Month: February 2017

Валютын сангаас доллар горьдсон энэ өдрүүдэд өндөр чанарын коксжих нүүрсний их нөөцтэй Таван толгойгоо хөдөлгөчих болов уу гэсэн хүлээлт эдийн засагчдад байна. Эдийн засагчид ч гэлтгүй, долларын ханшид дарлуулсан хэн бүхэнд Таван толгойн ирэх өдрүүдийн өнгө хамаатайн дээдээр хамаатай болчихоод байгаа. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яаман дээр байгуулагдсан ажлын хэсэг Таван толгойн хэлэлцээрийг эхэндээ идэвхтэй нь аргагүй өрнүүлсэн. Тэр үед Таван толгой удахгүй хөдөлнө гэсэн өөдрөг мэдэгдэл хийсэн Ц.Дашдорж сайд одоогоор хэвлэлийнхнээс зай барих тактик барьж байна. Ажлын хэсэг УИХ дахь МАНын бүлэгт Таван толгойг хөдөлгөх хувилбарыг оруулснаас хойш коксжих нүүрсний том орд тойрсон асуудал таг гацсан юм. Яаман дээрх ажлын хэсэг одоогоор хэлэлцээр явуулсан зүйлгүй, гэрээний нөхцөлүүд дээр санал авах, судлах байдалтай байна. Хятадын цагаан сар болоод “Шинхуа”-гийн албаны хүмүүс бүгд амраад явчихсан, ерөнхийдөө түр пауз авсан байдалтай байгаа аж.

Товчхондоо, Таван толгойг ингэж тэгж хөдөлгөнө гэсэн хувилбарын талаар албаны хүмүүс ам ангайх дургүй байна. Сураг ажгаар сонирхвол хоёр, гурван хувилбар яригдаж байгаа бололтой. Таван толгойг 400 сая ам.доллараар Шанхайд зарж магадгүй нь гэх мессэж үе үе сонсогдож буй. Сүүлд гарсан мэдээллээс анзаарахад барьж авч болохоор нэг сэжүүр бий. Тэр нь ЗГХЭГаас гаргасан мэдээлэл. М.Энхсайханы ахалсан багийнхны хөрөнгө оруулагчидтай тохирсон ч УИХын дэмжлэгийг авч чадаагүй хувилбарыг яльгүй өөрчлөх санаа байгаа бололтой. Өмнөх тохироогоор бол олборлолтын тухайд 51 хувь нь дангаараа “Энержи ресурс” гэж яригдаж байсан.

Харин одоо яригдаж буй хувилбараар Таван толгойн 51 хувьд нь “Энержи ресурс”, “Эрдэнэс Таван толгой” хамтарч, 49 хувьд нь “Шинхуа” дангаараа оролцоно гэсэн сураг мэдээ дуулдаж байна. “Төмөр зам”-ын тухайд консорциум маягаар хөдөлгөх санаа байгаа бололтой. “Монголын төмөр зам” дангаараа 51 хувь, “Шинхуа” 49 хувийн оролцоотойгоор Хятадтай холбогдох төмөр замын бүтээн байгуулалт өрнөж магадгүй нь. Мэдээж тодорхой хугацааны дараа төр 100 хувь хүлээж авах тохироо хийгдэж таарна. Урд хөрш рүү нүүрсээ зөөх төмөр зам дээр улстөрчдийн оролцоо, ашиг сонирхол, зөрчил туйлдаа хүрчихсэн, улстөрчид нь төдийгөөс өдий хүртэл төмөр замын бүтээн байгуулалтыг байнга гацааж ирсэн болохоор “Шинхуа” энэ хувилбарт дуртай гэгч нь толгой дохих нь юу л бол гэсэн болгоомжлол судлаачдад байна. Өмнө нь нүүрсээ тээвэрлэх төмөр зам барина гээд санхүүжилт хүртэл босгосон түүхтэй “Энержи ресурс”-ын тухайд төмөр замын бүтээн байгуулалтаас зайгаа барих нь тодорхой болчихсон. Төмөр зам дээр үүнээс өөр ямар хувилбар яригдсан нь одоогоор тодорхойгүй байна.

“Шинхуа”-гийн зүгээс Таван толгойд дангаараа оролцох санал тавьсан гэх сураг ч чих дэлсэж байна. МАН-ын бүлэг дотор “Өмнө ярьсан Монгол, Япон, Хятад гэсэн хослол бүхий консорциумаас татгалзъя, Шинхуад л өгчихье” гэсэн яриа хөөрөөтэй улстөрчид ч байгаа гэх. Хэрвээ “Шинхуа” ийм санал гаргаад тэрийг нь МАН-ын бүлгийн гишүүд дэмжвэл Таван толгойд хятад ажилчид орж ирж, Хятадын техник технологиор олборлолт явуулна, үндэсний ханган нийлүүлэлт, Таван толгойгоос монголчуудад шууд бусаар орж ирэх өгөөж хумигдана, “Чалко”-гийн томсгосон хувилбар болно гэх болгоомжлол бий.

