Month: February 2017

Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард Гамби улсын Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль болж өнгөрсөн. Гэвч сонгуулийн дүн гарснаас хойш тус улсын байдал тогтворгүй болсон.

Гамби улс нь Африкийн баруун хэсэгт оршдог бөгөөд тус тивийн хамгийн жижигхэн улсын нэг. Сенегалаас өөр улстай хиллэдэггүй Гамби ДНБ-ийхээ хэмжээгээр Африкт доороосоо хоёрдугаарт ордог, нэг сая 800 мянга гаруй хүн амтай. Африкийн нэгэн жижигхэн улс сүүлийн өдрүүдэд дэлхий нийтийн анхаарлыг татах болсон нь нэг л шалтгаантай. Тус улсын Ерөнхийлөгч асан Яйя Жамме гэгч төрийн тэргүүний сонгуульд ялагдал хүлээчихээд албан ажлаа өгөхөөс татгалзсан байна.

Гамбид 2016 оны арванхоёрдугаар сарын нэгний өдөр анх удаагаа ардчилсан сонгууль болсон нь энэ аж. Санал хураалтын дүнг зарласны дараахан Яйя Жамме албан ажлаа өгнө гэсэн. Гэвч удалгүй бодлоо өөрчиллөө гээд огцрохоос татгалзжээ. Саналын хуудсыг тоолох явцад алдаа гарсан гэсэн тайлбараар дахин сонгууль явуулах шийдвэр гаргаж, улс орондоо онц байдал тогтоосон. Нөхцөл байдал тун эвгүй болсон тул олонхийн дэмжлэгийг хүртэж ялсан Адам Бэрроу эх орноосоо явахаас өөр аргагүй болсон гэдэг. Олон улсын байгууллагууд тэр дундаа НҮБ-ын Аюулгүй Зөвлөлөөс Яйя Жаммегийн энэ үйлдлийг буруутгаж засгийн эрхийг хүлээлгэн өгөхийг шаардсан юм. Баруун Африкийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагын гишүүн Сенегал болон Нигер дэх цэргүүдээ Гамби улсын хил дээр бэлэн байдалд оруулж Яйя Жаммед хоёр хоногийн хугацаа өгчээ. Гамбигийн арми ч шинэ Ерөнхийлөгчийг дэмжиж байгаагаа мэдэгджээ. Төрийн тэргүүнээр сонгогдсон Адам Бэрроу аргаа барахдаа Сенегал дахь Гамби улсын Элчин сайдын яамны байранд Ерөнхийлөгчийн тангаргаа өргөсөн. Түүнийг төрийн тэргүүн болохыг хүлээн зөвшөөрч байгаагаа Африкийн орнууд мэдэгдсэн юм. Баруун Африкийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагын төлөөлөгчид Яйя Жамметэй хэлэлцээ хийсний эцэст ажлыг нь өгүүлэхээр болсон юм. Гэхдээ өөрт нь Ерөнхийлөгчийн албыг хаших хугацаандаа хууль дүрэм зөрчсөн хэрэг хүлээлгэхгүй байх болзол тавьжээ. Ингээд экс Ерөнхийлөгчид эх орноосоо явахаас өөр сонголт үлдээгүй. 1993 оноос хойш засгийн эрхийг барьсан Ерөнхийлөгчийг ёс төртэйгөөр гаргаж өгчээ. Түүнийг үдэх ёслолд цэргийн найрал хөгжим хүртэл оролцсон юм. “Энх тайван, хайр энэрлийг эрхэмлэгч хүн” гэсэн бичигтэй цамц өмссөн үзэл нэгт нөхөд нь Яйя Жаммег онгоцонд суулган өгчээ. Тэрээр онгоцны үүдэнд очоод Коран судраа үнссэн гэнэ. Харин гамбичуудын хувьд энэ бол хамгийн баяртай өдөр байсан бололтой. Огцрох хүсэлгүй Ерөнхийлөгч явсан өдрийн орой нь иргэд бөөн баяр болж шөнөжингөө цэнгэжээ.

Энэ явдал үүгээр дууссан бол яахав. Экс Ерөнхийлөгч зүгээр ч явчихсангүй, улсын санд байсан бүх мөнгийг хуу хамаад арилжээ. Нутагтаа байх сүүлийн хоёр долоо хоногийн хугацаанд улсынхаа төрийн санд байсан 11,4 сая ам.долларыг өөрийн болгосон. Түүгээр ч зогсохгүй үнэтэй машин зэрэг эд зүйлсээ ачааны онгоцоор гадаад руу гаргаж амжсан байна. Хамгийн аймшигтай нь одоо улс орон нь ямар ч мөнгөгүй болжээ. Гамби сохор зоосгүй болсныг Сангийн яам, Төв банкны ажилтнууд баталж мэдэгдэл хийсэн. Сенегал дахь Гамбигийн ЭСЯ-нд тангаргаа өргөсөн шинээр сонгогдсон Ерөнхийлөгч ч одоо яахыг хэлж мэдэхгүй байгаа гэнэ. Дашрамд дурдахад тэр ч нутагтаа очоогүй л байна.

