Month: April 2017

Ардчилсан нам энэ өдрүүдэд 27 жилийн ойгоо тэмдэглэн өнгөрүүлсэн билээ. Энэ намын түүхэн замнал хийгээд шинэчлэлийн хүрээнд УИХ-ын гишүүн асан С.Ламбаатай ярилцлаа.

-Монголчууд нэг намын тогтолцоог халж олон намын тогтолцоотой болсноор ардчиллын замд эргэлт буцалтгүй орж байсан цаг саяхан мэт боловч 27 жилийг үдсэн байна. АН-ын ой ч энэ өдрүүдэд болж өнгөрлөө. тэртээ 1990 оныг эргэн санахад ямар дурсамж сэргэж байх юм?

-Би тэр үед Эрхүүгээс ирээд Шинжлэх ухаан дээд боловсролын улсын хороонд ажиллаж байсан л даа. 1989 оны тэсгим хүйтэн өвлийн тэр нэг өглөө хорооны даргын шуурхай зарлаж, яаран сандран иртэл М.Даш дарга урьд шөнө нэр зүс үл мэдэгдэх хүмүүс ард иргэдийг ардчилал, эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэхийг уриалж байшингийн булан, гэрлийн шонд ухуулах хуудас наасан тухай мэдэгдэж их дээд сургуулиуд дээр хатуу хяналт тавих үүрэг өгсөн. Удаж төдөлгүй “Монголын ардчилсан холбоо” гэгч байгууллага байгуулагдсанаа тунхаглан зарлаж нөгөө нэр зүс үл мэдэгдэх залуус маань ил гарч туг, лоозон барьсан залуучууд бүчиж анхныхаа цуглааныг одоогийн хүүхэд залуучуудын ордны өмнө хийсэн. Цогтсайхан, Энхбаяр хоёр “Хонхны дуу”-гаа дуулж, С.Зориг, Ц.Элбэгдорж нарын залуус уур савсуулан үгээ хэлж, туг лоозон барьсан залуучууд уриа хашгираад л сүртэй юм болсон. Үнэхээр энэ цуглаан эр зоригийн, хамгийн содон цуглаан байсан болохоор тэр орчмын уур амьсгал одоо ч нүдэнд харагддаг юм. “Монголын ардчилсан холбоо”-ны залуучуудын дуу хоолой эрч хүчээ авч арванхоёрдугаар сарын 28-нд МУИС, Шинжлэх ухааны академийн физик, математикийн хүрээлэнгийн багш, эрдэмтэд гол цөм нь болсон Бат-Эрдэнийн Батбаярын (Баабар) удирдсан “Ардчилсан социалист хөдөлгөөн” МУИС-ийн танхимд, 1990 оны нэгдүгээр сарын 19-нд Политехникийн дээд сургуулийн Улс төрийн эдийн засгийн ухааны тэнхимийн багш Дамдинсүрэнгийн Батсүхийн тэргүүлсэн эдийн засагчид гол цөм нь болсон “Шинэ дэвшилт холбоо” Политехникийн дээд сургуулийн танхимд үүсэн байгуулагдсан. Жагсаал цуглаан олширч, төр засагт тавих шаардлага ширүүсч, Баабарын “Бүү март, мартвал сөнөнө” товхимол нууцаар тараагдаж хүмүүсийн гар дамжин уншигдаж эхэлсэн. Дээрхи хөдөлгөөнүүд их хуралдайгаа зохион байгуулж, 1990 оны хоёрдугаар сарын 18-нд Монголын Ардчилсан нам, гуравдугаар сарын 2-нд Монголын Социал демократ нам, гуравдугаар сарын 11-нд Монголын Үндэсний дэвшлийн нам байгуулагдсан түүхтэй. Энэ бол Монголд олон намын тогтолцоо бий болох үндэс болсон.

Нийслэлд өрнөсөн тэмцэл монгол орны өнцөг булан бүрт хүрч жагсаал цуглаан тасрахаа больж, гуравдугаар сарын 4-нд байхаа 90 мянга гаруй хүнийг хамарсан Ардчилсан хүчнүүдын анхны хамтарсан цуглаан одоогийн Эрх чөлөөний талбайд эхэлж улмаар жагсаалаар төрийн ордны өмнө ирж хамтарсан мэдэгдлээ эрх баригчдад гардуулж байсан л даа. Эрх баригчид Ардчилсан хүчнүүдийн хамтарсан мэдэгдэлд дурдсан шаардлагуудыг хүлээн авах боломжгүй гэсэн тул мартын наймны урьд өдөр Э.Бат-Үүл, Б.Батцэнгэл, Б.Батбилэгт, Б.Бошигт, Б.Галсандорж, Д.Дорлигжав, И.Жавхлант, Д.Нинж. З.Эрдэнэбат, Д.Энхбаатар нарын 10 хүн их жанжны талбайд өлсгөлөн зарласан. Эцэст нь БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн дарга Ж.Батмөнх гуай харуй бүрий болсон тэр нэгэн орой радио телевизийн студид өөрөө очиж, МАХН-ын улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорсон тухай зарласнаар залуучууд зорилгодоо хүрч, 70 жил төрд дангаар ноёрхсон МАХН-ын дарангуйллыг зогсоож, ардчилсан хувьсгалын ялалтын тугаа тайван замаар мандуулж чадсан.

-1990 онд ардчиллын төлөө дуу хоолойгоо өргөж, жагсаж тэмцэж явсан өдрүүд мэдээж таны сэтгэлд маш тодхон байдаг байх. Энэ хугацаанд 30 насны босго шүргэж явсан залуус эрийн цээнд хүрч Ерөнхийлөгчөөс эхлээд Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн гээд хүрч болох бүх албыг хашлаа. та бүхний тэмцэл өнөөдрийн Монголыг бий болгоход хамгийн гол оролцоотой байсан байх. Анх хүсч байсан тэр зүйлдээ та бүхэн хүрч чадсан уу?