Одоогоор ийм хувилбарууд сонсогдож байна. Гэхдээ хамаг учир нь төсөл зөв буруудаа биш, МАН-ын бүлэг дотроо зориглож, улс төрийн шийдэл гаргаж чадахгүйд байгаа юм. Хэдхэн өдрийн өмнө гэхэд л Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан чуулганы хуралдааны үеэр “За, та нар надаас мөнгө нэхэж байна, зөв. Надад мөнгө, валют хэрэгтэй байна. Гэхдээ та нарын улс төрийн шийдлүүд хаана байна вэ? Том төсөл хөтөлбөрүүд, хоолойн дээр тулсан асуудлууд дээрээ улс төрийн шийдлүүдээ зоригтой гаргаад, бидэнд чиглэл өгөөч ээ” гэж хэлсэн. Таван толгойн хэлэлцээр тойрсон өнөөгийн дүр төрхийг үүнээс илүүгээр яаж ч илэрхийлэхэв.

Монгол гэдэг улс ойрын хугацаанд 2.7 тэрбум ам.долларын гадаад валютыг гадагш нь гаргахаар болчихсон. Шуудхан хэлэхэд бид энэ хэмжээний өрийг төлөх ёстой. Гэтэл одоо байгаа валютын нөөц маань шавхаад шавхаад нэг тэрбум ам.доллар гаруйхан. Валютыг гуравхан эх үүсвэрээр авдаг. Эхний хоёр нь экспортын орлого ба гадаад хөрөнгө оруулалт. Харин гурав дахь нь зээл, тусламж. Зээлжих зэрэглэл навс унасан, хөрөнгө оруулагчдад эерэг мэдээ түгээхээ болиод удаж байгаа, хувийн компанийн худалдаад авчихсан хувийг төрд буцааж авна гэх мэт тэс хөндлөн мэдэгдэл хийж суугаа бидний хувьд зээлийн тухай ам нээгээд одоохондоо бүтэшгүй санаа. Тэгэхээр экспортын орлогоо нэмэх, төсөл хөтөлбөрүүддээ гаднаас хөрөнгө оруулалт татах гэсэн хоёр зам л байна.

Таван толгойн хэлэлцээрээ үргэлжлүүлж, улс төрийн зоригтой шийдвэр гаргавал гадаадын хөрөнгө оруулалт татах, гадагшаа ахиу нүүрс зарж дажгүй хэмжээний доллар олох уг нь асуудал биш. Таван толгой улс төрийн гацаанд орчихоод байна. Бодлогуудыг мянга сайхан эрэмбэлж гаргалаа ч хэрэгжүүлэх улс төрийн шийдвэр нь гарахгүй бол ямар нэмэр байхав.

Хэлэлцээрт оролцогч Монголын талын төлөөлөл “Энержи ресурс” компанийн удирдлагын хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас анзаарахад залхсан өнгө аяс анзаарагдсан. Заавал оролцьё гэх юм байхгүй, төр засаг өөрөө яах ийх шийдвэрээ гаргана биз, бидний хувьд урдах ажилдаа л төвлөрөөд явна гэх утгатай үг хэлсэн байсан. Үнэхээр ч төр засаг шийдвэрээ гаргахгүй бол хэн ч байсан залхахаар хугацаа өнгөрчихсөн л дөө. Таван толгойг ашиглах тухай хэлэлцээр яригдаж эхэлсэн 2010 оноос хойш гээд бодохоор чилийсэн долоон жил өнгөрсөн байна.

Одоо байгаа хувилбараараа явуулъя, “Эрдэнэс Таван толгой” уурхайн амнаасаа 70 ам.доллараар зарж болж байгаа юм чинь хөрөнгө оруулалт хэрэггүй гэсэн яриа МАН-ын дотоодод бас яригдаж байгаа сурагтай. Явж болохгүй биш болно л доо. Гагцхүү одоогийн буюу “өрөм хамах” хувилбараар, хамгийн өнгөн давхаргад байгаа сайн чанарын коксжих нүүрсээ хамж гаргаад явбал найман жилийн дараа Цанхийн уурхайн нөөц дуусах тооцоог судлаачид аль хэдийнэ гаргачихсан. Хар ухаанаар бодвол Таван толгойн өнгөн давхаргад хамгийн өндөр чанартай коксжих нүүрс нь бий. Доошлох тусмаа нүүрсний чанар нь муудна гэсэн үг. Дангаар нь зарвал үнэ хүрдэггүй чанар муутай, эрчим хүчний нүүрс доод давхаргуудад нь бий. Одоогоор “Эрдэнэс Таван толгой” өнгөн давхаргын өндөр чанарын коксжих нүүрсийг “өрөм хамах” маягаар олборлож Хятад руу зөөж байна. Зүй нь бүх давхаргын нүүрсээ олборлоод хольж баяжуулаад гаргавал л бид Таван толгойн нүүрсээ өнөөг хүртэл ярьсаар суугаа шигээ 100-200 жил ашиглана. Тэгж байж л Таван толгойн зургаан тэрбум тонн гээд байгаа том тоотой нүүрсээ бүрнээр нь ашиглах нөхцөл бүрдэх юм. Дахин хэлэхэд, өнөөдрийнх шиг өрөм хамах маягаар сорчилж гаргаад байвал Таван толгойн өндөр чанарын коксжих нүүрсний нөөц наймхан жилийн дараа дуусч дэлхийд гэж яригддаг орд маань үнэгүйдэх эрсдэл бий. Хэрвээ тэгвэл иргэн бүрийн нэр дээр байгаа 1072 хувьцаа мөнгө, хөрөнгө болж амилахгүй.