Гамбигийн Ерөнхийлөгч Яйя Жамме нь 29 настайдаа буюу 1994 онд цэргийн хүчээр төрийн эрхийг булаан авсан хүн. Тэрээр Гамбигийн армид алба хааж байсан 25-30 насны таван дэслэгчийн хамт уг ажиллагааг зохион байгуулж өөрөө улсыг түр удирдах зөвлөлийг тэргүүлжээ. Үүнээс хоёр жилийн дараа буюу 1996 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ялалт байгуулсан. Түүнээс хойш хорь гаруй жил Гамбиг удирдаж байгаа бөгөөд хэд хэдэн удаа улиран сонгогджээ. 2003 онд залуучуудтайгаа уулзахдаа борооны улирлаар залуучууд юу ч хийхгүй хөлбөмбөг тоглодог явдлыг шүүмжилж “Борооны улиралд ажил хийхгүй хөлбөмбөг тоглож улс орныхоо төлөө хөдөлмөрлөхөөс зайлсхийсэн залуусыг шоронд суулгана” гэсэн удаатай. Ингэж Гамбид хөлбөмбөг тоглохыг хориглосон түүхтэй. 2009 оны эхээр төрийн тэргүүний эгч нь нас барахад гамбичууд “чөтгөр” хэмээн нэрлэдэг ер бусын увдистай гэгддэг хүмүүсийг буруутгасан. Ингээд улс орон даяар “чөтгөрийг ангуучлах” нэртэй аян зарлаж мянгаад хүнийг хэлмэгдүүлжээ. Олон улсын хүний эрхийг хамгаалах “Amnes­ty International” байгууллагаас хийсэн судалгаагаар энэ үеэр мянгаад хүн хэлмэгдсэн гэдэг. Уг ажиллагаанд цэрэг, цагдаа, тагнуулын ажилтнууд, Ерөнхийлөгчийн хамгаалалтын алба хүртэл оролцож баривчлагсдыг нууц газар хорьж, мансууруулах төрлийн зүйл уулгаж байжээ. “Чөтгөрийг ангуучлах” аяны золиос бологсдын дийлэнх нь өндөр настнууд байсан бөгөөд зарим нь амиа алдсан гэдэг. Яйя Жамме өөрийгөө нэг бус удаа ер бусын увдистай хэмээн зарлаж, ХДХВ буюу бидний ярьдгаар ДОХ болон астмаг анагаадаг эмийг бүтээсэн хэмээн мэдэгдсэн. Улс оронд болж бүтэхгүй байгаа бүхэнд бэлгийн гаж буруу зуршилтнуудыг буруутгаж бүгдийг нь ална хэмээн заналхийлж байсан.

Яйя Жамме төрийн тэргүүний албыг хаших хугацаандаа хэрхэн хөрөнгөжсөнийг хараахан тогтоогоогүй. Тэрээр нэлээд хэдэн “Rolls Royces” машинтай, АНУ-ын Мэрилен мужийн Потомаке хэмээх газар 3,5 сая ам.доллараар байшин авсан байдаг. Түүний охин нь Манхеттенд нэг жилийн 40 сая ам.долларын төлбөртэй хувийн сургуульд сурдаг. Экс Ерөнхийлөгч Гиннесийн дээд амжилтын номонд хамгийн залуу төдийгүй хамгийн чинээлэг төрийн тэргүүн хэмээн бичигдсэн. 1.5 тэрбум ам.доллартай тэнцэхүйц хөрөнгөтэй тэрбээр хэрхэн баяжсанаа Аллахаас илгээсэн хишиг хэмээн тайлбарлаж байжээ. Гамбигийн хэвлэл мэдээлэлд хяналт тогтоож байсан тэрээр улсынхаа бүх сэтгүүлчдэд Засгийн газрын мэдэлд байх, үгүй бол зайлах гэсэн хоёр болзол тавьсан байдаг. Тэрээр хэвлэлийнхэнд хэтэрхий дураараа байна хэмээн шүүмжлүүлдэг байсан юм. Гамбигийн экс Ерөнхийлөгчийн эсрэг хэрэг үүсгэсэн хэдий ч улсын сангаас авсан мөнгө зэргийг эргүүлэн авах найдвар бараг байхгүй. Учир нь Яйя Жамме нь Экваторын Гвинейд байгаа. Экваторын Гвинейн Ерөнхийлөгч Теодор Обиангу Нгему Мбасого нь түүний найз бөгөөд 1979 оноос хойш тус улсын төрийн тэргүүний албыг хашсан. Эквадорын Гвиней нь улс төрийн хэрэгтнүүдийг бусад орнууд төдийгүй олон улсын эрүүгийн шүүхэд ч хүлээлгэн өгдөггүй орон. Тиймээс Гамбигийн улсын сангаас алдагдсан мөнгийг эргүүлэн олж авах найдвар бараг байхгүй юм байна.

