Month: April 2017

“Х-ТҮЦ” продакшны менежер, жүжигчин С.Батзоригтой ярилцлаа.

---

-Монголын хошин урлагийн их наадам болох “Азтай бадарчин” зохион байгуулагдахаар болжээ. Уран бүтээлчид ч хэдийнэ өрсөлдөж эхэлсэн байна. Харин Х-Түц продакшнаас нэг ч уран бүтээлч оролцоогүй байсан?

-Манайх уран бүтээлийн хойшлуулж болшгүй ажил давхацчихсан учраас “Азтай бадарчин”-д орж чадаагүй. Тухайн өдөр нь оролцох боломжгүй байгаа юм. Ерөнхийдөө Х-Түц продакшны 20 жилийн ой маань энэ онд тохиож байгаа. Ойн хүрээнд тайз, дэлгэцийн чамгүй олон бүтээл хийх шахуу төлөвлөгөөний дагуу ажиллаж байна. Одоогоор манай шилдгийн шилдэг тоглолт Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн соёлын төв ордонд үргэлжилж байна. Харин энэхүү тоглолтоо өндөрлөөд Увс, Ховд, Завхан гээд баруун аймгууд руу аялан тоглолтоор явахаар зэхэж байгаа. Манай хамт олон 15 жилийн өмнө л баруун аймгууд руу аялан тоглолтоо хийж байсан юм билээ. Энэ мэтчилэн ажлууд хөвөрч байна.

Ямартай ч манайхаас бусад бүхий л хошин урлагийн продакшнууд маань орж байна лээ. Найз нөхөд, ах нар оролцож байгаа. Хамт олныхоо зүгээс бүгдэд нь амжилт хүсье.

-Таны бодлоор бусад хошин урлагийн продакшнуудаас Х-ТҮЦ юугаараа онцлог вэ?

-Х-ТҮЦ продакшны уран бүтээлчид бүхий л төрөл жанрт хөрвөж чаддагаараа онцлог. Дэлгэцийн, драмын, хошин урлагийн гэх мэт. Драмын төрлөөр таван жүжиг хийж байсныг та бүхэн сайн мэдэж байгаа байх. Монголд анх удаа драмын жүжиг шагийн тасалбартай болж тэсрэлт хийж байсан шүү дээ. Мөн Найдандорж гуай болон Одноо эгч маань продакшны найруулагчаар ажилладаг. Бид найруулагчтай продакшн гэдгээрээ онцлог болов уу. Түүнчлэн хошин урлагийн жүжигчдийг үзэгчид гаднаасаа жүжиглэдэг гэх мэтээр шүүмжилдэг. Харин манай хамт олон үзүүлбэрүүдээ аль болох логиктой, дэс дараалалтай байлгахыг зорьдог юм.

-Та аль нутгийн хүн бэ?

-Би Төв аймгийн Угтаалцайдам сумаар овоглож явдаг. Аавыг минь Сүхбаатар гэдэг. Багш мэргэжилтэй хүн байлаа. Харин ээж минь санхүүч мэргэжилтэй Мөнхцаг гэж хүн байдаг юм. Уул нь аав, ээж хоёр минь Увс аймгийн Сагил сум болоод Ховд аймгийн уугуул хүмүүс л дээ. Гэхдээ манайх Төв аймгийн Угтаалцайдам суманд суурьшсан айл. Анги нэгтгэл гэж байхад ээж нярав хийж, аав ТМС-д багшилдаг байсан юм. Харин намайг хоёрдугаар ангид байхад манайх хот руу нүүсэн. Гэсэн ч би зуны амралтаараа сумандаа ирж морь их унадаг хүүхэд байсан даа.

-Жүжигчин болсон түүхээсээ хуваалцаач?