МАН-ын бүлгийн зарим гишүүн “Эрдэнэс Таван толгой”-н олборлолтын зардлыг бусад уурхайгаас долоон ам.доллараар бага гэх мэтээр ярьж тайлбарлаж байгаа юм билээ. Хэдэн тоог эргэж харъя. “Эрдэнэс Таван толгой”-н нэг метр куб уулын цул олборлох зардал 14200 төгрөг. Эдний зардлыг Таван толгойн бүсэд зэргэлдээ ажилладаг жижиг Таван толгой, “Энержи ресурс”-ын олборлолтын өртгөөс 2-3 дахин өндөр тоо гэж судлаачид онцолдог. Уулын цул олборлох зардлыг хөрс хуулалтын коэффицинтээр үржүүлж, нэг тонн нүүрсний олборлолтын зардал гардаг юм билээ. “Эрдэнэс Таван толгой” өнгөрсөн хугацаанд 24 сая орчим тонн нүүрсийг 20-30 доллараар тооцож экспортолсон статистик дуулддаг. Хэрвээ хөрөнгө оруулалт татаад, нүүрсээ угааж баяжуулаад гаргасан бол тонныг нь дор хаяж 120 ам.долларын дундаж үнээр зарах боломжтой гэсэн тооцоо саявтар дуулдсан. Зөрүү нь 90 ам.доллар гээд тооцохоор 2.1 тэрбум ам.доллар нэмж олох боломж бидэнд байсан гэсэн үг. Алдагдсан боломжоо тооцоод үзэхээр ийм аварга тоо гарч байна. Нүүрсээ хямдаар өрөнд гаргах асуудлыг нүдээ аньж өнгөрөөгөөд өрөө л дарж байвал их юм гэж бодлоо гэхэд нэмээд 400 гаруй тэрбум төгрөгийн хуримтлагдсан алдагдал бий. Эерэгээр харахад хэцүү тоо.

Эцэст нь хэлэхэд Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө Таван толгойг хөдөлгөхгүй нь гэсэн болгоомжлол амьдралд ойрхон дуулдаж байна. Төрд Таван толгойд хөрөнгө оруулалт татах ямар ч сонирхол алга гэсэн байр суурь ч сонсогдож байгаа. Хамгийн тод нотолгоо нь Таван толгойн Зүүн, Баруун Цанхи дээр зэрэг олборлолт хийгээд эхэлсэн явдал гэнэ. Нээрээ л ашиглалт нь ид яваа ордыг ямар ч хөрөнгө оруулагч итгэлтэй гэгч нь хараад, их мөнгө гаргаж ашиглая гэж дуугарах нь юу л бол.

Багш Б.Мягмардорж эчнээ ангийн оюутнуудад симулятор дээр экскаватораар хэрхэн ажиллахыг зааж байгаа нь

Техник технологийн дээд сургуулийн Технологийн тэнхимийн Хүнд машин, механизмын багш Б.Мягмардоржтой ярилцлаа.

-Та энэ сургуульд хэзээнээс багшилж эхлэв?

-Өнгөрсөн жилийн гуравдугаар сараас багшилж эхэлсэн.

-Та хичнээн төрлийн хичээл заадаг вэ?

-Инженерийн ангид барилгын машин, тоног төхөөрөмжийн хичээл, мөн материалын эсэргүүцэл гэдэг хичээл заадаг. Хүнд машин, механизмын операторын болон нэг жилийн сургалттай ангиудад симулятор дээр экскаватор жолоодох хичээл заадаг. Дотоод шаталт хөдөлгүүрийн түлшний төхөөрөмж шалгах, ажлын зураг унших, газар шорооны ажлын өмнө судлах зэрэг 12 хичээл ордог.