Өмнөговь аймгийн Даланзадгад суманд онц ноцтой цуврал хэрэг гарсан билээ. Хэргийг Мөрдөн байцаах газрын Онц, хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтэс, Өмнөговь аймгийн цагдаагийн алба хаагчид хамтран шуурхай ажиллаж илрүүлжээ. Гэмт хэрэгтэн 17-19 насны охидыг ганцаараа явж байхад дээрэмдэж, зодож, хүчирхийлсэн байна. Энэ сарын 4-нд хичээлээ тараад гэр рүүгээ явж байсан 17 настай О гэх охиныг үл таних этгээд зодсон хэрэг гарсан. Хохирогч охины цагдаа нарт өгсөн мэдүүлгээр “Жижигхэн биетэй эрэгтэй хүн гэнэт л гарч ирээд араас өшиглөж газар унагаад зодсон. Нүүрэнд цохиж, толгой руу дэвсэлж, элэг рүү өшиглөж зодсон. Сүүлдээ ухаан балартаад юу болсныг санахгүй байна” хэмээн мэдүүлжээ. Гэмт этгээд гар утсыг нь дээрэмдсэн нь тогтоогдсон байна. Үүний дараа энэ сарын 12-нд мөн л 18 настай Б гэгч охиныг сургуулиасаа гараад явж байхад нь үл таних этгээд зоджээ. Охиныг онц хэрцгийгээр зодож, газарт унагаад хүчирхийлэх гэж оролджээ. Мөн цүнх, бусад эд зүйлсийг нь дээрэмдсэн аж. Өмнө нь Өмнөговь аймагт хэд хэдэн удаагийн дээрэм, булаалтын хэрэг гарч, хэргийг шалгаж байсан гэнэ. Энэ сарын 14-нд Политехник коллежийн хашаанд 19 настай эмэгтэйг зодож, биед нь хүнд гэмтэл учруулан, хүчирхийлж орхисон хэрэг гарсан. Энэ талаар албаны эх сурвалж “19 настай эмэгтэйг гэмт хэрэгтэн араас нь дагаж байгаад шууд цохиж унагасан байна лээ. Ингээд тоосгоор толгой руу нь цохиж, хүнд гэмтэл учруулсан байсан. Их хэмжээний цус алдаж, ухаан алдсан охиныг гэмт этгээд хүчирхийлсэн. Үүнийхээ дараа харанхуй гудамжинд орхичихоод зугтаасан байсан. Цагдаа нар хэргийг шуурхай шалгаж эхэлсэн. Хохирогч эмэгтэйн биед үлдсэн үрийн шингэнийг шинжилгээнд өгсөн. Мөн гэрчүүдээс мэдүүлэг авч эхэлсэн. Охидыг дээрэмдэх, ёс бусаар дур хүслээ хангах, хүчирхийлэх цуврал гэмт хэргийг нэг хүн үйлдээд байгаа нь шинжээчдийн гаргасан дүгнэлтээр тодорхой болсон. Хохирогч Г гэх 19 настай эмэгтэй сургууль дээрээ очиж хуралд суухаар явж байхад нь зодож, хүчирхийлсэн байсан. Гэмт хэрэгтэн охиныг дагаж явахыг хоёр гэрч харсан байдаг. Дээрх гэрчүүдийн мэдүүлгээр гэмт хэрэгтний гадаад төрх байдал, өмсөж явсан хувцас зэргийг тогтоосон. Ингээд 19 настай Рэнцэнсамбуу гэгч хэргийг үйлдсэн болохыг тогтоосон” гэв. Хохирогч охины биеийн байдал тааруу байгаа аж.