-Аав минь намайг Хүүхдийн ордны Драмын дугуйланд бүртгүүлснээр жүжигчин болох эхлэлийг минь тавьсан. Гэхдээ аав үүнээс өмнө бөх болгох гэж нэг үзсэн юм. Би ч сонирхолгүй учир болж чадахгүй нь ээ л гэлээ. Гэтэл шатарчин болгоно л гэж байна. Нэг хэсэг тэмцээн уралдаанд оролцоод муугүй явсан шүү. Харин энэ бүхнээс илүү урлаг талдаа их сонирхолтой хүү байсан. Шүлэг уншина, дуу дуулчихна. Ангийнхаа урлагийн үзлэгийн бүхий л үзүүлбэрт орчихдог нөхөр байсан юм. Үүнийг минь ч аав ажигласан болохоор урлагийн хүн болгох гарааг нь тавьсан байх. Харин Хүүхдийн ордны Драмын дугуйлангаа төгсөөд СУИС-д тайз, дэлгэцийн жүжигчний ангид ардын жүжигчин Ж.Лхамхүү багшийн удирдлаган дор суралцаж эхэлсэн.

-Х-Түц продакшны жүжигчнээр хэзээнээс ажиллаж эхлэв. Ер нь яагаад хошин урлагийн жүжигчин болохоор шийдсэн юм бэ?

-Одоогоос таван жилийн өмнө юм байна шүү. Сургуулиа төгсчихөөд байж байтал Х-Түц продакшн жүжигчин шалгаруулж авах гэж байгаа тухай багш минь хэлсэн юм. Тухайн үед жүжигчин Батаа ах “Мөрөөдлийн театр”-т ороод удаагүй байсан үе л дээ. Ингээд л шалгаруулалтад тэнцэж, продакшныхаа хамгийн залуу жүжигчин болж байлаа. Үнэнийг хэлэхэд оюутан байх үед минь Х-Түц продакшнд ажиллана гэдэг мөрөөдлийн л зүйл байлаа шүү дээ. “Аянгын бороо”, “Хориотой жүжиг” зэргийг үзэгчдэдээ хүргэчихсэн. Үнэхээр л сүрдмээр, бахархмаар санагддаг байсан юмдаг. Ямартай ч би өөрийгөө азтай хүн л гэж боддог юм. Одноо эгч, Онон ах гээд манайхан ярьдаг л даа. Бид Жамсранжав, Гантөмөр гуайтай тайзнаа хамт тоглож явлаа. Бид их азтай, басхүү сайхан түүхийг бичиж үлдээж чаджээ гэж хэлдэг юм. Ингээд бодохоор залуус бид ч гэсэн азтай. Учир нь хошин урлагийн түүхийг бичилцэж яваа энэ сайхан хүмүүстэй хамт тайзнаа гарч байна гэдэг бас л нэгэн сайхан түүхийг бичиж байгаа хэрэг шүү дээ.

Харин хошин урлагийг сонгосон тухайд би оюутан байх үедээ бүхий л төрөл жанраар маш сайн тоглодог болохыг хүсдэг байлаа. Харин энэ дундаас хошин урлаг бол хамгийн хэцүү нь гэж би боддог. Тиймдээ ч энэ төрөл, жанрыг сонгосон юм.

-Х-Түц продакшнд ороод хамгийн анх ямар үзүүлбэрт гарч байсан бол?

-Драмын дугуйлан болоод оюутан байх үедээ тухайн жүжгээс дуртай дүрээ сонгоод л тоглох боломжтой байдаг. Тэр тайзан дээр ёстой л өөрийнхөөрөө Онон, Одноо болоод л жүжиглэнэ шүү дээ. Харин мэргэжлийн жүжигчин хүнийг угтаж буй тэр тайз бол маш өөр. Тун хариуцлагатай. Тиймдээ ч эхний үзүүлбэр маань амаргүй даваа байсан. Анхны үзүүлбэр маань МУГЖ И.Одончимэг эгчтэй хамт Юндэн, Нансалмаа болсноор эхэлсэнд би их баярлаж явдаг даа. Гэхдээ тухайн үед сандарч, тэвдэж их л хөглөсөн.

-МУГЖ Баттулга буюу Аглуу продакшнаасаа гараад жил тойрох гэж байна. Ямар шалтгаанаар гарсан нь одоог хүртэл тодорхой биш байгаа. Ер нь яагаад гарах болсон юм бэ?

-Би энэ тухай хэлж мэдэхгүй байна. Аглуу ахаас асуусан нь дээр болов уу. Гэхдээ бид хамтарч уран бүтээл хийхгүй байлаа гээд холбоогүй, бие биендээ нуруугаа харуулсан юм байхгүй. Холбоотой л байдаг.

