?

-Европын холбооны хөнгөлөлтийн системийн үр өгөөжийг цаашид дотоодын аж ахуйн нэгжүүдэд сайтар таниулан сурталчлах шаардлагатай гэж үзэж байна. Үүний сацуу хамгийн чухал болоод байгаа асуудал бол тарифын бус хориг саад, импортоор гарч буй бараа бүтээгдэхүүний стандарт буюу чанар, зэрэглэл болоод байна. Энэ чиглэлээр Европын холбооны зүгээс Монгол Улсын Стандартчиллын тогтолцоог боловсронгуй болгоход дэмжлэг үзүүлэх төсөл хэрэгжүүлсэн бөгөөд цаашид ч эрчимтэй хамтран ажиллах шаардлагатай байгаа юм.

-Саяын хуралдаанаар бараа бүтээгдэхүүний бүртгэгдсэн системийг бий болгох нь гадны зах зээлд бараа бүтээгдэхүүн гаргахад маш чухал хэрэгтэй гэж хэлж байсан. Үүнд манай улс бүртгэгдсэнээр ямар давуу талууд үүсэх вэ?

-REX буюу Бүртгэгдсэн экспортлогчийн систем нь Европын холбооны улсуудад гарал үүслийг эрх бүхий байгууллагаас гэрчилгээ олгон баталдаг байсныг орлох шинэ систем. Энэ системийг 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн нэвтрүүлсэн. REX системийг нэвтрүүлснээр 2017 оноос эхлэн экспортлогчид бараа бүтээгдэхүүнийхээ гарал үүслийн талаар өөрсдөө мэдэгдэл гаргаж, түүнийгээ батлах үүрэг хүлээх юм. Экспортын бүрдүүлэлтийн дараахь хяналт шалгалтыг хөнгөвчлөх үүднээс экспортлогч нь гарал үүслийн улсынхаа эрх бүхий байгууллагад цахим бүртгэлтэй байх шаардлагатай. Тухайн бүртгэгдсэн мэдээллийг тус эрх бүхий байгууллага нь Европын комисст тухай бүр илгээнэ. Европын комисст бүртгэгдсэн экспортлогчдын төвлөрсөн мэдээллийн сан байх бөгөөд аж ахуйн нэгжүүд ханган нийлүүлэгчийнхээ талаарх мэдээллийг нягтлах зорилгоор нээлттэй ашиглах боломжтой байх юм. Монгол Улсын хувьд дээр дурьдсанчлан GSP+ хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр Европын холбооны зах зээлд бараа, бүтээгдэхүүнээ экспортлох боломжтой бөгөөд энэ нь бараг бүх төрлийн Монголын гарал үүсэлтэй барааг гаалийн татваргүйгээр Европын холбооны зах зээлд нийлүүлэх боломжтой гэсэн үг юм. Өнөөдрийн байдлаар тус нөхцлөөс хамгийн их ашиг тус хүртсэн бараа нь ноолууран бүтээгдэхүүн байгаа бөгөөд цаашид эдгээр экспортын бараа, бүтээгдэхүүний төрөл зүйлийг нэмэгдүүлэхийг Европын холбооны зүгээс уриалж байгаа болно. Иймд цаашид бүртгэлийн ажлын ачаалал улам нэмэгдэх магадлалтай.

Манай улсын хувьд тус системийн хэрэгжүүлж эхлэхийн өмнө аж ахуйн нэгж өөрийн бараа бүтээгдэхүүний гарал үүслийг гэрчилж байсан туршлага байхгүй тул хууль, эрх зүйн зохицуулалтыг нь боловсруулан гаргах, экспортлогчдыг бүртгэх эрх бүхий байгууллага тодорхой болсны дараа экспортлогчдод зориулан мэдээлэл өгөх арга хэмжээг МҮХАҮТ-тай хамтран зохион байгуулах зэрэг хэд хэдэн арга хэмжээг авах шаардлагатай юм.

-Европын холбоо Монголд төлөөлөгчийн газраа нээх тухай таатай мэдээлэл саяын хуралдаанаар дуулдсан. Хэзээ нээгдэх гэж байна?