-Өө тэгэлгүй яахав, тэр үеийн үйл явц кино шиг л нүдэнд харагдана шүү дээ. Тэр үед ёстой 30 хүрээгүй залуучууд л тэмцэж, МАХН-ын төрийн томчуудтай хэлэлцээр хийж явсан. Одоо тэд бүгд тавь жар хүрчихэж. Олон хүн төрийн өндөр алба хашсан байна. Гэхдээ тэд Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн болчихоор бүх юм сайн сайхан болчихно гэж байхгүй л дээ. Хөгжил гэдэг чинь тасралтгүй үргэлжлэх үйл явц болохоор шинэ шинэ зорилтууд аяндаа л урган гарна. Дэлхийн эдийн засгийн байдал, тэр ч бүү хэл их гүрний удирдагч өөрчлөгдөхөд л эдийн засаг, улс хоорондын харилцаанд шинэ уур амьсгал орж байна шүү дээ. Гэхдээ бид тэр үед ярьж, дэвшүүлж байсан зорилтоо амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн. Ардчилсан хувьсгал монголчуудад асар их үнэт зүйлийг бий болгосон. Бидний монголчууд улс орныхоо улс төр, эдийн засгийн тусгаар тогтнолыг жинхэнэ утгаар нь баталгаажуулж, эзэн богд Чингис хаанаараа овоглосон Монгол Улсаа шинэ ардчилсан Үндсэн хуулиараа тунхаглан зарласан нь бидний хамгийн том үнэт зүйл. Дэлхийн хүн Чингис хааныхаа нэр төрийг сэргээж, хөшөөг нь төрийн ордныхоо хойморт залсан. Эцэг өвгөдийнхөө түүх, бичиг, соёлыг сэргээж, дэлхийн сонорт хүргэсэн. Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөөг ард түмэндээ олгосноор монгол гэдэг нэр дэлхийн сонорт хүрсэн. Нам төвтөй төрийн тогтолцоог халж, Парламентын засаглалыг тогтоож, Монгол Улсын иргэн хэн боловч бүх шатны төрийн төлөөллийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхээ эдэлсэн юм. Түүнчлэн монголчуудад дэлхийн хаана ч явж сурч боловсрох, ажиллаж амьдрах эрх, эрх чөлөөг олгосон. Бас малчдад 20 гаруй сая малыг нь буцаан өгч ардын аж ахуйтан болгож, өөрийн гэсэн өмч хөрөнгөгүй иргэддээ 200 гаруй тэр бум төгрөгийн үнэ бүхий орон сууцыг нь үнэ төлбөргүй хувьчилсан. Хөгшид буурлууддаа шүтэн бишрэх эрх, эрх чөлөөг нь олгож, нийгмийн гэх эзэнгүй өмчлөлийн харилцааг устгаж, хувийн өмчийг хүн бүхний амьдралын үндэс болгож чадсан.

-Хамт мөр зэрэгцэн явсан, ардчиллын үйл хэргийг эхлүүлэлцэж явсан анд нөхдийнхөө талаар дурсахгүй юу?

-Бид чинь тэр үед мэргэжил боловсрол, нөхөрлөлөө түшиглэж хөдөлгөөн, намд нэгдсэн юм шүү дээ. Би гэхэд Д.Батсүхийнхээ толгойлсон “Шинэ дэвшилт” холбоонд нэгдсэн. Д.Батсүх, Да.Ганболд бид гурав өмнө нь МУИС-ийн Улс төрийн эдийн засгийн ухааны тэнхимд хамт багшилж байсан. Тухайн үед Да.Ганболд Намын дээд сургуулийн багш, би Шинжлэх ухаан дээд боловсролын хороонд хэлтсийн даргын албатай байлаа. Манай “Шинэ дэвшилт” холбоонд эдийн засагчид голлож байсан. Гэхдээ дандаа эдийн засагчид байсан гэж болохгүй л дээ. Манай Шүхэртийн Алтангэрэл гэхэд Орос хэлний дээд сургуулийн багш, ямар сайндаа 1990 оны чөлөөт сонгуулиар орос хэлний дээд сургууль одоогийн Хүмүүнлэгийн их сургуулийн хашаан дотор “Шинэ дэвшилт” холбооны гэрийг барьж, тугаа мандуулчихаад үзэж тарж байхав. Нэрт зохиолч О.Дашбалбар, Л.Дашням гээд олон хүн байсан. Ардчиллын төлөө зүтгэсэн намын журмын олон нөхөд, УИХ, Засгийн газар, яам тамгын газар, аймаг орон нутагт ажиллаж байсан төр, нийгмийн зүтгэлтнүүд гэвэл тоо томшгүй дээ. Тэдний талаар дурсамжаа ярина гэвэл хэдэн боть болох биз.

-Ардчилсан нам энэ хугацаанд хоёр удаа парламентад эрх барьж, зарим тохиолдолд хамтарсан Засгийн газарт орж ажиллаж байсан. Та ч бас сайдаар ажиллаж байсан. Үр дүнд хэр хүрсэн бэ. Ард түмэн бол яахав сайн муугаар ярих л юм. Гэхдээ урагшилсан зүйлс их байгаа байх л даа?

-Ардчилсан нам өнгөрсөн 27 жилд салж бутарч, нэгдэж нийлж, ялж ялагдаж явсан ч улс орныхоо улс төр, эдийн засгийн тусгаар тогтнол, хүний эрх, эрх чөлөө, шинэ Монгол Улсынхаа хөгжил дэвшлийн төлөө эргэлт буцалтгүй тэмцэж, сайн муугаар хэлүүлж ирсэн нь түүхэн үнэн. Гэхдээ бид төр түмнийхээ өмнө хийсэн юмтай, хэлэх үгтэй. 1996-2000, 2012-2016 онд Ардчилсан нам УИХ-д олонхийн суудал авч төрийн эрх мэдлийг барьж байсан. Гэхдээ нэг ч удаа дангаараа Засгийн газраа байгуулж ажиллаж байсангүй. Дандаа л Эвслийн Засгийн газар байгуулж байсан. 2004 онд ойролцоо суудалтай байсан болохоор АН, МАХН хоёр Эвслийн Засгийн газар байгуулсан. Бас 2008 онд үнэмлэхүй олонхи болсон МАН (МАХН)-ын Эвслийн Засгийн газарт АН орж ажилласан. Энэ бол АН Монголд хүлээн зөвшөөрөгдсөн улс төрийн хүчин болохоо баталж байгаа хэрэг. 1996 онд УИХ-ын 51 суудал авсан нам эвсэл олонхи болдог хууль үйлчилж байсан. “Ардчилсан холбоо” эвсэл 50 суудал авсан болохоор нэг хүний дутуугаас болж сөрөг хүчний тоглолтод өртөж хийе гэсэн бүхнээ хийж чадаагүй. Гэхдээ энэ дөрвөн жилд Монголын эдийн засаг, нийгмийн шинэчлэлийн олон чухал хууль батлагдаж Засгийн газар хэрэгжүүлсэн. Миний дээр хэлсэн үнэт зүйлийн дийлэнх нь энэ цаг хугацаанд биеллээ олсон гэж хэлж болно. 2008-2012 онд МАХН үнэмлэхүй олонхи болсон ч АН Их хуралд 25 гишүүнтэй, Засгийн газарт зургаан сайдтайгаар ажиллсан. Би энэ хугацаанд Эрүүл мэндийн сайдаар ажилласан. Эрүүл мэндийн салбарт л гэхэд Ерөнхий сайдын санаачилгаар 23 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 10 гаруй аймагт оношилгооны төв байгуулж, элэгний С вирусийг эмчлэх зорилгоор “Харвони”, “Ледвери” зэрэг эмүүдийг эмчилгээнд нэвтрүүлсэн.

-МАН-ын нөхдийн ярьж байгаагаар хавдарын эсрэг тэмцэл Монголд одоо л эхэлж байгаа юм биш үү. Таныг сайд байх үед нэг их анхаарал тавиагүй юм уу?