-Та “Итгэл” киноны гол дүрд тоглосон. Ер нь кинонд тоглох санал хэр их ирдэг вэ?

-Миний хувьд өнгөрсөн 2016 он уран бүтээлийн олз омог ихтэй сайхан жил байлаа. “Итгэл” кинонд гол дүрд тоглосон. Өнгөрсөн зун хэд, хэдэн киноны зураг авалтад орсон. Мөн кино саналууд багагүй ирж байна. Үндсэн ажлынхаа хажуугаар амжуулахыг зорьж байгаа. Хамт олны минь л ач гавьяа л даа. Энэ сайхан хүмүүсийн ачаар танигдаж, хүний нүдэнд өртөж байна гэж боддог юм.

-Өмнө нь нэвтрүүлэг хөтөлдөг байсан гэсэн үү?

-Хоёрдугаар курст байхдаа С1 телевизийн “Боролдой, Долдой” гээд нэвтрүүлгийг хөтөлдөг байсан. Цалинтай, бас телевизээр гарчихна. Тийм болохоор их додигор оюутан байж билээ. Бас цалин буусан үедээ найз, нөхдөө хуушуур, буузанд даачихдаг байсан шүү.

-Та гэр бүлээ танилцуулаач?

-Эхнэр маань “Bimex” компанийн ахлах менежер хийдэг. Удахгүй бүр олуулаа болно гээд бодчихсон л явж байна даа.

Монголын үндэсний “Аса” циркийн уран сайхны эрхлэгч, соёлын тэргүүний ажилтан Г.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

---

-“Морьтон циркийн гайхамшиг” тоглолт циркийн манежнаа тоглогдож эхэллээ. Та тус тоглолтын талаар яриач?

-Монголын үндэсний цирк дөрөвдүгээр сарын 1-5-ны өдрүүдэд “Морьтон циркийн гайхамшиг” тоглолтоо үзэгч түмэндээ өргөн барьж байна. Бид өмнө нь олон улсын цирк, арслан барсыг үзэгчидтэйгээ уулзуулж байсан бол ээлжит сонирхолтой тоглолтоо сурагчдын амралтыг угтан толилуулж байгаа юм. “Морьтон циркийн гайхамшиг” тоглолт маань арван нэгэн жилийн дараа үзэгчдэдээ хүрч байна. Ер нь морьтон цирк нь хүүхэд залууст монгол ахуйг урлагаар дамжуулан таниулах боломжтой гэж ойлгож болно. Тухайлбал бугуйл, ташуурыг гарамгай эзэмшсэн байгаа байдал, монгол хүн морьтойгоо байхдаа ямар эрэмгий дайчин байдаг зэргийг харж болдог онцлогтой үзүүлбэр л дээ.

-Тоглолтод нийт хичнээн морьтон циркийн жүжигчид оролцож байгаа бол?

-Энэхүү тоглолтыг Бүгд Найрамдах Солонгос Улсын Чежү аралд морьтон циркийн гайхамшгийг хүргэж, Монголоо сурталчилж яваа залуус маань үзэгчдэдээ толилуулж байна. Бид энэхүү жүжигчдээ эх орондоо ирсэн завшааныг тохиолдуулан Монголынхоо үзэгчидтэй уулзуулах ээлжит хөтөлбөрөө эхлээд байгаа нь энэ юм. Мөн энэ удаагийн тоглолтод монгол мориор үзүүлбэрээ үзүүлнэ. Тэр дундаа манай циркт байдаг, сургуулилттай найман шарга мориор оролцож байгаа. Учир нь морьтон циркийнхээ сацуу монгол морины хүч чадал, гайхамшгийг энэхүү манежандаа үзүүлэхийг зорилоо. Хүний нүдийг баясгаж, сэтгэлийг огшоосон сайхан үзүүлбэрүүд тоглогдож байгаад бид баяртай байна.

-Морьтон циркээс гадна ямар үзүүлбэрүүд тоглогдож байгаа вэ?

-“Морьтон циркийн гайхамшиг”-аас гадна циркийн бүхий л үзүүлбэрүүд тоглогдож байна. Үүнд уран нугаралт, агаарын гимнастик, акробат, олс, ташуур, жонглёр, алиалагч, хүүхдүүдийн хамгийн их сонирхдог илбийн үзүүлбэр ч гэсэн багтаж байгаа. Алиалагчийн үзүүлбэрийг Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Мандах-Оргил маань толилуулах юм.