-Европын холбооны тал дипломат төлөөлөгчийн газраа Улаанбаатар хотноо нээхээр бэлтгэлээ базаан ажиллаж байна. Манайд Европын холбооны бүрэн эрхт төлөөлөл бий болсноор хоёр талын харилцаа болон эдийн засгийн хамтын ажиллагааг улам бүр өргөжүүлэн хөгжүүлэх, манай улсын нэр хүнд олон улсад өсөх зэрэг чухал ач холбогдолтой юм.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд асуухад манай улс экспортын бүтээгдэхүүний тоогоо дорвитой нэмэгдүүлж чадахгүй байгаагийн цаад шалтгааныг юу гэж харж байна вэ?

-Манай экспортын гол бүтээгдэхүүн болох эрдэс бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн үнийн хэлбэлзэл, эрэлт нийлүүлэлтийн өөрчлөлт нь манай экспортын болон төсвийн орлого, нийт эдийн засагт хүчтэй нөлөө үзүүлдэг. Иймд экспортын бүтээгдэхүүний нэр төрлийг олшруулах, экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх, гадаад зах зээлийг өргөжүүлэх нь Засгийн газрын хувьд тэргүүлэх зорилтын нэг юм. Экспортод чиглэсэн үйдвэрлэлийг хөгжүүлэх, дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, худалдааны түнш орнуудын зах зээлд нэвтрэхэд учирч буй тарифын болон тарифын бус саад тотгорыг багасгах, хилийн чанадад Монголын хөрөнгө оруулалт, бизнесийн орчин болон бараа, бүтээгдэхүүнийг сурталчлах, “Монгол брэнд” бий болгох зэргээр экспортыг дэмжихэд чиглэсэн бодлого, стратегийг Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан байгаа. Энэхүү зорилтыг хэрэгжүүлэхийн тулд төр, хувийн хэвшлийн оролцоо бүхий “Экспортыг дэмжих үндэсний хөтөлбөр”-ийг шинэчлэн “Монгол экспорт” хөтөлбөр боловсруулах шаардлагатай байна.

Б.ДОЛЗОДМАА

Завхан аймгийн Идэр суманд 50 орчим насны эмэгтэй өөрийгөө галдан шатаасан хэрэг өнгөрсөн долоо хоногт гарсан билээ. Талийгаач Тэгшжаргал сумын төрийн сангийн мэргэжилтэн байсан бөгөөд түүнийг гуравдугаар сарын 14-нд ажлаас нь халсан байдаг. Үүнээс үүдэн тэрээр амиа хорложээ. Талийгаачийн нөхөр тухайн үед хамт байсан бөгөөд унтаж байжээ. Талийгаач ажлаасаа халагдсанаасаа хойш бүтэн нойртой хоносон удаагүй гэнэ. Байнга л бодлогоширч, шаналж буй нь ажиглагдах болж. Тус шөнө ч мөн адил унтахгүй сэрвэлзээд байж. Ингээд нөхөртөө “Бие засчихаад ирье” гэж хэлээд гэрээсээ гарч улмаар өөр дээрээ бензин асгаж галджээ. Түүний ойр дотнын хүмүүс “Талийгаач тийм ч амархан сэтгэлээр унах хүн биш.Их зарчимч байдал нь ийм байдалд хүргэлээ. Насаараа хийж ирсэн ажлаас нь нэг л өдөр ялихгүй шалтгаан хэлээд ямар гомдолтой байхав. Төрийн алба төрөл садны үүр юм уу. Сумын удирдлагатай хэн ойр дотно, хамаатан садан, эсвэл намаар холбогдсон нь ажилтай үлддэг. Бусад нь хичнээн ажилдаа мундаг байсан ч огтхон ч хамаагүй болсон цаг юм. Хэдий үхсэн хүн эргээд сэрэхгүй ч хойшдоо ийм бусармаг зүйл битгий гараасай гэсэн үүднээс өөрийгөө золиосолсон байх.Үнэхээр харамсаад ч барахгүй юм. Тэр танил талаа харж шийдвэр гаргасан хүмүүс хариуцлагаа хүлээгээсэй” хэмээн нам, танил талаа ажилд авдаг энэ нийгмийн гаж тогтолцоог буруутай гэж үзэж байгаагаа илэрхийлсээр байна. Тус сумын 100 гаруй иргэн талийгаачийг өөд болсны маргааш сумын удирдлагуудаа эсэргүүцэж жагсаал хүртэл зохион байгуулсан билээ. Харин нутгийн иргэд жагсаалын үеэр нутгийн удирдлагуудыг ажлаа өгөхийг шаардаж “Бид эзэнгүй айл шиг амьдарч байна”, “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ард түмнээ хамгаалах цаг ирлээ”, “Энэ зөвхөн Идэр сумын асуудал биш. Монголын бүх сум, аймаг намаас шалтгаалж байна” гэх зэргээр бухимдлаа илэрхийлсэн байна. Учир нь Идэр суманд нам солигдсоноос болж ажлаасаа халагдсан хүн талийгаачаар тогтохгүй бөгөөд арваад хүн халагдаад байгаа гэнэ. Тиймээс ажлаасаа халагдсан зарим иргэдтэй холбогдлоо.