Инженерийн анги маань онол үзчихээд семинар дээрээ түүнийгээ бататгадаг. Жишээ нь онол дээрээ ерөнхий зүйлээ үзчихээд дараа нь семинар дээрээ экскаваторын нэг цагт ажиллах бүтээл нь ямар байх вэ. Нэг ээлжинд ажиллах бүтээл нь ямар байх вэ гээд тооцоогоо үзчихдэг. Хүнд машин, механизмын ангид онол орно, онолын дагуу дадлага хичээл орно. Жишээ нь экскаваторын хичээлийг онолоор үзчихээд дараа нь симулятор дээр ажилладаг. Симулятор гэдэг нь сургалт, туршилтын ажилд зориулагдсан бодит орчны дуураймал загварчлал юм.

-Эдгээр мэргэжлээр суралцаж байгаа, сурагч, оюутнууд төгсөөд ямар мэргэжилтэй болдог юм бэ?

-Хүнд машин механизмын ангийн суралцагчид оператор, барилгын машин, тоног төхөөрөмж үзэж байгаа оюутнууд маань барилгын инженер, автозамын инженерээр төгсдөг. Материалын эсэргүүцлийн хичээл үзэж байгаа ангиудын суралцагчид барилга, авто, сантехникийн инженер болдог.

-Монголд мэргэжилтэй ажилтан дутагдаж байсан ч сүүлийн үед энэ чиглэлээр суралцагчдын тоо нэмэгдээд байгаа нь сайшаалтай?

-Мэргэжлийн боловсролтой ангиуд их болсон. Оператор, автомашины засварчин, барилгын мужаан, автозам, гүүрийн техникчийн ангиуд элсэлтээ аваад хичээл орж байгаа. Ер нь ийм чиглэлээр суралцахад төгсөөд ажлын байр хайгаад байх шаардлагагүй, ажил дээр гараад харьцангуй өндөр цалин, хангамжтай байдаг гэдгийг ойлгосон болохоор хүмүүс эдгээр мэргэжлүүдийг сонгодог юм шиг байна лээ. Төр засгаас ч энэ тал дээр анхаарал хандуулж мэргэжилтэй ажилтан, инженерүүдийг олон тоогоор бэлтгэж байгаа нь эргээд улс орны хөгжлийг хурдасгах том хүчин зүйл болов уу. Би хувьдаа инженерүүдийг бэлтгэхэд гар бие оролцож байгаадаа баяртай байдаг. Хэдий би туршлага багатай, шинэ багш ч гэлээ олон зүйлийг хийх том хүсэл мөрөөдөлтэй залуу хүн шүү дээ.

-Танай сургуулийн төгсөгчид төгсөөгүй байхдаа л ажлын байртай болчихдог. Төгсөгчдийн хэдэн хувь нь ажлын байраар хангагддаг вэ?

-95 хувь нь ажлын байртай болдог. Ерөнхийдөө 80 хувь нь ажилтай золгодог гэдэг судалгаа бий л дээ.

-Та аль аймгийнх вэ?

-Би Хөвсгөл аймгийн Жаргалант суманд төрсөн. Арван жилийн сургуулиа Шинэ Идэр суманд төгсөөд ШУТИС-ийн Механик, тээврийн сургуульд 2010 онд ороод 2014 онд төгссөн. Ингээд 2016 онд магистраа дүүргэсэн юм. ШУТИС-ийн багш доктор Я.Рэнчинванжил надад Техник, технологийн дээд сургуульд багшийн орон тоон дээр багш шалгаруулж авч байгаа юм байна. Чи багш болж чадна, очоод анкет бөглөөрэй гэж санал болгосон л доо. Би уул уурхайн компанид ч юм уу, инженерээр ажиллая гэж бодож явсан юм. Гэтэл багшийнхаа зөвлөгөөг дагаад анкет бөглөсөн. Тэгээд ярилцлагад орсон чинь тэнцчихсэн. Эхлээд багш болно гэж бодоогүй байсан болохоор жаахан түгшиж байсан ч яг хичээлээ заагаад эхэлсэн чинь надад хэцүү зүйл төдийлөн мэдрэгдээгүй.

-Анх багшлахад ямар мэдрэмж төрж байв?

-Би багш болно гэж ерөөсөө бодож байгаагүй. Нэг л өдөр болчихсон хүн шүү дээ (инээв). Манайхан дунд багшийн мэргэжилтэй хүн гэвэл авга ах маань л байна. Физикийн багш мэргэжилтэй хүн. Өнгөрсөн хавар эчнээ ангид анхны хичээлээ зааж байлаа. Эчнээ ангийнхан чинь өдрийн ангийг бодвол ялгаатай. Бакалаврын боловсролтой, ажилтай хүмүүс голдуу байдаг. Тэгэхээр тэдэнд багшлахад надад маш их мэдлэгээс гадна хичээлдээ нягт нямбай бэлтгэх шаардлага тулгардаг.