-Циркийн уран бүтээлчид үзэгчдэдээ цаашид ямар үзүүлбэрүүдээр бэлэг барих бол. Мэдээж төлөвлөсөн ажлууд байгаа байх?

-Мэдээж үзэгчдэдээ зориулсан хөтөлбөрүүд бий. Гэхдээ энэ хөтөлбөрүүдээ тухайн цаг бүрт нь дэлгэвэл сонирхолтой болов уу гэж бодож байна. Ямартай ч “Хүүхдийн баяр”-т зориулж үзэгч хүүхдүүддээ томоохон гэнэтийн бэлэг барина гэсэн зорилттой ажиллаж байна даа.

-Одоогоор Монголын үндэсний “Аса” цирк хичнээн уран бүтээлчдийн бүрэлдэхүүнтэй ажиллаж байна вэ?

-Манай циркт харьяалагддаг арваад хамтлаг байдаг. Харин эдгээр хамтлагийн 90 орчим уран бүтээлч бий. Түүнээс гадна залуу, хойч үеэ бэлдэх зорилготой уран нугаралтын академийг нээгээд жил тойрох гэж байна. Одоо бол зөвхөн уран нугаралт гэхгүй циркийн бүх төрлөөрөө элсэлт авч, академи маань өргөжсөн. Академид 100 гаруй суралцагч хамрагдаж, бидний залгамж халаа болж байгаад бид сэтгэл тэнүүн байгаа шүү. Мөн сонирхогчид ч хичээллэдэг. Заавал циркийн жүжигчин болно гэхгүй хөдөлгөөний дутагдлаас сэргийлэхээс гадна, бие галбираа зөв хөгжүүлэх зорилготой хичээллэдэг залуус ч тус академид цөөнгүй.

-Манай циркийн жүжигчид олон улсын тэмцээн уралдаанд багагүй амжилттай оролцдог. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Манай цирк уран нугаралтаараа одоо ч гэлтгүй, өмнө нь ч тэр дэлхийд гайхагддаг байсан. Одоо дан ганц уран нугаралт гэлтгүй бусад үзүүлбэрээрээ ч амжилт гаргаж байна. Эдгээр амжилт гаргаж буй уран бүтээлчид маань бүгд манай циркт харьяалагддаг уран бүтээлчид юм. Жүжигчид маань цирк дээрээ л ирж бэлтгэлээ хангацгаадаг. Гал голомт нь энд юм болохоор эндээ л ирцгээх нь дамжиггүй шүү дээ. Ямартай ч олон улсын циркийн тавцанд Монголынхоо нэрийг гаргаж яваа жүжигчдэдээ баяр хүргэе.

-Циркийн ихэнх үзүүлбэрүүд эрсдэлтэй, эр зориг шаардсан байдаг. Ер нь ажлын аюулгүй байдлыг хангах тал дээр хэрхэн ажилладаг бол?

-Бид тоглолтод орохын өмнө жүжигчидтэйгээ хөдөлмөр хамгаалал, аюулгүй ажлын талаар заавар, зааварчилгаа өгч, гэрээ хийдэг. Айхтар эрсдэл учрахгүй байлаа ч гэсэн ханиад хүрчихсэн, тухайн үзүүлбэрээ үзүүлж чадахгүй байх тохиолдол гарч болно. Ийм тохиолдолд бид заавал үзүүлбэрээ үзүүл гэж шаардахгүй. Энэ мэтчилэн нарийн зүйлүүдээ тохиролцсоны үндсэн дээр жүжигчдээ тоглолтод гаргадаг. Ер нь бол цирк амьд урлаг шүү дээ. Өмнөхөөсөө хуулбарлаад, эсвэл бэлэн зүйлээ дүрсээр ч юм уу тавьчихаж болохгүй. Яг л тухайн цаг мөчид өөрсдөө гарч үзүүлбэрээ үзүүлдэг онцлогтой урлаг.

-Циркийн ямар үзүүлбэрийг үзэгчид илүүтэй сонирхдог бол?