-Өнөөдөр хавдрын эсрэг тэмцэл эхэлж байгаа юм шиг ярих нь инээдэмтэй л дээ. Энэ асуудалд олон жил төр засаг анхаарч ирсэн. Би хувьдаа хоёр жил яригдсан Элэгний С вирусийн дээрх эмүүдийг Эрүүл мэндийн даатгалд хамруулсанд Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлд талархаж байгаа. Монголчууд ядуу учраас хичнээн хямд ч гэсэн төлбөр төлөх чадваргүй байсан болохоор хамралт сайнгүй байсан. Одоо сайжрах байх. Өнөөдөр энэ эмүүд, өндөр өртөгтэй оношилгоо, эмчилгээ даатгалд хамрагдах болсон нь бидний өмнөх парламентаар Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийг батлуулж, даатгалын санг нэмэгдүүлсэнтэй холбоотой гэдгийг ч хэлэх хэрэгтэй. Бид 2016 оны хавар В гепатитын таван эмийг даатгалд хамруулсан. Ер нь хавдрын өвчлөлтөй тэмцэх ажил өнөөдөр биш 2009 оноос эрчимжсэн. Хавдар судлалын үндэсний төвийн хамт олон ХААН банкны санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр МҮОНТ-тэй хамтарч “Хавдрын аян”-г эхлүүлж, урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг орон даяар өрнүүлж, өвчинг эрт илрүүлж эмчилж эхэлсэн. Эрт илрүүлгийг хийж чадахгүй цаг алдсанаас хорт хавдраар олон зуун хүн нас барж байсан. 2009 онд Тэргүүн хатагтай Болормаа “Хавдаргүй Монгол” төрийн бус байгууллага байгуулж өнгөрсөн хугацаанд олон ажлыг хийж байна. Мөн Эрүүл мэндийн яам А гепатитын эсрэг вакциныг 2011 онд анх удаа Монголд оруулж, улмаар УИХ-аас дархлаажуулалтын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, энэ вакциныг хүүхдийн товлолд оруулж төсвийн хөрөнгөөр жил бүр хийдэг болгосон. Ингэснээр “шар өвчин” гэж хүүхдүүдийг нөмөрч байсан аюул алга болж байна.

-Монгол Улсын хөгжил, хүн ардын маань амьдрал нэг л сайхан болж өгөхгүй, зогсонги байдалтай байгаад ч байгаа юм шиг. Таны бодлоор ямар байна вэ?

-Хүмүүс өмнөхөө мартахдаа амархан юм. Бас 1990 оноос хойш төрж өсч байгаа залуу үе маань өмнө нь ямар байсан тухай огт мэдэхгүй, зарим талаар хуучин нам маань мэдүүлэхийг ч хүсэхгүй байх шиг. Монгол Улс өнгөрсөн 27 жилийн дотор улс төрийн хүрээнд асар том өөрчлөлтүүдийг хийсэн гэдгийг би дээр хэлсэн. Хөгжлийн тухайд өнөөдөр улаанбаатарчууд зөвхөн эргэн тойрноо харахад л ойлгомжтой байгаа шүү дээ. Хэзээ л ийм сүрлэг өндөр байшин барилга, машин тэрэг, зам харгуй байлаа. Чөлөөт эдийн засаг гэдэг хөгжлийг дагуулдаг. Хамгийн гол нь бид хөгжлийн алсын хараагаа тодорхойлсон урт хугацааны төлөвлөлтгүй намуудын “ялалтад” зориулсан хоосон амлалт бүхий мөрийн хөтөлбөрөөр явснаас цаг хугацаа их алдлаа. Дандаа улс төрийн хожоо бодож бие биенээ үгүйсгэнэ. Үүнийг ойлгоод байгаа хэрнээ одоо ч гэсэн МАН 65 суудал авчихаад өмнөх дөрвөн жилд хийсэн бүтээснээ харлуулж, тэр бүхнийг нэр солих маягаар өөр дээрээ наах ажлыг хийж байран дээрээ эргэлдээд л байна. Ингэхлээр яаж улс орон хөгжиж ард иргэдийн амьдрал дээшлэхэв. Үүний оронд сөрөг хүчинтэйгээ хамтарч парламентын засаглалаа бэхжүүлэх хүрээнд Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Үнэндээ Үндсэн хуулийн зарим заалт өнөөдрийн шаардлагад нийцэхгүй болчихоод байна. Бидний өмнө олон асуудал байна. Яагаад монгол хүн гадагшаа явахгүйгээр эх орондоо өндөр цалин, орлоготой ажиллах, сурч боловсрох, эмнэлгийн тусламж авах нөхцөлийг бүрдүүлж болохгүй гэж. Яагаад олон нам ард түмнийхээ өргөн хүрээтэй зөвшилцөл дор байгальд ээлтэй, хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлж болохгүй гэж. Яагаад намынхаа эрх ашгийг умартаж, улс орны хөгжил, ард түмний нийтлэг эрх ашгийн үүднээс асуудлыг зоригтой шийдэж болохгүй гэж.

-Өнөөгийн АН-ыг бий болгоход ардчиллын төлөөх үзэл баримтлалтай намууд нэгдэж байсан. Харамсалтай нь нэгдсэн намууд өнөөдөр фракцын зарчмаар нам дотроо хуваагдан сууж байгаа. Үүнээс гарах зам бий юү. Фракцыг хална гэдэг ч үнэндээ хэцүү юм шиг байна?

-1996 онд “Ардчилсан холбоо” эвсэлд нэгдэж хамтын хүчээр 50 суудал авч ялалт байгуулсан намууд маань задарч 2000 оны сонгуульд МАХН-тай биш хоорондоо өрсөлдөж МАХН-д 72 суудал бэлэглээд 2000 оны арванхоёрдугаар сарын 6-нд ардчиллын таван нам Ардчилсан намын туган дор нэгдсэн. Энэ бол ардчилсан хүчний намуудын хувьд том шийдвэр байсан. Түүнээс хойш өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд эв нэгдлийг эрхэмлэж ирсэн хэдий ч нам толгойлж байсан хүмүүсийн төдийгүй тэдэнтэй барьцаж гарч ирсэн манай намын зарим лидерүүдийн байгуулсан бүлэглэлүүд нам дотор хоорондоо толхилцож, сүүлдээ УИХ-д нэр дэвших, албан тушаал хуваарилах асуудал тэдний мэдэлд шилжсэн. Энэ нь нам доторх фракцуудыг хүчирхэгжүүлж, ийм зохион байгуулалтад орохгүйгээр, аль нэг фракцыг дагахгүйгээр улс төрд байр сууриа эзлэх боломж манай намын гишүүдэд хаалттай болсон. УИХ-ын дарга З.Энхболд намын дарга болоод АН-ыг фракцгүй нам болгоно гэж зарлаад бодлогын зөвлөл байгуулсан ч бүх юман дээр нөгөө фракцын байр суурь байсаар л байсан. Сая намын даргад өрсөлдөхөд нам доторх фракцын төлөөллүүд гарч ирсэн гэдгийг бүгд л мэдэж байгаа. Тийм учраас намын дарга З.Энхболд таван нэр дэвшигчид таван сум атгуулаад явуулсан. Дараа нь болсон намын дотоод сонгуульд ч ялгаагүй хуучин фракцын сонирхлоор хандаж эцэстээ зарим фракцын төлөөлөл сонгуульд оролцсонгүй үлдлээ. Ингээд бодохоор нэгэнт бий болсон фракц гэдэг юмыг алга болгоно гэдэг хэцүү юм шиг байна. Гэхдээ Монголын ардчиллын баталгаа, дуу хоолой болж явах ёстой АН ингэж салж бутарч хоорондоо тэмцэлдэх нь бусдын “идэш” болно л гэсэн үг.