“ӨмнӨ нь засаг солигдоход халаа сэлгээ хааяа хийж л байдаг. арай ч хүн амиа хорлох хэмжээнд хүрч байсангүй”

Идэр сумын Засаг даргын орлогч асан Ш.Сампилноровтой холбогдож зарим зүйлийг тодруулсан юм. Түүний оронд банкинд теллерээр ажиллаж байсан Б.Болдбаатарыг томилжээ. Талийгаачийн оронд төрийн сангийн мэргэжилтнээр Б.Болдбаатарын эхнэр Н.Нямжав болоод байгаа.

-Та хэзээ ажлаасаа халагдсан бэ?

-Би 2016 оны арванхоёрдугаар сарын 1-нд ажлаа өгсөн. Засаг даргын орлогчоор хоёр жил гаруй хугацаанд ажилласан. Өмнө нь их сургууль төгсчихөөд Дарханд Улсын нөөцийн газар ажиллаж байгаад сумандаа ирсэн.

-Таны оронд ямар хүн томилогдсон бэ. Ер нь сонгуулийн дараа тантай адилхан ажилгүй болсон хүн нэлээдгүй бий гэж сонссон?

-Миний оронд Б.Болдбаатар гэж хүн орсон. Миний мэдэхээр “Хаан банк”-нд ажиллаж байсан гэсэн.Хална, солино гэсэн яриа гарч л байлаа. Өмнө нь Ардын нам ч бай, Ардчилсан нам ч бай аль гарсан нь засгаа бариад халаа, сэлгээ хийж л байдаг. Гэхдээ сая гарсан энэ хэрэг шиг хүн амиа хорлохдоо тултал айхтар юм болж байгаагүй.Энэ халаа, сэлгээний асуудал арай хэтрээд байгаа юм болов уу даа л гэж бодож сууна. Хувь хүнийхээ хувьд засаг солигдоход бүх албан тушаалтныг намын үзлээр сольдог байдлыг буруу гэж боддог. Тухайн ажил, албандаа үнэхээр алдаа дутагдал гаргасан бол халах нь зүйн хэрэг. Тийм биш байхад хэтэрхий туйлшрах нь дэмий байх л даа.

Ч.МӨНХХҮрЭл: Талийгаачийг “Чи ажлаа Өг” гэж зӨндӨӨ дарамталсан байсан. Над руу хоёр ч удаа утсаар ярьж “Би халагдчихлаа одоо яах уу”, “Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хаТуу хүнд байна” гэсэн

Идэр сумын Засаг дарга асан Ч.Мөнххүрэлтэй холбогдож зарим зүйлийг тодрууллаа. Одоо сумын Засаг дарга Х.Баярмаа.Тэрээр өмнө нь сургуулийн багш байсан бөгөөд нутгийн иргэдийн яриагаар бол нэг өдөр сурагчдаа, хичээлээ орхиод ор сураггүй яваад өгч. Тэгсэн Солонгост ажиллаж байгаад ирсэн гэх. Ирэнгүүтээ ИТХ-ын нарийн бичиг болсон байна. Ингээд өнгөрсөн сонгуульд нам нь ялалт байгуулж Засаг дарга болжээ.

-Танай суманд төрийн албан хаагч ажлаасаа халагдсанаас болж өөрийгөө шатаалаа. Энэ бүх зүйл аль 2015 оноос эхтэй. Үүнд таныг буруутай гэх юм. энэ талаар тайлбар өгөхгүй юү?