-Манай сонины “Багш” буланд олон жилийн туршлагатай, түмэнд танигдсан багш нар голдуу уригддаг л даа. Гэтэл энэ удаад шинэ залуу багш оролцож байна. Залуу багш нарт ямар хүндрэл тулгардаг вэ?

-Би хэдийгээр шинэ залуу багш ч гэлээ оюутнууд маань намайг залуу гэлгүй бусад багштайгаа адилхан хүндэтгэдэг. Ер нь манай сургуульд миний үеийн залуу багш нар олон шүү. Эчнээ ангийнхан надаас хамаагүй ах л даа. Гэхдээ хичээл заахад насны ялгаа гарахгүй. Багш гэдэг бол олны хүндэтгэл хүлээсэн маш сайхан мэргэжил болохоор надаар ном заалгаж байгаа бүх хүн миний шавь.

Манай сургуулийн зүгээс залуу багш нартаа анхаарал хандуулж хичээллэх нөхцөл, ая таатай орчинг бүрдүүлж өгдөг. Хичээл заахад шаардлагатай бүхий л тоног төхөөрөмж бэлэн, дадлагын хувцас хэрэгслээр ч хангаж өгдөг.

Хүн ер нь хийж байгаа ажилдаа үнэнч, сэтгэлээсээ хандаж чадвал ямар ч мэргэжилтэй, ямар ч ажилтай байсан амжилт гаргаж чаддаг гэж боддог. ШУТИС-ийн Механик тээврийн сургуулийн Үйлдвэржилтийн механикжуулалтын тэнхимийн багш нартаа баярлаж явдаг юм. Намайг өдий зэрэгтэй ажиллаж, багш хэмээн хүндлүүлж сайхан хамт олонтой яваа минь тэдэнтэй холбоотой. Мэдэхгүй, чадахгүй зүйл гарвал манай сургуулийн эрдэмтэн багш нар зааж зөвлөдөг болохоор надад хэцүү зүйл гардаггүй. Тийм болохоор сургуулийнхаа хамт олонд талархаж явдгаа илэрхийлье. Мөн Хөвсгөл аймгийн Жаргалан суманд суугаа аав, ээждээ ирж буй Цагаан сарын баярын мэндийг дэвшүүлье. Хүү нь багш хэмээх сайхан алдартай мэргэжлээр ажиллаж улс эх орныхоо хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмэр оруулсан мундаг инженер, техникийн сайн ажилчин бэлтгэхийн төлөө хичээж ажиллаж явна.

МУИС-ийн Утга зохиол, урлаг судлалын тэнхимийн профессор, Хэл бичгийн ухааны доктор Г.Нандинбилигтэй ярилцлаа.

-МУИС-ийн эрдэмтэд “Цагаан сарын соёлын өөрчлөлт”-ийг судалсан юм байна. Яагаад цагаан сарыг онцлох болов?

-“Монголын цагаан сарын соёлын өөрчлөлтийн судалгаа” гэж бидний энэ бичил төслийг миний бие ахлаад, Утга зохиол, урлаг судлалын тэнхимийн залуу багш Д.Нямдорж, Их Британи Америк судлалын тэнхимийн багш, доктор Д.Отгонтуяа нарын залуу эрдэмтэд нэг баг болж, магистрант, докторант шавь нараа татаж оролцуулаад ажиллаж байна.

Сэдвийг сонгосон тухайд бол нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг үндэслэсэн. Сүүлийн үед жил бүр л цагаан сар дөхөхөөр цагаан сар хийх үү, болих уу, цагаан сараар бэлэг өгөх үү, үгүй юү гээд л бөөн яриа өрнөдөг болсныг бид мэдэж байгаа. Нөгөө талаас даяаршлын эрин үед улс үндэстнүүд өөрсдийн үндэсний соёлоо яаравчлан судалж, соёлын тогтвортой хөгжлийн талаарх төрийн бодлогоо боловсруулж, үүнийгээ сургалтын хөтөлбөртөө тусган, хойч үеэ бэлтгэхэд анхаарч байна. Цагаан сарын соёлын жишээн дээр тулгуурлан монгол соёлд гарч буй эерэг сөрөг өөрчлөлтийг бодитой судлан тодорхойлж болно гэж үзээд энэ төслийг хэрэгжүүлэхээр шийдсэн юм.

-Судалгааны үр дүн та бүхний таамаглаж байснаар гарсан уу, ямар нэг гайхашруулсан юм байв уу?