-Ардчилсан намын ойн баяр өндөрлөсний дараа та бүгдийн журмын нөхөр С.Зориг агсны мэндэлсэн өдөр энэ сарын 22-нд болно. Өнөөдөр манайхан бүгд түүнийг сайн хүн байсан хэмээн ярьдаг. Тухайн үедээ яг ямархуу залуу явсан юм бол?

-Намайг 1983 онд Москвагийн их сургуульд аспирантурт суралцахаар очиход С.Зориг агсан оюутан байсан. Монголдоо ирээд МУИС-ийн Шинжлэх ухаан коммунизмын онолын тэнхимд багш болсон. Ерөнхийдөө дуу цөөтөй тамхи нэлээн татдаг, дөлгөөхөн шар залуу байсан. Ардчилсан хувьсгалын үед нэг их дотно нөхөрлөж байгаагүй ч энд тэнд уулзалдаж явсаар 1996 оны УИХ-ын танхимд хамт тангараг өргөж орсноор нэг ангийн хоёр болсон. Миний өмнөх ширээн дээр сууна. Хааяа нэг Ла багш аа гээд зарим нэг зүйлийг тодруулж асууна. Нэг их зузаан баримт бичгийг цүнх саванд хийхгүйгээр барьж орж ирээд ширээн дээрээ овоолчихоод уншиж сууна. Чуулган дээр хааяа л нэг жинтэй дуугарахаас биш олон юм ярихгүй, сөрөг хүчний нөхөдтэй хоёр гараа дэвж байгаа бөх шиг өргөж микрофонгүйгээр маргаж мэтгэлцээд хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаагаа илэрхийлж мөрөө хавчаад инээмсэглэнэ. Бас хошигнох дуртай, ийм л улстөрч байсан. Албан тушаалын төлөө би чи дээ хүрээд байсныг нь би л хувьдаа санахгүй юм. Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдаар ажилласан. Өөрийнхөө дотнын нөхөдтэй л ярьж хөөрч суудаг байсан байх. Түүнээс биш олонтойгоо бужигнаад ууж идээд явдаг тийм нээлттэй хүн байгаагүй. Харин шатар их тоглодог болохоор тэдний өрөөнд их хурлын шатарчид нэлээд орж гардаг байсан.

-С.Зориг агсан амиа алдаад 18 жил өнгөрсөн байна. Түүний амь насыг хороосон хэмээн гурван хүнд шүүхээр ял оноосон. Ер нь энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Хэвлэл мэдээллийн хэмжээнд мэдээлэлтэй байгаа болохоор юу ярихав. Шүүхээр явж байгаа асуудлыг хэн нэг хүн тайлбарлаад байх нь онцгүй л дээ. Үнэнийг хэлэхэд сүүлдээ учрыг нь ч олохоо байчихаад л байна. Олох гээд байх ч юу байхав. Гэхдээ нэг л үнэмшил багатай сонсогдоод байгаа. Захиалагч байгаа гээд байгаа мөртлөө түүнийг хэлэхгүйгээр гүйцэтгэгч гээд хэдэн хүнийг шийтгэчих шиг боллоо. Сонин хэвлэлээр шүүх прокурор, улстөрчид, сэтгүүлчид, шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн мэтгэлцээн болж байна. Тэгж байгаад учраа олох байлгүй дээ. С.Зоригийн аллагыг хэрэгтэнг олох гэж байна гэж улс төрд ашиглаад 18 жил боллоо. Одоо буруу зөв гэж мэтгэлцээд 18 жил болчих вий дээ. Хурдхан шиг нэг тийшээ үнэн зөвөөр шийдэгдээсэй гэж хүсч байна.

-Ардчилсан нам шинэчлэгдэж байгаа гэдгийг танай намын амтай болгон ярьж байна. Ачир дээрээ маргаан ч байна. Намын шинэчлэлийг хаанаас нь эхлэх ёстой вэ?

-Ямар ч байсан ардчиллын түүчээ болж явдгийнхаа хувьд АН-ын хоёр удаагийн Их хурал хуралдаж намын дүрэмдээ нэмэлт өөрчлөлт оруулж хэл ам, хэрүүл шуугиантай ч дотоод сонгуулиа хийж шинэтгэлийн салхийг хагалсан. Намын удирдах байгууллага, бүх шатны намын дарга нараа гишүүдийнхээ саналаар сонголоо. Харамсалтай нь томоохон шинэтгэл хийе гэхлээр Улс төрийн намын тухай хууль гацаа болж байна. Тэгэхлээр Монгол дахь улс төрийн намын шинэтгэлийн асуудал хуулиасаа эхлэх ёстой болж байна. Ганц АН шинэчлэгдээд улс төрийн намын хуучин тогтолцоог халж чадахгүй. АН хичнээн хөрөнгө мөнгө босгож, дарга нараа солилоо гээд намуудын тухай хууль нь хэвээрээ байхаар нөгөө л хуучин бүтцээрээ, хуучин арга барилаараа ажиллахаас өөр аргагүй болно. Тийм байхад төрийн тогтолцооны шинэчлэл огт явагдахгүй. Энэ талаар сая Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж УИХ-ын хаврын чуулганд хэлсэн үгэндээ онцлон тэмдэглэсэн. Уг нь өмнөх парламент олон намын суудалтай байх үедээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан “Улс төрийн намын тухай” хуулийг парламентын гадна байгаа намуудтай зөвшилцөөд баталчих байсан юм. Одоо МАН 65 суудалтай үнэмлэхүй олонхи болсон ч гэсэн дангаараа энэ хуулийг батална гэхэд хэцүү. Энэ хуулийг өөрчилж намуудын бүтэц зохион байгуулалт, санхүүгийн тогтолцоог нэг голдрилд оруулж хариуцлагыг чангатгаж өгөх хэрэгтэй гэж боддог.

НҮҮРСНИЙ ЗАХ ЗЭЭЛ ЭНЭ ЖИЛИЙНТУРШ ӨӨДРӨГ БАЙХ ТААМАГ ГАРЧЭЭ

Австралийг дайрсан хар шуурга коксжих нүүрсийг хаданд гаргаж байна. Түрүү долоо хоногт коксжих нүүрсний үнэ 86 хувиар өссөн юм. Зөвхөн өнгөрдөг баасан гаригт гэхэд л нүүрсний ханш 34 хувиар цойлж, 286 ам.долларт хүрлээ. Энэ долоо хоногт ч нүүрсний зах зээл өнгөтэй байх нь. гол зах зээл Хятад, Японы боомтууд дээр коксжих нүүрсний арилжаа эрчимтэй, эрэлт өндөртэй байгаа учир спот буюу гэрээний үнэ улам өсөх хандлагатай байгаа аж. 2011 оны их үерийн үеэр Австралийн нүүрс тухайн үедээ 330 ам.доллар даван рекорд амжилт тогтоож байсан удаатай. Энэ удаагийн үнийн өсөлт тэр үеийнхийг арай гүйцэхгүй ч нүүрсний үнэд чамгүй өндөр өсөлт үзүүлж чадлаа. Нүүрсний зах зээлийн шинжээчид өнөө жилийн үнийн таамгаа өөдрөгөөр хэлээд эхэлсэн таатай мэдээ байна.