Өөр нэг эх сурвалжаас авсан мэдээллээр 17-19 насны охидыг зоддог, эд зүйлсийг нь булааж, дээрэмдсэн, хүчирхийлсэн хэрэгт сэжиглэгдэн шалгагдаж байгаа 19 настай Рэнцэнсамбууг цагдан хорьсон байна. Тэрбээр Өмнөговь аймгийн нэгэн компанийн уурын зууханд галчаар ажиллаж байсан гэнэ. Ажлын гараатай өдөр болгон гэмт хэрэг үйлдэж байсан нь мөрдөн байцаалтын шатанд тогтоогджээ. Хэргийг шалгаж байгаа цагдаа нарт Рэнцэнсамбуу “Охидыг дагаж явж байгаад зоддог байсан. Ажил дээрээ сууж байгаад харанхуй болохоор гардаг. Ганцаараа явж байгаа охидыг дагаж яваад ойрхон хүн байхгүй үед зоддог байсан” хэмээн мэдүүлжээ. Рэнцэнсамбууг сэтгэцийн өвчтэй эсэхийг шалгуулжээ. Удахгүй шинжилгээний хариу гарах гэнэ. Цагдаа нарын үзэж байгаагаар гэмт хэрэгт шалгагдаж байгаа этгээд сэтгэцийн өөрчлөлттэй, бусдыг зодож таашаал авдаг гаж донтон байж болзошгүй хэмээн таамаглаж байна. Түүнийг эрүүгийн хуулийн 91.1, 91.2 –т заасан зүйл ангиар эрүүгийн хэрэг үүсгэжээ.

Дуу авиаг бичиж авчихаад түүнийгээ сонсдог болсон нь хүн төрөлхтний түүхэн дэх томоохон ололтуудын нэг. Үүнийг мэдээлэл дамжуулахад хамгийн том дэвшил болсон гэж судлаачид үздэг. Пянз тоглуулагчийг анх АНУ-ын иргэн Томас Эдисон, Шарл Кро нар хамтран бүтээж палеофон хэмээн нэрлэжээ. Гэвч дуу авианы ялгаруулалт нь тийм ч сайн байгаагүй гэдэг. Хяхтнаж, зарим авиа нь хэт чанга байсан тул чухам юуны бичлэг болохыг мэдэхийн тулд чихээ чанга яригчид нааж байж сонсдог байсан гэдэг. Томас Эдисон 1877 онд түүнийгээ патентлуулан авсан байдаг. Уг төхөөрөмжийн талаарх нийтлэлийг Германы зохион бүтээгч Эмиль Берлинер хэвлэлээс олж уншаад ихэд сонирхжээ. Тэрээр мөн иймэрхүү шинэ төхөөрөмж бүтээхээр шаргуу ажиллаж Томас Эдисон, Шаро Кро нарын бүтээлийг улам боловсронгуй болгосон юм.

Тухайн үед дуу, авиаг бичиж аваад дахин тавьж сонсоно гэдэг хүмүүсийн санаанд багтахгүй байсан гэдэг. Эмиль Берлинер улам боловсронгуй болгосон төхөөрөмжөө фонограф хэмээн нэрлэсэн. Уг нь бол түүнийгээ хараагүй хүмүүст зориулан бүтээсэн гэдэг. Гэтэл аажимдаа хөгжим сонсоход ашигласан байна. Пянз тоглуулагчийг бүтээсэн даруйд пянз бий болсон. Эмиль Берлинер пянзыг анх целлулойдоор хийсэн бөгөөд тэр нь одоо ч АНУ-ын Үндэсний музейд хадгалагдаж байдаг. Түүнийгээ улам сайжруулах зорилгоор эбонит буюу их хэмжээгээр хүхэр агуулсан зүйлээр хийсэн. Гэвч шаардлага хангаагүй гэдэг. Эмиль Берлинер пянзыг юугаар хийхийг нэлээд удаан бодож эрэл хайгуул хийсэн. Нэг удаа хувцасны дэлгүүрт явж байхад давирхайгаар хийсэн товч сонирхлыг нь ихэд татжээ. Үүнээс пянзыг давирхайгаар хийх санаа төрсөн гэдэг.

Эмиль Берлинерийн бүтээсэн пянз тоглуулагчийг 1902 оноос эхлэн өргөн хэрэглэх болсон. Үүний нэг шалтгаан нь Италийн тенор Энрика Карузогийн дуулсан арван дуутай пянзыг анх хэвлэн сонсогчдын хүртээл болгосон юм. Түүнийг сонсон хүмүүс гайхан бишрэхдээ дууг хэрхэн дамжуулж байгааг сайн ойлгоогүй гэдэг. Анхны пянзны ачаар Италийн дуурийн дуучин Энрика Карузо улам алдартай болоод зогсохгүй пянз тоглуулагч ч түүнээс дутахааргүй олны анхаарлыг татсан. Хамгийн гол нь энэ төхөөрөмж шинэ бизнесийг бий болгосон юм. Дуучдыг дуулуулж бичлэг хийж түүнийг нь пянз болгон хэвлэн гаргахдаа уран бүтээлчдэд шагналын мөнгө олгодог болсон түүх эндээс эхлэлтэй.