-Тухайн үед төрийн албаны шалгалтад гурван хүн тэнцсэн. Идэр сумаас талийгаач, одоогийн Засаг даргын орлогчийн эхнэр Н.Нямжав, бас өөр сумын нэг залуу тэнцсэн. Ингээд арай өндөр оноо авсан Н.Нямжавыг төрийн сангийн мэргэжилтнээр ажилд авъя гэтэл сумын Санхүүгийн албаны даргатай төрсөн эгч дүүсийн хүүхдүүд байсан. Төрийн албаны тухай хууль, Ашиг сонирхлын хуульд заасны дагуу нэг дор нэгдмэл ашиг сонирхолтой төрөл садны хүмүүсийг ажилд авахыг хориглоно гэсэн хуулиа л би баримталсан. Ажилд орох гээд байгаа Н.Нямжав чинь Идэр сумын Ардын намын тэргүүлэгч гишүүн байсан. Тэгээд би намчирхаад ажилд авахаар бол авахаар л байсан. Гэхдээ миний зарчим бол хуулиа л дээдэлнэ. Гэхдээ ажилд авахыг би үүргийн дагуу шийдэхгүй. Тамгын газрын дарга шийдвэрийг гаргаад надтай зөвшилцөнө шүү дээ. Монгол Улсын гаргасан хууль, дүрэм журмыг бид хэрэгжүүлж, дээдэлж ажиллах үүрэгтэй. Ийм л зарчмаар ажилласан.

-Тэгэхээр та намынхаа хүнийг ажилд авахаас татгалзжээ?

-Тийм. 2013-2016 оны тавдугаар сар хүртэл Идэр сумын Монгол Ардын намд ажилласан. Тэгээд л намайг ажилд авахгүй гэхээр Ардчилсан нам руу урваад л явчихсан хүн. Сонгууль ч дөхсөн. Нөхрөө дагаад л явсан. Одоо төрийн сангийн мэргэжилтний эгч дүүсийн хүүхдүүд болох эгч нь сумын Санхүүгийн албаны дарга, нөхөр нь Засаг даргын орлогч дарга, Засаг дарга Баярмаатай бас холбоотой.

-Төрөл садан юм уу?

-Төрлийн хүмүүс. Бүр нэг овгийн хүмүүс. Би худлаа яриагүй. Завхан аймгийн Идэр сумын ургийн нэг, хоёр дугаар дэвтэр дээр байгаа.Төрийн хууль дор төрийн албыг хашна. Энэ зарчмаар л ажиллах ёстой. Гэтэл энэ нөхдүүд одоо хуулийг уландаа гишгэж байна. Наад нөхдүүд чинь хуулийг тайлбарлаад миний зөв, тэрний буруу гээд л яваад байдаг бололтой. Гэтэл хуулийг ганцхан Монгол Улсын Дээд шүүхээр тайлбарлана.Иргэн Мөнххүрэл хууль тайлбарлах эрхгүй. Тийм учраас зөвхөн хуулийг хэрэгжүүлж, баримталж ажиллана. Ингэж зарчмын дагуу ажилласнаараа би буруутан болох гээд байгаа юм уу, хаашаа юм. Цахим орчинд хэдэн зуун хүнээр юм бичүүлж өмнөх Засаг даргын буруутай үйлдэл мэт харагдуулж, үгээр дайрч, доромжилж байна.Шаардлагатай бол би үүнээс ч илүү баримтуудыг дэлгэх болно.

-Таны үед ч гэсэн нам солигдоход халаа, сэлгээ хийгддэг л байсан. Тэр үед та тэгж их халаа, сэлгээ хийсэн болоод эргээд хариу авч байгаа байдал юм уу?

-Таван хүн ажилд орсон байдаг. Үүний гурав нь Ардчилсан намын гишүүд.Тэгэхээр хэн улстөржүүлж ажиллаж байсан байна.Тэгвэл өнөөдөр гарын таван хуруунаас гарсан байна шүү дээ. Мөнххүрэлтэй холбоотой хүмүүсийг бүгдийг нь ажлаас нь хална гэж ярьдаг гэсэн.

-Сумын удирдлагууд бүгд аймгийн засаг дарга Батсайханы хүмүүс гэх мэдээлэл байна. үнэн үү?