-Судалгааны үр дүн бол Монголын цагаан сарын өнөөгийн байдлыг баримтжуулж үлдэх юм. Цаашилбал, цагаан сарыг биет бус соёлын өвийн жагсаалтад бүртгүүлэх ажилд ч, хойч үеийнхний соёлын тогтвортой хөгжлийн боловсролд ч хувь нэмрээ оруулах юм. Соёлын өөрчлөлтийн судалгаа учраас тухайн соёлын өөр өөр цаг үеийг харьцуулах шаардлагатай. Бид цагаан сарын өнөөгийн төрх төлөвийг социализмын үеийн цагаан сарын төрх байдалтай харьцуулах нь оновчтой шийдэл гэж үзсэн. Нийгмийн сэтгүүл зүйгээс харахад хүмүүс “Цагаан сараар хүүхдэд хувь өгдөг байснаас өнөөгийн хотынхон шиг ингэж хавтгайрсан бэлэг тараадаггүй байсан” гэсэн хэлэлцүүлэгт хамгийн их төвлөрчээ. Тиймээс бэлэг, хувь гэдэг ойлголтыг эхний ээлжинд тодруулах шаардлагатай болсон. XII-XIII зууны бичмэл сурвалж болох Монголын нууц товчооноос шүүж үзтэл биднийг гайхашруулсан нэг зүйл нь цагаан сарын бэлэг байтугай, ерөөс “бэлэг” гэдэг үгийн хэрэглээ олдоогүй. Харин “хувь” гэдэг үгийн хэрэглээ л байсан.

-Цагаан сар нүсэр баяр гэдэг. Цагаан сарыг нэг их хүндрүүлэхгүйгээр тэмдэглэх боломж бидэнд бий юү?

-Цагаан сарыг нүсэр баяр гэж харж байгаа бол нүсэр болгож, хүндрүүлж байгаа хүмүүс нь энэ цаг үеийнхэн, бид юм. Нөгөө өнцгөөс нь харвал цагаан сар бол монголчуудын хамгийн их ач холбогдол өгч тэмдэглэх ёстой чухал төр ёс, ураг төрлийн баяр хэвээр байгааг харуулж байна. Гэхдээ MMCG судалгааны компаниас 2016 онд хийсэн асуулга судалгааны дүнгээс харахад хүмүүс цагаан сарын бэлэг, ууц шүүс гэсэн хоёр зүйлийг санхүүгийн дарамт болж байгаа хүчин зүйлс гэж үзэж байгаа нь харагдсан. Ер нь түүхэн бичвэрт тулгуурлан үзэхэд Чингис хаан ч цагаан сарыг хүндрүүлж тэмдэглэхийг таашааж байгаагүй юм билээ. Инжаннашийн “Хөх судар”-т тэмдэглэснээр Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа жил буюу 1207 онд цагаан сарын шинийн нэгэнд Чингис хаан хулгана цагт дээшилж биеэ ариутган, шинэ хувцас өмсч, тэнгэр газарт ёсолж, өвгөдөд тайгаад Өэлүн ээждээ мөргөж золгосон гээд, Чингис хаан “Дээл ихэдвэл өмссөн хүний биед ачаа болно. Эмээл хүндэдвэл унасан морины нуруунд дараа болно. Эрхэм хэтэрвэл хүний сэтгэлд осолтой болно. Янз хэтэрвэл эл улсын доодост зүдгүүр болно” гэх зэргээр их ёслол хийхгүй байхыг сургаал болгосон гэж байдаг. Тэгэхээр энэ их ууц шүүс, бэлэг сэлт бол хожмын, магадгүй хүрээний баячуудын өрсөлдөөнөөс үүдэлтэй бололтой.

-Мэдээж цагаан сар хувьсаж өөрчлөгдсөөр ирсэн. Юуг алдаж, юуг бид авч үлдэж чадсан бол?

-Монголчууд эртний ан агнуурын үеэс уламжилсан “хувь сар”-ын ёс нь мал аж ахуйн соёлын ололтыг тэмдэглэх хаврын “цагаан сар”-ын ёслол болон хувирсан гэдгийг судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Тэр цагаас хойш цагаан сарын соёлд гарсан өөрчлөлт бүрийг бид он цагаар батлан тайлбарлах боломжгүй ч тус соёлын зарим өөрчлөлтийг, алдаа оноог батлан ярих боломжтой юм. Тухайлбал, бидний цагаан сарын бэлэг гээд байгаа энэ цогц ойлголт бол юуны өмнө ураг удмынхан, гэр угсааныхны доторх энэ жилийн олз олбороосоо үр хүүхэд, ахан дүүс, эцэг эхдээ “хувь хүртээж” буй уламжлалт ёс, үүний удаагаар худ ургийн юм уу, андын, төр шашны харилцаагаа баталж өгч авч байгаа “бэлэг солилцох” ёс, нутаг усны олон түмэн, орсон гарсан хэн бүхний алга тэнийлгэн “гар цайлгаж” байгаа монгол түмний ёс болж баяжин хөгжсөөр ирсэн байна.