Австрали улс үерийн аюул, байгалийн гамшгийн эсрэг бэлтгэл, эрсдэлийн менежмэнтийг өндөр түвшинд авч хэрэгжүүлсэн ч олон хоног үргэлжилсэн Дебби хар шуурганы улмаас багагүй хохирол амсаад байна. Энэ аюул дэлхийн далайгаар тээвэрлэгддэг коксжих нүүрсний бараг 50 хувийг дангаар нийлүүлдэг Куинслэнд мужийг дайрсан юм. Нүүрсний уурхайнуудын амссан хохирол 2011 оны үерийнхтэй зүйрлэхээргүй боловч уурхайнууд багагүй хэмжээний усанд автсан гэж хэвлэлүүд мэдээлжээ. Усанд автсан уурхайнуудаас гадна гол төмөр замууд үйл ажиллагаагаа түр зогсоохоос аргагүй болсон гэх зовлон австралид байна. Австраличууд боомтын төмөр замаа бүрэн засварлаж дуусахад ойролцоогоор 30-35 хоног зарцуулна гэх мэдээллийг эх сурвалжууд өгч буй.

BHP Billiton, Peabody, Glen­core зэрэг тус бүсэд ажилладаг томоохон компаниуд одоогоор бүгд “давагдашгүй хүчин зүйл” гэсэн шалтгаанаар уурхайнуудаа зогсоожээ. Stan­dard and Poor’s үнэлгээний фирмийн хийсэн судалгаагаар энэ удаагийн хар шуурганы улмаас ойролцоогоор 15-20 сая тонн коксжих нүүрсний нийлүүлэлт тасалдаж байгаа аж.

ЗҮҮН ЦАНХИЙН НҮҮРСИЙГ 50-ИАДХАН АМ.ДОЛЛАРААР ЗАРНА ГЭВ ҮҮ?

Нүүрсний зах зээлийн шинжээчид энэ орон зайг нөхөх боломжтой улсын нэгээр манай улсыг нэрлээд эхэлчихэж. Хятад, Япон гэх мэт гол импортлогчид Америк, Монгол, Оросоос нөхөх байх гэсэн таамаг голлож буй. Бүр тодруулж хэлбэл Австралийн коксжих нүүрсний нийлүүлэлт тасалдаж буй энэ хугацаанд Хойд Америк, Монгол, ОХУ-ын нийлүүлэлт өсч, үнээ өсгөх өндөр боломжтой гэдэг дээр олон улсын шинжээчид ам нэгтэй байна. Харамсалтай нь төмөр зам, тээврийн дэд бүтэцгүй, экспортын ухаалаг цогц бодлогогүй манай улс энэ боломжоос ашиглах нь бүү хэл алдагдлаа нэмээд сууж байгаа нь гашуун ч гэлээ үнэн. Үүнийг ч олон улсын таваарын шинжээчид түрүүчээсээ шүүмжилж эхэлжээ. BdSEC-ийн гадаад шинжээчид гэхэд л ийм агуулгатай шүүмжлэл бичээд байна.

Коксжих нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээр 300 ам.доллар шүргэж галзуурсан энэ өдрүүдэд Таван толгойн ордыг эзэмшигч төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван толгой” компани үнийн өсөлтийн цонх үеийг ашиглах болов уу гэсэн хүлээлт үүсэх нь мэдээжийн хэрэг. Одоогоор Таван толгойн өндөр чанарын коксжих нүүрсний дээд үнэ 70 гаруй ам.доллар байгаа. 70 ам.доллараас ч өсөх бололцоо байгааг Автралид тохиолдсон таагүй явдал баталчихлаа. Гэтэл нүүрс хаданд гарсан энэ үед 70 ам.доллараас ч бага үнэ яригдаж байгаа бололтой. “Эрдэнэс Таван толгой” зүүн Цанхи дээрээ “Чалко”-той 50 гаруй ам. долларын үнэ хэлэлцээд сууж байгаа гэх мэдээлэл байна. Далайн боомтын ханштай өөрсдийн зарж буй нүүрсний үнээ шууд харьцуулах боломжгүй гэдэг нь ойлгомжтой. Гэхдээ бүх зардал, өртгийн тооцоог хийгээд үзэхэд “Эрдэнэс Таван толгой”-н үнэ өсөлтийн энэ үед дор хаяж 80 ам.долларт хүрэх бүрэн боломжтой гэсэн судалгааг шинжээчид хэлж байна. Саяхан нүүрсний үнэ эргээд уруудах үед баруун Цанхийн нүүрсний үнийг 71 ам.доллар болгосон. Хэвлэлүүд сүүлийн үед дуулдсан цөөхөн эерэг мэдээний нэг боллоо гэж ирээд мэдээлж байлаа. Дэлхийн зах зээлийн үнэ уруудах үед нүүрсний үнээ өсгөсөн хэр нь ханш огцом өссөн өдийд зүүн Цанхийнхаа нүүрсийг 70 ч хүрэхгүй ам.доллараар худалдах яриа үүсгээд суугаа нь үнэн бол хэцүү л байна. “Зүүн Цанхи”-ийн хувьд Чалкогийн өрнөөс саллаа гэсэн хэр нь 50-иадхан ам. доллараар нүүрсээ зарсаар байвал баруун Цанхийн нүүрсийг хэн 71 ам.доллараар авах вэ гэсэн асуулт тавигдаж таарна. Хар ухаанаар бодоход, зүүн баруун Цанхи энэ тэр гэлтгүй нэг цэгцтэй бодлогоор, үнээ ахиухан тогтоохгүй бол “Эрдэнэс Таван толгой” өрөөлийг төдийгүй өөрөө өөрийнхөө борлуулалтыг хорлох эрсдэлтэй. Эдийн засаг гадарлахгүй хэн ч бодоод олчих гаргалгаа. Зэрэгцээ хоёр дэлгүүрийн нэг нь бараагаа хямдруулаад байвал хэн ч үнэтэй бараатай дэлгүүрээр шагайхгүйтэй л агаар нэг явдал.

Тэгэхээр нүүрсний зах зээл өндийж сэргэсэн, үнэ нь 300 шүргэж цойлсон энэ өдрүүдэд баруун, зүүн Цанхийн аль алиных нь нүүрсийг дор хаяж 80 ам. долларт хүргэж байж бид коксжих нүүрсний наймаанаасаа овоохон ногоон олно. Урд хөрш рүү нүүрс экспортолж буй бусад компанид ч нүүрсээ ахиу үнээр зарах боломж ингэж байж л олдоно.

ТӨМӨР ЗАМГҮЙ УЧРААС ОЛДСОН БОЛОМЖОО АХИАД АЛДАХ НЬ

Нүүрсний үнэ өөдөө гэж жигтэйхэн энэ өдрүүдэд урд хөршийн наймаачид ханасан ханш хэлж их хэмжээгээр авъя гэж дуугарсан ч дэд бүтэц гэсэн том асуудал өмнийн говьд бий. Төмөр замтай бол төлөвлөснөөсөө асар их ам.долларыг нүүрснээс олох боломж байгаа. Харамсалтай нь өнөөг хүртэл төмөр замын төсөл дэмий яриа, хоосон улстөржилтөөс хэтэрсэнгүй. Нэг тонн коксжих нүүрс 330 ам.доллар давж өссөн Австралийн их үерийн үеэр яг ийм шалтгаанаар бид нүүрснээс өчнөөн сая ам.доллар олох боломжоо алдаж байв. Өнөөдөр ч яг тэр зовлонгоо хэлээд сууж байна.