-Сүүлийн жилүүдэд үзэгчид эргээд циркийн урлагийг сонирхдог болсон байна. Залуучууд, хүүхдүүд их ирдэг болсон. Өмнө нь харж үзээгүй амьтдыг их сонирхож байна. Мөн илбэ, алиалагчдын үзүүлбэр сонирхол татахгүй байна гэж байдаггүй. Төдийлөн ирж үздэггүй хүмүүс урлаг соёлын тоглолт дээр үзсэн акробат, илбийн үзүүлбэрийг үзчихээд манай циркийн жүжигчид ийм мундаг юм уу гэж гайхах нь энүүхэнд шүү. Монголынхоо жүжигчдээр бахархах сэтгэл төрж байгаад нь их баярлаж явдаг юм. Ямартай ч жилээс жилд циркийн үзэгчид улам олширч байгаа.

О.АРИУНЦЭЦЭГ

Үртэй бүхэн үржиж, үндэстэй бүхэн цэцэглэх цаг. Хаврын улирал гэдэг амьтны аймгийн хувьд шинэ жилийн эхний өдрүүд нь. Шувууд, хоёр нутагтан, хэвлээр явагч, загас, буга гөрөөс, аргаль угалз, янгир гээд энэ хорвоогийн бүхий л амьтад бүл нэмэх үе. Шинэ ногоонд цадаагүй ч аль хэдийнэ амсчихсан байгаа. Нарлаагүй, төллөөгүй, их амар амгаланд умбаагүй амьтан Монголын талд лав байхгүй.

Яг өдийд Монгол орны хамгийн жижиг шувуу Шар түрүүт Элсэг хаа байсан Австралиас 20 мянган километр замыг туулан Буйр нуурт буудаллана. Тэндээ үүрээ засч, өндгөө дарна. Өвөг тогоруу, борцгор хотон, хэдхэн грамм жинтэй уран шувуу хүртэл дэлхийн хамгийн өндөр Гималайн нурууг давж ниссээр эх орондоо ирсэн байгаа. Монголчууд анх XIII зуунд дархалж байсан хун шувуу найман зууны дараа ч нутаг руугаа тэмүүлсэн хэвээрээ. Дэлхийд дэндүү цөөхүүлээ үлдэж улаан номонд орсон цасны хажир, явлаг сар, гангар хун, халбаган хошуут, хурагч бор, хурган тутгалжин, хар өрөвтас ч үржиж төлжихийн тулд Монголын хаварт буудаллаж байгаа болов уу.

Хорвоогийн хамгийн тэнэмэл нохой зээх хүртэл орхигдсон нүхэнд түр саатаж үр төлөө гэж, дэлхийд ховор Монголд л цөөхөн үлдсэн Уссурын Хандгай Нөмрөгийн наад хөндий рүү ирж Цагаан зээрийн сүрэгт холилдон чимэг нэмдэг үе. Ичигсэд аль хэдийнэ хөдөлж зурам зугаалж, тарвага нарлаж, баавгай хоол эрэн доншуучилж яваа. Голын эх загасаар хахаж, ус утгах зайгүй байгаа байх. Усны гүн, эргүүлэгтэй газрын ероолд жилийн ихэнх хугацааг үддэг хилэм загас хүртэл энэ л цагт бусад загасны адилаар гүехэн газарт хүрч түрсээ шахдаг. Нэг ёсондоо Монгол нутагт урин улирал ирж, Монголын амьтны аймгийн нэгэн шинэ мөчлөг эхэлж хөдөө нутагт зэрлэг амьтад хөлхөж байгаа.

Монголчууд эрт дээр үеэсээ зөвхөн хаврын энэ л цаг буюу үржлийнх нь үед ямар ч амьтны амийг таслахыг ихэд цээрлэдэг байсан. Хээрээс ан хайх нь бүү хэл хотноосоо мал нядалдаггүй цээртэй. Хавар өдийд амьтны амь бүрэлгэхгүй тааваар нь байлгадаг нь устаж алга болохоос сэргийлэх хамгийн шилдэг арга. Гэвч өнөөдөр цаг өөр болсон. Амьтай бүхнийг хэзээ ч хамаагүй хядах болж. Жишээлбэл, сүүлийн хэдэн жилийн хаврын хаварт монголчууд яргуй идсэн бор гөрөөсний цусанд шуналаа. Харамсалтай нь эцэнхий бор гөрөөсөнд аяга цуснаас нь өөр ашиглах зүйл огтхон ч байхгүй.