-Тэрийг нь сайн мэдэхгүй. Ямартай ч Завхан аймгийн Засаг дарга төсвийн ерөнхийлөн захирагч Батсайханы төрсөн ах нь сумын Тамгын газрын дарга төсвийн шууд захирагч Батчулуун гэж хүн байна. Хуулиар төсвийг төвлөрүүлэн захирагч ах дүү төрөл садан байж болохгүй гээд хуульдаа заасан байдаг. Энэ мэтчилэн сөхвөл зөндөө асуудал бий.Гэтэл төрсөн ах дүү, аав, ээж биш бол хамаагүй гээд яриад явж байна. Хоёр жилийн өмнө би хуулийг уландаа гишгээд тэр хүнийг нь ажилд авах байж л дээ. Одоо намайг буруутай юм шиг ярьж, хэлж байна. Ажлаас халах тушаал гаргаснаараа Тамгын газрын дарга буруудна. Тийм учраас Тамгын газрын даргаа уснаас хуурай авч гаргахын тулд хэн нэгэнд ямар ч аргаар хамаагүй буруу тохох гэж оролдож байгаа намын бодлого л доо. Надад бол айгаад байх зүйлгүй. Би дөрвөн жил Засаг даргаар ажиллахдаа төрийн хуулийг дээдэлж, хэрэгжүүлж ирсэн хүн.

-Суманд юу болж байгааг мэдэхгүй юм чинь гээд хэн дуртайгаа ажилд авч, эсвэл халж байдаг элжирсэн тогтолцоо бараг дархлагдчихлаа. харин үр дүн нь эцэстээ хүний аминд хүрлээ. Энэ байдлыг иргэд эсэргүүцэж жагсаал хүртэл зохион байгуулсан. Тэднийг өдөөн турхирсан нь таныг гэх юм?

-Талийгаачийг бурхан болсны дараа ар гэрийнхэн нь болон ард иргэд нэгдэж сумын удирдлагуудыг эсэргүүцэж жагсаал хийсэн. Намайг хүмүүсийг уриалж хашгирлаа гэж байсан. Тэр үед би аймгийн төвд эмнэлэгт эхнэртээ хоол цай зөөгөөд явж байсан. Талийгаачийг эмнэлэгт хүргэгдэхэд л нутгийн иргэд шуугилдаж, цугласан юм билээ. Суманд зуу гаруй хүн нэгдэж жагсаал хийнэ гэдэг бага тоо биш.Хууль бус үйлдлийг л тэвчиж, тэсч чадахгүйдээ ард түмэн тэсэрч байна.

-Талийгаачийг та ер нь хэр мэдэх вэ. ажлаас халагдсанаас болоод амиа хорлох хэмжээнд хүрэх гутранги үзэлтэй гэж үү?

-Ерөөсөө л бор амьдралтай төрийн албан хаагч. Маш их сэтгэл зүйн хүчирхийлэлд оруулсан байгаа байхгүй юу. “Чи ажлаа өг” гэж зөндөө дарамталсан байсан. Над руу хоёр ч удаа утсаар ярьж “Дарга аа би халагдчихлаа, одоо яах уу”, “Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу хүнд байна. Надад хууль зүйн зөвлөгөө өгөөч” гэж байсан.Ажлын байрны дарамт шахалт, хүчирхийллээс болж ийм байдалд хүрсэн. Тухайн ажилтанг гүтгэх, доромжлох, дарамт шахалт үзүүлэх, сэтгэл санааны хямралд оруулах гээд хуулиар хориотой бүх зүйлийг энэ хүнд хэрэглэсэн учраас давж гарч чадалгүй амиа хорлоход хүргэлээ шүү дээ.

-Та тэр үед нь сэтгэл санаагаар дэмжиж байв уу?

-Та ажилдаа орно оо. Бүх зүйл хуулийн дагуу шийдэгдэх болно гэж хэлж байсан. Харамсалтай нь үнэн ялсангүй. Өнөөдөр бидний дэргэдээс явчихлаа. Манай Засаг даргын Тамгын газарт намаас болж баллуулаад байгаа болохоос биш илүү дутуу зангүй, ажлын төлөө төрчихсөн хүмүүс зөндөө бий. Ер нь засаг солигдоход дагаад ажлын байрны халаа, сэлгээ хийдгийг болимоор байгаа юм. Хэн ажиллаж байна, түүнийг ажилд нь үлдээх хэрэгтэй. Харин ажиллаж чадахгүй байгааг нь халах л хэрэгтэй. Намын үзлээр бүх зүйлийг битгий шийдээч ээ гэж хэлмээр байна.

Д.СҮРЭН