Хувийн хэвшил нь төмөр зам барья гэж дуугарсан 2008 оноос хойш төр төмөр зам дээр яаж улстөржиж, эргэж хургасныг он цагаар нь тоймлоё. Таван толгойн Ухаа худагт уурхай ажиллуулдаг “Энержи ресурс” компани төмөр замыг өөрийн хөрөнгөөр, төсвөөс нэг ч төгрөг гаргуулахгүйгээр барьж, төрд хүлээлгэн өгнө гэж анх дуугарсан түүх бий. Тэд 2009 оноос ажлаа эхлүүлээд байсан ч 2010 онд Төрөөс төмөр замын салбарт баримтлах бодлого гаргаж, гацаанд оруулсныг хэвлэлийн шарласан хуудаснаас харж болно. 2012 онд эргээд концессоор бариулахаар боллоо гэсэн шийдвэрийг төрөөс гаргаж “Энержи ресурс”-тай концессын гэрээ үзэглэж байв. Гэвч мөн ондоо концессийг цуцалж, төр өөрөө барихаар боллоо хэмээн мэдэгдсэн юм. “Энержи ресурс” эхлүүлээд байсан бүх ажлаа 2013 онд төрд албан ёсоор хүлээлгэж өгсөн нь мөн л тухайн үеийн хэвлэлийн хуудаснаа дурайж буй. 2013-2014 онд төр өөрөө төмөр зам барина гээд газар шорооны ажлыг нь эхлүүлсэн ч сүүлдээ хуурамч гүйцэтгэгч, мөнгө төгрөг идсэн уусан болоод замхарсан. Одоо ч уг хэрэг эцэслэн шийдэгдээгүй, шүүхийн түвшинд явж байна.

2014 онд УИХ-аас “Эдийн засгийн идэвхжлийг нэмэгдүүлэх тухай” 34 дүгээр тогтоол гаргаж, Таван толгойгоос Хятадын хил хүрэх төмөр замыг төсвийн бус хөрөнгөөр буюу ахин концессын гэрээгээр шийдэхээр болсон юм. Мөн ондоо царигийн асуудлыг төрөөс нэг мөр шийдэж, 1435 мм буюу нарийн царигтай барих дээр толгой дохисон. 2014 оны арванхоёрдугаар сард Засгийн газрын 268 дугаар тогтоолын дагуу Таван толгойд хөрөнгө оруулалт татаж, сонгогдсон хөрөнгө оруулагчийн хөрөнгөөр төмөр замын ажлыг бүрэн гүйцэтгүүлэх шийдэлд хүрсэн ч мөн л гацаанд орж таг зогссоныг уншигчид санаж байгаа байх.

Монгол гэдэг улс өнөөдөр төмөр замаа “Монголын төмөр зам” хэмээх төрийн өмчит компаниар бариулна гэж буй. Гэсэн хэдий ч хэний ямар хөрөнгөөр барих нь өнөө хэр тодорхойгүй. Голоод, хардаад байсан урд хөршөөсөө зээл авна гэсэншүү яриа үүсгээд сууж байна.

-ХАР ТУГАЛГАД ХОРДСОН ХҮҮХДҮҮД ХИЧЭЭЛДЭЭ ТААРУУ СУРЧ БАЙГААГ СУДЛААЧИД ТОГТООЖЭЭ-

Хэн нэгний хэлж, ярьсан зүйлийг хэдхэн хормын дараа мартчихдаг болсон. сая надад юу гэж хэлсэн билээ гэж дахин дахин бодоод ч санадаггүй. Эд зүйлсээ хаана тавьснаа эргээд олдоггүй хүмүүс ойр тойрныхон дунд чинь байдаг биз. бүр гар утсаа гартаа барьчихаад гэртээ хэдэн цагийн турш хайгаад байдаг. Мөн машиныхаа түлхүүрийг гартаа барьчихаад хайгаад байдаг. Хүнтэй танилцаж нэрийг нь асуусан ч хэдхэн хормын дараа мартчихдаг хүмүүс олон. Хүүхэд, залуусын дунд мартах өвчин ихэсч, сэтгэцийн эмчид хандах нь түгээмэл болсон гэдгийг Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн эмч нар хэлж байна. Мөн ерөнхий боловсролын сургуульд сурч байгаа хүүхдүүд цочмог ууртай болсон. Хүн уурлахаар зүйл огт болоогүй байхад дүрсхийтэл уурлаж, өөрийнхөө хийж буй үйлдэл, хэлж байгаа үгээ хянаж чадахгүй болтлоо цухалдаж, уурсдаг. Хэт их уурлахаараа амнаас нь цагаан хөөс сахарч, таталт өгдөг хүүхэд олширч байгаа аж. үр баянзүрх дүүргийн сэтгэцийн эмчид нэгэн гэр бүл хандсан байна. Хүүхэд нь хичээлдээ тааруу сурдаг. багш нь хичээлийг нь ойлгуулах гээд ганцаарчилсан сургалт хийж зэмлэхээр уурлаад суучихдаг. бүр багшийгаа зодох гэж дайрсан тохиолдол ч гарсан байна. таван настай хүүгээ аав, ээж нь загнахаар өөдөөс нь уурлаж, гэрийнхээ эд зүйлсийг авч шидэж, эвдсэн тохиолдол гарчээ. Энэ мэт хүүхэд залуусын дунд сэтгэцэд нөлөөлөх уур бухимдал их байгаа аж.

Докторын зэргээ Хар тугалгын бохирдол хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөх хор хөнөөлийн талаар хамгаалах зорилгоор г.батсайхан гэх эмч сүхбаатар, баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргийн Ерөнхий боловсролын сургуулиудын 160 хүүхдээс шинжилгээ авсан байна. Судалгааны багийнхан гэрийн даалгавраа хийхгүй залхуурдаг, өгсөн үүрэг даалгаврыг байнга мартчихдаг, цочмог уурладаг хүүхдүүдийг сонгон шинжилгээнд хамруулсан юм байна. гэтэл хичээлдээ тааруу сурдаг, цочмог ууртай 160 гаруй хүүхдийн цуснаас их хэмжээний хар тугалга илэрсэн гэнэ. судалгааны багийнхан хүүхдүүд хар тугалганд хордсоноос болоод мэдрэлд нь нөлөөлдөг юм байна. Үүнээс болоод хичээлдээ тааруу сурч байна гэх дүгнэлтэд хүрчээ.

Өнгөрсөн жил Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Орчны эрүүл мэндийн сургуулиас нийслэлийн таван цэгт амьдардаг хүүхдүүдийн цусанд хийсэн хар тугалгын агууламжийн шинжилгээний дүнг танилцуулсан. АШУҮИС-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн сургуулийн Орчны эрүүл мэндийн тэнхимийн эрхлэгч Д.Нарансүх “Бид 0-5 насны хүүхдүүдийн цусанд агуулагдах хар тугалгын агууламжийг тогтоохоор нийслэлийн Баянхошуу, “Да хүрээ”, “Нарантуул”, хотын төв болон Зайсан гэсэн таван цэгээс хүүхдүүд сонгон шинжилгээнд хамрууллаа. Шинжилгээний хариугаар хүүхдийн цусанд огт байх ёсгүй хар тугалганы агууламж 22 мкг/дп гарсан. Хар тугалга нь 5 мкг/дп-ээс их байвал хүүхдийн сэтгэхүйд нөлөөлдөг гэдгийг олон улсын стандартаар хэмжээ тогтоож өгсөн байдаг.