Үс нь гуужиж, арьс нь нимгэрч, мах нь улаан зовлого болсон учраас цусыг нь сороод үлдсэнийг нь хаяад явдаг. Үүний үр дүнд өнчирч хоцорсон янзага мөн хорогдоно. Ингэснээр бор гөрөөсний тоо толгой нь эрс багассан үзүүлэлт бий. Бор гөрөөсний ирээдүй Шарангад цөөврийн тавиланг давтах магадлал тун өндөр болсон нь энэ. Монголчууд малгай өмсөхийн тулд Шарангад цөөвөргүй болсон гашуун түүхтэй улс. Шарангад цөөврийн арьсан малгай нэгэн цагт Монгол орны говь нутагт моод болсон учраас хядлага эхэлж, мөхлөөр дууссан. Үүнтэй ижлээр яргуй идсэн бор гөрөөсний цус хүний биед тустай үгүйг нь мэдэхгүй атлаа сүргээр нь хядаж мөхлийг нь ойртуулж байна.

Хаврын хядлага үүгээр зогсохгүй. Ичээнээсээ гарсан баавгай их тарган, бас нойрмог байдаг гээд нэг чөтгөр нь цуурчихаж. Үүнийг сонссон хүмүүс энэ эгзгийг нь тааруулан баавгай унагаж өөх, соёо, доньд, саврыг нь нөөцөлж, махыг нь зулгаах санаархал бас л газар авчээ. Гэтэл өвөлжин өөхөө шатааж, өлөн зэлмүүн яваа өвс, махаар хооллогч хүрэн баавгай яаж өнөөдөр тарган байх билээ. Эцэж шуугдаад, үс нь гуужиж, арьс нь нимгэрсэн байдаг учраас амины гарз. Зарим орнууд заанаас зөвхөн соёог нь авахын тулд хядаж устгасан шиг Монголын аль ч улиралд хамгийн ихээр хулгайн анд нэрвэгддэг амьтан баавгай байсаар байна. “Ходоод руугаа хор чихдэг болсон учраас органик зүйл л тустай” гэж орчин цагийн монголчууд ойлгоод зэрлэг амьтад руу дайрч байгаа нь энэ. Гэвч зэрлэг амьтад ямар өвчин тээж явааг хэн ч мэдэхгүй. Анх ДОХ гэдэг өвчин сармагчингаас хүнд халдсан гэгддэгийг санаж явахад илүүдэхгүй баймаар.

Одоогийн АНУ, Англи, Орос, Франц, Испани зэрэг орнууд дайн байлдааны болоод их өлсгөлөнд нэрвэгдсэн үедээ дорго хүнсэндээ хэрэглэдэг байж. Бүр махных нь хэрэглээний дийлэнх хувийг эзэлдэг тохиолдол ч байсан байна. Харин манай улсын ангийн махаар өөрийгөө тордохыг хичээгсэд үүнийг буруугаар ойлгосон бололтой. Доргоны мах идвэл сайн гэсэн ганцхан бодлын дор устгал явуулж байна. Жилийн дөрвөн улиралд дорго хайсан “хүн цөөврүүд” мөн ч олон амьтны амь тасалдаг гэсэн. Ядаж хавар агнахаа болих шаардлага байна. Шалтгаан нь дээрх хөгжингүй орнууд хэцүү үедээ доргоны мах идэж байсан болохоос ямар нэгэн эмчилгээний зориулалтаар ашиглаж байсан тохиолдол байхгүй. Хүний биеийг сайжруулж, хууч өвчинг илааршуулах нь худлаа гэдгийг үүнээс харж болно. Нөгөөтэйгүүр дорго гэх амьтан хамгийн ихээр нян бактери тээгч хулгана, зурам зэрэг нэг нүхэнд сүрэглэж амьдардаг мэрэгчдийг барьж идэх нь сэжиг төрмөөр зүйл.