Пянз тоглуулагчийг мөнгөөр, улаан модоор үнэтэй, хямд гээд янз бүрээр үйлдвэрлэж эхэлсэн байна. Түүнийг анх Америкт үйлдвэрлэж эхэлсэн бөгөөд удалгүй борооны дараахь мөөг шиг олон үйлдвэр бий болсон гэдэг. Энэ бизнес Европт ч дэлгэрсэн. XX зууны эхээр гэхэд нэг жилд 3000 пянзыг шинээр гаргаж нийтдээ дөрвөн сая гаруй пянз борлуулдаг байсан хэмээн бичсэн байдаг. Үйлдвэрлэл улам бүр боловсронгуй болж пянз тоглуулагчийн стандартыг ч боловсруулан баталжээ. Тодруулбал, пянзыг нэг минутанд 78 удаа эргэдэг байхаар хийх ёстой гэсэн шаардлага тавьсан. Анхны пянзнуудын нэг тал нь 300 мм өргөн байсан бөгөөд ердөө таван минутын бичлэгийн багтаамжтай байв. Тиймээс томоохон хэмжээний хөгжмийн бүтээлүүдийг бичих ямар ч боломж байгаагүй.

Техник технологи хөгжиж пянз тоглуулагч болон пянз улам бүр боловсронгуй болж гигант, гранд, миньон гэсэн гурван янзын хэмжээтэй үйлдвэрлэхээс гадна хатуу, зөөлөн гэж ангилдаг болсон.

1948 онд энэ салбарт бас нэгэн хувьсгал гарсан түүхтэй. Америкийн дуу бичлэгийн “Co­lumbia” фирм нь удаан эргэхэд дуугардаг пянз тоглуулагчийг үйлдвэрлэжээ.

Манайд анх яг хэдийд пянз тоглуулагч орж ирсэн талаар тодорхой мэдээлэл байдаггүй. Монголд ажиллаж, амьдарч байсан гадаадын иргэд эгшигт хайрцаг хэмээн нэрлэх болсон түүнийг авчирсан гэсэн яриа байдаг. “Сэрэлт” киноны гол баатар болох Орос эмч өвчтөн ирэхгүй болохоор нь гадаа эгшигт хайрцгаа тоглуулдгийг үзэгчид сайн санаж байгаа байх. Ямар ч байсан манай нэртэй дуучид уран бүтээлчид, хамтлагуудын уран бүтээлийг агуулсан Оросын “Мелодия”, “Граммофон” –д үйлдвэрлэсэн пянз 1980-аад он хүртэл худалдаанд байсан түүхтэй. Дашрамд дурдахад, 1964 онд байгуулагдсан “Мелодия” фирмийн хувьд 1960-1980 онд маш олон пянз хэвлэн гаргасан оргил үе нь байсан. Харин өнөөдөр ихэвчлэн хуучны бичлэгийг хувилах үйл ажиллагаа явуулдаг аж.

1963 онд “Phillips” корпораци нь анх соронзон туузан дээр бичлэг хийж кассетыг танилцуулсан билээ. Ийнхүү пянзны эрин үе дууссан гэж болно. Харин өнөөдөр пянз, пянз тоглуулагч гэдэг нь өнгөрсөн үеийн сайхан дурсамжийг санагдуулахуйц ховор зүйлст тооцогдох болжээ. Өнөөдөр барууны зарим уран бүтээлчид цомгоо пянзаар гаргах тохиолдол ч бий. Гадаадад төдийгүй манайд ч пянз цуглуулагчид нэлээд байдаг. Тэдний нэг нь болох Б.Батболд хэмээх залуу 2015 оны эхээр “Дунд гол” нэртэй дэлгүүрээ нээж байсан билээ.

Түүний ярьснаар 1980 оны эхээр хамгийн сүүлд манай уран бүтээлчдийн пянз хэвлэгдсэн гэдэг. “Баянмонгол”, “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн дуутай пянз дунджаар 50 мянган төгрөгөөр борлогдож байсан гэнэ. Дашрамд дурдахад дэлхийн пянз цуглуулагчид Монгол пянзнуудаас энэ хоёр пянзыг л сонирхдог хэмээн Б.Батболд ярьсан байдаг.