Мөн хүүхдийн цусан дахь хар тугалгын агууламж 45 мкг/дп-ээс их байвал желатин эмчилгээ хийх ёстой гэсэн зөвлөмж байдаг. Харин бидний судалгаагаар орон сууцанд амьдардаг хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгын хэмжээ 3.7 мкг/дп гарсан бол агаарын бохирдол харьцангуй ихтэй орчин буюу гэр хорооллын бүсээс сонгогдсон хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгын дундаж хэмжээ 10.8 мкг/дп буюу олон улсын зөвлөмж хэмжээнээс хоёр дахин их хэмжээтэй байна гэсэн үг юм. Энэ судалгааны дүнгээс өгөх гэсэн гол мессэж бол агаарын бохирдол харьцангуй ихтэй бүсэд буюу гэр хороолол, түүний ойр орчимд амьдарч байгаа хүүхдүүд болон орон сууцны хороололд амьдарч байгаа хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгын хэмжээнээс их байгаа юм” хэмээн мэдэгдсэн.

Зөвхөн хүүхдүүд гэлтгүй насанд хүрсэн хүмүүсийн дунд сэтгэцийн өвчин их хэмжээгээр илрэх болсон. Байнга бие махбод дархлаа нь сулардаг хүмүүс байх. Бүгд л зүрх судасны өвчтэй гэх оноштой. Мөн залуус зэрлэг араатнаас дор авчир гаргаж байгаатай хотын гудамжинд өдөр бүр шахуу тааралддаг. Тэр тусмаа өвлийн улиралд танхайн гэмт хэрэг хэд дахин нэмэгдэж байгааг Цагдаагийн ерөнхий газраас хийсэн судалгааны дүн нотлох аж. Нийслэл хотод жилд 20 гаруй мянган гэмт хэрэг бүртгэгдэж байна. Үүний ихэнх хувийг хулгай, дээрэм, танхайн хэрэг эзэлдэг гэдэг. Танхайн хэрэг юунаас болж үйлдэгдээд байгааг судлаад үзэхээр залуусын уур омог, бусдын хэлж байгаа үгийг тэвчиж чадахгүйгээс болж хэрэг гарч байгааг цагдаа нар онцолдог. Тухайлбал, замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа хоёр жолооч зам дээр зодолдоод нэгэндээ хүнд бэртэл гэмтэл учруулдаг. Яагаад хоорондоо зодолдсон бэ гэхээр “Энэ миний урдуур шахаж орсон. Тэгэхээр нь би урдуур нь орсон. Гэтэл өөдөөс дунд хуруугаа гаргасан. Ингээд машинаасаа буугаад зодолдсон” хэмээн мэдүүлэг өгдөг. Харин машины цонхыг хагалж, машиныг хэдэн талаас нь өшиглөж дотогш нь цөмлөх болсон талаар асуухаар “Уурандаа тэгчихсэн байна лээ. Тэр үед их уур хүрсэн болохоор машинд нь уураа гаргасан байх” хэмээн мэдүүлдэг байна. Нэгнийхээ тархинд хүнд гэмтэл учруулж, эрүүгийн хуулийн 182.2-т зааснаар эрүүгийн хэрэгт шалгагдсан залуус Чингэлтэй дүүргийн цагдаад “Гудамжинд чанга чанга яриад байхаар нь уур хүрээд шууд зодолдсон. Өөр санаа зорилго байхгүй. Бие биенийгээ огт танихгүй” гэх мэдүүлэг өгсөн байна лээ. Энэ мэт хэргүүд ар араасаа цувран гарч байгаа. Улаанбаатар хотын гудамжаар инээд хөөр цалгисан, ямар нэгэн зүйлд яаралгүйгээр аажуухан алхаж яваа хүн цөөхөн харагддаг. Дандаа л уур уцаартай, хөмсгөө зангидсан хүмүүс тааралддаг. Мөн манай улсад гарч байгаа онц ноцтой хэргийг 85 хувийг Улаанбаатар хотод гарсан гэмт хэрэг эзэлдэг.

УЛААНБААТАР ХОТ ХАР ТУГАЛГАД БОХИРДОЖ БАЙГАА ШАЛТГААН ЮУВЭ

Тэгвэл монголчууд бид яагаад бага насны хүүхдээс эхлээд ахмад настан хүртлээ уур уцаартай, мартамхай, ядарч сульдсан байдалтай байдаг болчихсон юм бэ гэх асуулт гарч ирнэ. Үүний хариулт нь Улаанбаатар хот тэр чигтээ их хэмжээний хар тугалгын бохирдолд орчихсон. Иргэд хар тугалгад хордож, эрүүл мэндээрээ хохирч байна гэдгийг эрдэмтэн судлаач, эмч мэргэжилтнүүд хэлж байна. Бүгд өөр өөрсдийн чиглэлээр хийсэн судалгаа шинжилгээ, баримт нотолгоон дээр тулгуурлан олон нийтэд анхааруулан ярих аж. Эмч нарын хэлж буйгаар Улаанбаатар хотын иргэд хар тугалгад хордсоноос болоод иргэд маш их уур уцаартай болсон. Мөн сэтгэн бодох чадвар нь муудаж, мартах өвчтэй болж байна гэж ярьж байна лээ. Нийслэл хотыг хар тугалгаар бохирдуулж байгаа зүйлсийн жагсаалтыг Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгээс гаргасан байна. Тээврийн хэрэгслүүдээс ялгарсан утаа, хуучин дугуй шатаах үед гарсан утаа тортог, хуучин байшингийн доторх будаг, авто засварын газрын орчин, төрөл бүрийн зай, техникийн захын орчин, телевиз, компьютер засварын цэг, кабель утас засдаг хэрэглэдэг газрууд, будгийн үйлдвэр, хоолны сав суулга (зэвэрдэггүй, дотор талыг нь өнгөлөх), барилгын материал (будаг), хөргөх төхөөрөмж, бензин, хүүхдийн тосон будаг, харандаа, хүүхдийн резин болон бусад тоглоомын будаг, тугалган мөнгөлөг цаас хэрэглэдэг бараа материал, гоо сайхны зарим будаг (нүд, үсний), гэр ахуйн шилэн эдлэл (улаан, шар өнгө гаргах), хүнсэнд чихрийн үйлдвэрлэл, усны хоолой бүрэх материал зэрэг нь бүгд хар тугалга их хэмжээгээр агуулж байгаа аж. Дээр дурдсан хүчин зүйлүүдээс шалтгаалж, Улаанбаатар хот тэр чигтээ хар тугалгаар бохирдож, иргэдийн эрүүл мэнд, амь насанд аюул учруулаад байгаа аж.