Хамгийн гол ололт гэвэл монголчууд түүхийн эрт цагаас “хувь”, “бэлэг” өгөх соёлдоо “цагаан цайвар өнгө зүс”, “өсч үржих тоо”, “тэгш зөв дүрс хэлбэр” гэсэн бэлгэдлийн анхдагч шалгуурыг бүтээж, энэ соёлын ололтоо өнөөг хүртэл хадгалсаар ирсэн нь аман ба бичгийн сурвалжийн жишээгээр батлагдаж байна. Мөн хожим бэлэгний соёлдоо харь соёлын зүйлсийг оруулсан ч дээрх “өнгө, тоо, дүрсийн бэлгэдэл”-ийн язгуур шалгуураараа “эвлүүлж шахсан бяслаг”-“шахмал цай идээн”, “үстэй хөрстэй арьс”, “энтэй артай бөс торго”, “мөртэй захтай хувцас”, “өөдөө амсартай сав”, “хос юм” гэх мэт шинэ утгаар тэмдэг бэлгэдлээ баяжуулан хөгжүүлсээр ирсэн байдаг. Харин аж хэрэглээний нийгэмд шилжсэн хожмын жилүүдэд заримдаа хэрэглээний сонирхол, ашгийн сэтгэлгээ нь нөлөөлж, бэлэгний бэлгэдэл утгын тухайд олсон соёлын дэвшлийн өмнөх ололтоо бүх нийтээрээ биш гэхэд нийгмийн тодорхой хэсэгтээ алдаж байгаа нь судалгааны дүнгээс харагдаж байна.

-Ингэхэд орчин үед ямар бэлэг зохистой гэж үзэж байна вэ?

-Социализмын сүүлийн жилүүд болон даяаршлын жилүүдээс л хамт олон, ангийн найз нөхөд, нам эвслийнхэн гээд шинэ тутам харилцаа холбоо өргөжихийн хэрээр золголт хавтгайрсан нь бэлэгний харилцааг төвөгтэй болгосон байж болох юм. Цагаан сарын гол үнэ цэнт чанар нь онд мэнд орж, учран золгож, ураг төрлөө мэдэлцэж, халуун дотно харилцаагаа бататгаж байгаа баяр гэдэг утгаараа ураг элгэний харилцаа, бие биеийнхээ халуун сэтгэлийг мэдрэх нь илүү чухал гэдгийг хаана хаанаа бодох хэрэгтэй юм болов уу. Хүмүүс сэтгэлээ илэрхийлж, өөрийн боломж бололцоогоороо бэлэг өгдөг. Бэлэг бол хүмүүсийн дотно харилцааг мэдрүүлж байгаа бэлгэдлийн зүйл болохоос цаад хүний эдийн засгийн хэрэгцээг хангахад чиглэсэн биш. Бэлэг гэдэг бол эдийн засгийн харилцаа биш, ёс зүйн харилцаа юм гэж бэлэгний соёлыг судалсан Францын эрдэмтэн Марсел Мосс бичсэн байдаг. Бэлэг дээр бэлгэдэл л ярина уу гэхээс хэрэгцээ яриад ирэхээрээ соёлын утгаа алдаж байдаг.

-Цагаан сарыг өөрөөр тэмдэглэх оролдлогуудыг зарим хүмүүс хийдэг. Зоогийн газарт ах дүү, хамаатан саднаараа цугладаг хэлбэр бас дэлгэрэх янзтай?

-Таны хэлснээр зоогийн газарт ах дүү хамаатан саднаараа цуглаад бэлгээ солилцоод, ахмадаа хүндлээд, гэр бүлийн шинэ гишүүдтэй танилцдаг хэлбэр бас нэлээд байна. Энэ бол цагаан сарын ёс заншил шинэчлэгдэж байгаа хэлбэр. Амжилттай зөв гэж би хэлэхгүй, бас буруу гэхгүй. Бид соёлын үзэгдлийг судалж байгаа судлаачид болохоос хүнийг шүүн буруутгах, уриалан дагуулах эрхгүй. Шалтгаан үндэслэлийг тайлбарлаж болно. Энэ тохиолдолд уламжлалт соёлд тухайн айлын ханат гэрийн хоймор, халуун гал голомт гэж үнэ цэнт ойлголт байдаг. Тийм ч учраас үр хүүхэд ахан дүүсээрээ гал голомтдоо цуглан, гэрийн жавраа үргээж шуугилдан байх нь сайн гэж үзэж байсан бол орчин үеийн хотын хүний үүднээс аваад үзвэл “Хэн ч халдашгүй цорын ганц цайз бол гэр орон” нь байдаг. Нөгөө талаас жижиг байранд олуулаа цуглаж багтахгүй ч байгаа юм бил үү, эсвэл цаг хэмнэж, тохиромжтой орчин, үйлчилгээг сонгож байгаа хэрэг байх л даа. Үүнийг хотжилтой холбоотой бий болсон соёлын ялгаа гэж ойлгохоос аргагүй.