Хотон шувууны хувь тавилан мөн л мөхлийн ирмэгт байгаа. Их нууруудын хотгорт цөөн тоогоор ирдэг хотон шувууг Монголын моринд хорхойтой баячууд бараг устгасан. Наадмаас өмнө дөмөг хусууртай болохын тулд дөнгөж ирсэн хотон шувууг буудан хороож хошууг нь тас цавчин авч байна. Ингээд үүрэндээ үлдсэн өндөг нь хагарч амжилгүй хатаж хорчийн, хагарч бяцарсаар устаж байгаа юм. 2009 онд 40 гаруйхан хотон Их нууруудын хотгорт ирснийг судлаачид хэлж байсан. Түүнээс хойш олширч байгаа сайн мэдээ лав дуулдаагүй. Хятадуудаас улбаатай “хунгийн мах хамгийн тэжээллэг хүнс” гэсэн ойлголт байдаг. Үүнийг сонссон хүмүүс мөн л хун шувуун дээр бууныхаа овоо харааг тааруулах болсныг амьтан хамгаалагчид мэдээлэх болсон. Ятууны мах ядаргаанд сайн гэсэн үг бас бий. Энэ үг тухайн шувууг зүйл, аймгаар нь устгах сэдэл нь. Хойлгийн мах зүрхэнд сайн гэдэг. Хавар шувуу элбэг үед их хэмжээгээр агнан борцолж хатаах болсон гэж байгаа. Ийнхүү ашиг олох, арилжаа наймааны сэдлийн дор хаврын улиралд олон тооны шувууд өндгөө ч гаргаж амжилгүй хорогдож байна.

Гэвч бидний анхаарах зүйл бас нэг бий. Орон, орон дамжсан, сүрэг, сүрэг шувууд Монголын тэнгэрт л холилдон сүлэлдэж байгаа. Болгоомжлох ёстой зүйл зөвхөн энэ. Шувууны ханиад, халуун орны тахал, бусад шувуунаас хүнд, хүнээс хүнд дамжиж болох бүхий л өвчинг тэд тээж ирдэг. Тэгэхээр насаа уртасгах гэж зэрлэг амьтдын мах зулгааж байгаад энэ хаврыг ч өнгөрөөж чадахгүй болох эрсдэл бий. Үүний зэрэгцээ хавар өдийд нэг амины цаана дахиад хэд хэдэн амь байдаг гэж үзээд үргээж цочоохыг ч цээрлэдэг байсан эцэг өвгөдийнхөө уламжлалыг бид өнөөдөр тасалж байна.

Энэ бүхэн мөн л усны амьтдад хамааралтай байдаг ажээ. Зарим загас устахын зэрэгцээ хүний эрүүл мэндэд нэн эрсдэлтэй байдаг. Голын эх, гүехэн устай газарт Монголын бүх загас, төрөл хамааралгүй цугларч түрсээ шахаж байгаа болохоор элбэг, их хэмжээгээр нөөцлөх боломжтой үе байж магадгүй. Өгий нуур өөр бусад газарт ч үүнийг далимдуулсан загасчид дэгээгээ шидээд эхэлчихсэн сурагтай байна. Хувингаар хутгаж загас барьдаг үе гэж тодорхойлох нь ч бий. Гэтэл түрсээ шахаж амжаагүй загасыг их хэмжээгээр барьснаар тоо толгой нь цөөрөх улмаар ховордох магадлалтай. Харин хүний эрүүл мэндэд нэн эрсдэлтэй гэдэг нь мөнөөх нүүдэлчин, усны шувуудын тээж ирдэг томуу, тахал мөн л эндээс хүнд халддаг.

Зарах, ашиг хонжоо хайх, эмчилгээнд тустай эд эрхтэнг нь авах, цуглуулгаа арвижуулах зэрэг түмэн шалтгаанаар ангийн улиралд гэлтгүй, хаврын тарчиг цагаар ч зэрлэг амьтдыг хядаж байгаа жишээ үүгээр дуусахгүй. Эрт дээр үеэс монголчууд зарим зэрлэг амьтны эд эрхтэнг эмийн зориулалтаар ашигладаг байсан байх. Харин шинжлэх ухаан хөгжсөн энэ үед боловсруулж, ариутгаагүй элдэв ургамал, ангийн мах хэрэглэж байж шинэ төрлийн өвчин олохоос урьдчилан сэргийлэхийг анхааруулах болсон.