ХАР ТУГАЛГАД ХОРДСОН ХҮНД ИЛРЭХ ШИНЖ ТЭМДЭГ

Тэгвэл УКТЭ-ийн эмч Г.Мөнхтүвшин “Хар тугалга нь эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлдэг ба архаг болон хурц хордлого үүсгэдэг. Хар тугалга нь мэдрэлийн тогтолцооны өөрчлөлт, хөдөлгөөний өөрчлөлт, мэдрэхүйн хямрал, хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцооны өөрчлөлт, зүрх судасны тогтолцооны өөрчлөлт, бөөр, нөхөн үржихүй зэрэг олон эрхтэн системийг хордуулах нөлөө үзүүлдэг.Толгой өвдөх, толгой эргэх, амархан ядрах, уцаарлах, нойр муудах, ой санамж муудах, хордлого хүндэрсэн үед эпилепси хэлбэрийн уналт, яриа харааны өөрчлөлт, ухаан самуурах, комын байдалд орж болох ба энцефалопати гүнзгийрнэ. Энэ нь хурц хордлогын үед илэрнэ.Мэдрэлийн системд нөлөөлөх механизм нь кальцийн оронд нь хар тугалга холбогдож, кальцийн дотоод орчны тэнцвэрт байдал алдагдах, митохондрийн зөөвөрлөх сүв нээгдэх, митохондрийн болон митохондрийн мембраныг шууд гэмтээх исэлдэлтийн эсрэг фермент дарангуйлагдах, липидийн бодисын солилцооны өөрчлөлт, цайр болон бусад төрлийн цайр агуулсан бүтээгдэхүүнийг орлож дамжуулах үйл ажиллагаанд оролцох, тархины астроцит эсэд хуримтлагдах, бодисын солилцооны явцад хар тугалга яснаас дайчлагдах, тархинд хар тугалгын хуримтлал үүсэх (тархинд хар тугалгын хагас задралын хугацаа хоёр жил) зэрэг үйл явцыг дамждаг байна.Хар тугалгын хордлогод өвчтөний гар хурууны тэнийлгэгч булчингийн хатангиршлаас үүсэх гар, тавхай унжих шинж илэрдэг.Хөнгөн ба нууц хордлогын үед мэдрэхүйн хямрал илэрнэ. Энэ үед мэдрэлийн судал даган өвдөх, гар хөл сулрах хүчгүй болох өөрчлөлт ажиглагдана. Аманд эвгүй үнэр амт амтагдах, хоолны дуршил буурах, ходоод гэдэс өвдөх зэргээр илэрнэ. Мөн хэл буйл харлах, шүд хэврэгших үрэвсэх зэрэг салстын судасны хананы шүлтлэг фосфатаза ферментийн идэвх суларснаас үүсдэг. Ходоод гэдэсний өвдөлт нь базлаж, өтгөн хаталт, даралт ихдэлт гэсэн гурван хам шинжээр илэрнэ. Зүрх орчмоор өвдөх, зүрхний хэм алдагдах, дэлсэх, судасны цохилт удаашрах зэрэг шинж илрэх бөгөөд энэ зүрхний булчингийн ферментийн солилцооны хямралаас үүсэлтэй. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын зөвлөснөөр хүүхдэд таван мкг/дл, насанд хүрэгчдэд 5-10 мкг/дл гэж заасан байдаг. Зарим тохиолдолд рентген туяаны флюресценцийн шинжилгээгээр ясанд хуримтлагдсан хар тугалгыг тодорхойлсноор архаг хордлогыг илэрхийлнэ.Мөн шээсэнд уропропирин аминолевулины хүчил тодорхойлох бөгөөд архаг өртөлтийг илрүүлдэг” хэмээн зөвлөгөө өгч байна.

НЬЮ-ЙОРК ХОТ ХАР ТУГАЛГЫН БОХИРДЛООС САЛЖ ЧАДСАНААР ГЭМТ ХЭРГИЙН ГАРАЛТ БУУРЧЭЭ

Хар тугалгын хор хөнөөлийн талаар АНУ-ын эрдэмтэд сүүлийн 40 гаруй жилийн турш эрчимтэй судалж, шинжлэх ухааны бодит дүгнэлтүүдийг олон жил хийсэн судалгааны үр дүнгээр гаргаж байна. Хар тугалгын хор хөнөөлийн талаар судалж, шинжилгээ хийж буй эрдэмтдийн хамгийн том жишээ нь Нью-Йорк хотын талаарх бодит түүх юм. 1993 он гэхэд дэлхийн онц ноцтой гэмт хэрэг хамгийн их гардаг газар нь АНУ-ын Нью-Йорк хот болоод байсан гэнэ. Хотын иргэд бүгд уур уцаартай, байсхийгээд л онц ноцтой хэрэг ар араасаа цувран гарч, иргэдийг айдаст автуулдаг, айдаст автуулсан газар болон хувирсан байна. Тэр үеэр хотын даргын сонгуульд Руди Жулиан нэр дэвшихдээ гэмт хэргийн тоог бууруулахаар амласан байна. Түүний амлалт нь айдаст автсан хотын иргэдийн олонхийн саналыг авахад хүргэжээ.Тус хотод 1960 оноос хойш хүчирхийллийн хэрэг дөрөв, хүн амины хэрэг тав, дээрмийн хэрэг 14 дахин өсөөд байсан гэдэг. Харин Руди Жулиан хотын дарга болсноос гурван жилийн дараа буюу 1996 онд хүчирхийллийн хэрэг 17, хүн амины хэрэг 49, дээрэм 42 хувиар буурсан үзүүлэлт гарчээ. Гэмт хэрэг буурсан шалтгааныг хүмүүс олон янзаар тайлбарладаг байна. Гэвч тус хот хар тугалгын бохирдлоос бүрэн гарч чадсан байна.

Өөрөөр хэлбэл, хар тугалганд хордоод байсан иргэдийг эрүүлжүүлж чадсан аж. Ингэснээр иргэд хотын гудамжаар сэтгэл тэнэгэр алхаж, уурлаж бухимдаж явдаг царайнд инээд хөөр цацарч эхэлсэн байна. Үүнийгээ дагаад гэмт хэргийн гаралт хэд дахин буурчээ. Дэлхий нийтээр хар тугалгатай шатахууныг өргөн хэрэглэдэг байв. Хар тугалга хүний биед хортой, цаашлаад тархины үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг болохыг эрдэмтэд нотолсноос хойш АНУ 1978 онд хар тугалга бүхий будаг, 1995 онд хар тугалгатай шатахуун хэрэглэхийг хуулиараа бүрэн хориглосон байна. Гэтэл хар тугалгатай шатахууны хэрэглээ нэмэгдэх тусам гэмт хэргийн тоо өссөн, буурахад нь дагаад буурсан зүй тогтлыг эрдэмтэд анзаарчээ. Тэгвэл манай улсад гэмт хэргийн гаралт жил бүр нэмэгдэж байгаагийн хамгийн наад захын шалтгаан нь манай улсад импортоор ирж буй шатахуунд их хэмжээний хар тугалга агуулагдаж байж болох. Учир нь автомашины зам дээр гарч байгаа гэмт хэрэг хэд дахин нэмэгдсэн байна лээ. Нийслэл хотын энд тэндгүй зай хаяж, авто засварын газрууд тос масло асгаж, хоёрдогч түүхий эд авч байгаа газрууд хуучин аккумулятор хагалж, өвлийн улиралд дугүй түлж байгаагаас Улаанбаатар хот тэр чигтээ хар тугалгад бохирдох нь аргагүй юм.