-Цагаан сарын уламжлал, ёс заншил алдагдаж байгаад санаа зовдог хэсэг байдаг. Эсвэл цаг үеэ дагаад өөрчлөгдөж шинэчлэгдээд явах ёстой юу?

-Цагаан сарын уламжлал, ёс заншил алдагдаж байгаад нэг талаас сэтгэл зовох нь зөв ч миний бодлоор өөрчлөлтөөс айх хэрэггүй. Хэрвээ санаа зовж байвал өөрийн цаг үед хамгаалах зүйлээ хамгаалж, авч үлдэх зүйлээ авч үлдэхийг хичээх хэрэгтэй. Цагаан сарын соёл үеийн үед энэ л янзаар байгаагүй. Цаг цагт янз бүрийн жишиг гарч байсан. Социализмын үед ямархуу байсныг хүмүүс санаж л байгаа. Судалгааны баримт болгож, ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгээс орон нутагт ажилласан хээрийн судалгааны тайлан хэрэглэгдэхүүнээс шүүж үзэхэд 1970-аад онд жараад настай байсан хөгшчүүлийн хууч ярианд “Цагаан сараар дээр үед хоёр, гурван жижиг таваг идээ л засдаг байв. Харин сүүлийн үед нэг том таваг, дагуулж жижиг таваг засах болоод байна. Махаар таваг засч байгаагүй. Цагаалгаар хүү нь эцэгтээ золгохдоо ууцтай ирдэг. Урьд хадаг, эсвэл цагаан бөс бариад золгодог, бэлэг сэлт гэж байгаагүй… Одоо цагаан сараар төвөөс улс ирэх болж, ууц толгой тавих болоод байна…Дээр үед цагаалахдаа хадаг өгч байсан, одоо төгрөг, алчуур өгч цагаалж байна…” гэхчилэн ярьсан байдаг. Гэтэл өнөөдөр айл бүр ууц тавьж, олон үе өндөр идээн засдаг болсон байна.

Цагаан сар гэдэг бол мал аж ахуйн соёлын код юм. Тэр ч утгаараа малын ууц шүүс, сүү цагаан идээгээ дээжлэн баярлаж ирсэн. Гэхдээ өнөөдөр амьдралын хэвшил өөрчлөгдөөд, хотын иргэдийн дунд цагаан, ногоон хоолтнууд цөөнгүй бий болсон ч тэд дан цагаан идээгээ юм уу эсвэл жимс ногоогоо засаад, цагаан сарын баяраа тэмдэглэж л байгаа. Соёлын гол утга нь мах, сүү идэхдээ биш, ахмад настнуудаа хүндлэн золгож, үр хүүхдээ хооронд нь танилцуулахад оршдог болохоор энэ соёлын амин сүнс болсон золгох ёсоо л гээчихгүй байвал, хуучин шинэ хосолсон үндэсний соёлын хэв маяг, хэмжүүр гараад л цаашаа хөгжөөд явна гэж найдаж байна.

-Цагаан сарын мэндчилгээнүүд хотондоо малгүй залуус, хүүхдүүдийн хувьд цээжлэхэд хэцүү үгс төдий болж үлдэх болов уу?

-Ирээдүйг би хэлж мэдэхгүй. Тийм муу цаг битгий ирээсэй гэж, монгол хүний амны хишгийг бэлгэдэж л Өндөр гэгээн хонины ууц таллаж суугаагаар хөргөө бүтээлгэсэн байдаг. Бид амны хишгээ бэлгэдэж ууцаа дээжлээд байгаа ард түмэн шүү дээ. Бидний авсан тандалт судалгаанаас харахад цагаан сарын мэндчилгээний үгс өөрчлөгдөж байна уу гэсэн асуултанд хамгийн бага өөрчлөлттэй гэсэн үр дүн гарсан. Гэхдээ энэ нь мэндчилгээний үг өөрчлөгдөөгүй, мартагдаагүй гэсэн үр дүнг харуулж байна уу, эсвэл хүмүүс мэндчилгээний үгийн хэрэглээнд бага санаа зовж байна гэсэн үр дүнг харуулж байна уу гэдэг асуудал байна. Мэндчилгээ бол харилцааны соёлын суурь ойлголт. Монголын цагаан сарын мэндчилгээ хүний мэндээр эхлээд малын мэндээр үргэлжилдэг тогтвортой бүтэцтэй. Хожим эрдэм ном, эд мөнгө сурсан агуулгаар баяжаад л явж байгаа. Эрхлэх аж ахуй өөрчлөгдөж байгаа ч хүмүүс ураг төрлийнхөн дотроо ахмадууд нь аль болох ёсоор нь бүрэн мэндчилээд байвал хойч үедээ үлгэр дуурайлтай, монгол мэндчилгээний бэлгэдэл нь уламжилсаар л байх болно.